Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
105
ФАРМАЦЕВТИКА САНОАТИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШИДАГИ ТАРКИБИЙ
ЎЗГАРИШЛАР ВА УЛАРНИ БАҲОЛАШ
Хомидов Сохибмалик Олимович –
Тошкент давлат иқтисодиёт университети,
“Эконометрика” кафедраси, PhD, катта ўқитувчи
Аннотация:
Мазкур мақола фармацевтика саноати ишлаб чиқаришидаги таркибий ўзгаришларни баҳолаш
масаласига бағишланган. Саноат ишлаб чиқаришидаги таркибий ўзгаришларни баҳолашда мутаносиблик
коэффициенти ва такомиллаштирилган Lilien индексидан фойдаланилган. Дастлаб мақолада мавзуга оид илмий
манбаларнинг қисқача тавсифи, сўнгра тадқиқот методологияси ва эмпирик таҳлил натижалари келтирилган.
Мақоланинг сўнгида олинган барча натижалар умумлаштирилган.
Таянч сўзлар:
фармацевтика саноати, таркибий ўзгариш, иқтисодий ўсиш, мутаносиблик коэффициенти,
Lilien индекси.
Аннотация:
Данная статья посвящена проблеме оценки структурных изменений в производстве
фармацевтической промышленности. При оценке структурных изменений в промышленном производстве
использовались коэффициент пропорциональности и модифицированный индекс Лилиена. Вначале в статье дается
краткое описание научных источников по данной теме, затем приводятся результаты исследования методологии
и эмпирического анализа. Полученные результаты обобщены и даны соответствующие рекомендации.
Ключевые слова:
фармацевтическая промышленность, структурные изменения, экономический рост,
коэффициент пропорциональности, индекс Lilienа.
Abstract:
This article is devoted to the problem of assessing structural changes in the production of the pharmaceutical
industry. The proportionality coefficient and the modified Lilien index were used to evaluate structural changes in industrial
production. First, the article provides a brief description of scientific sources on this topic, then the results of research
methodology and empirical analysis. The obtained results are summarized and appropriate recommendations are given.
Key words:
pharmaceutical industry, structural change, economic growth, proportionality coefficient, Lilien-index.
Кириш.
Кўп сонли тадқиқотларда қайд
этилишича, фармацевтика тармоғи қатор
омилларга боғлиқ ҳолда иқтисодиётнинг
ривожланишида жуда муҳим ўрин тутади.
Биринчидан, мазкур тармоқ R&D (Research
and Development) секторида янги маҳсулот-
ларнинг ҳаракатланиши ва илмий ишланма-
ларнинг динамиклиги билан, иккинчидан
аҳоли саломатлиги ва турмуш даражасига
бевосита таъсири билан, учинчидан, ушбу
тармоқ ривожланиши орқали аҳолининг
барча қатламларини ижтимоий ҳимоялаш
имкониятининг мавжудлиги билан иқтисо-
дий тараққиётга кучли таъсир этади[1].
Ўз навбатида ушбу тармоқнинг юқори
даражадаги фан сиғимкорлиги ва мазкур
тармоқда илғор технологияларнинг қўлла-
нилиши, илмий фаолият соҳаси, кимёвий
ишлаб чиқариш, қишлоқ хўжалиги ҳамда
машинасозлик тармоқларининг ривожлани-
шини рағбатлантиради[2].
Бугунги кунда сифатли фармацевтик
маҳсулотлар ва препаратларга бўлган аҳоли
эҳтиёжларининг жадал суръатлар билан
ўсиб ва таркибининг мунтазам равишда ян-
гиланиб бораётганлиги, жаҳон иқтисодиёти-
да кечаётган шиддатли инновацион жараён-
лар ҳамда давлатлараро иқтисодий рақобат-
нинг кескинлашуви, ўзгарувчан бозор конъ-
юнктурасига мос келувчи фармацевтик маҳ-
сулотлар ва препаратлар ишлаб чиқариш-
нинг самарали тузилмасини шакллантириш
ва шу йўл орқали тармоқда муҳим таркибий
сиёсат олиб бориш, бугунги кунда долзарб
иқтисодий вазифалардан бири ҳисобланади.
Шунинг учун ҳам ушбу тармоқнинг
шаклланган ишлаб чиқариш таркибини ба-
ҳолаш, мазкур таркибга баҳо беришда ун-
даги улушларнинг шаклланиш қонуниятла-
рини тадқиқ этиш, жуда муҳим ўрин тутади
ҳамда фармацевтик маҳсулотлар ишлаб чи-
қариш таркибида мақбул мутаносибликни
шакллантириш тармоқда самарали тарки-
бий сиёсат олиб боришнинг асосий шарти
ҳисобланади.
Ўз навбатида миллий иқтисодиётда чу-
қур таркибий ўзгаришларни амалга ошириш,
хусусан, мамлакатимиз юқори технологияли
тармоқларида таркибий ўзгартиришларни
чуқурлаштириш, миллий иқтисодиётнинг
етакчи тармоқларини модернизация ва ди-
версификация қилиш ҳисобига унинг рақо-
батбардошлигини ошириш каби масалаларга
алоҳида эътибор мавжуд бўлиб, бунда юқори
технологияли қайта ишлаш тармоқларини,
энг аввало, маҳаллий хом ашё ресурсларини
чуқур қайта ишлаш асосида юқори қўшимча
қийматли тайёр маҳсулот ишлаб чиқаришни
САНОАТ ИҚТИСОДИЁТИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
106
жадал ривожлантиришга қаратилган сифат
жиҳатидан янги босқичга ўтказиш орқали
саноатни янада модернизация ва диверсифи-
кация қилиш каби вазифаларни амалга оши-
риш алоҳида иқтисодий аҳамият касб
этади[3].
Юқоридаги фикрлардан келиб чиққан
ҳолда айтиш мумкинки, фармацевтика са-
ноати ишлаб чиқаришидаги таркибий ўзга-
ришларни тадқиқ этиш долзарб илмий маса-
ла бўлиб, шунинг учун ҳам мазкур мақолада
ушбу тармоқдаги таркибий ўзгаришларни
баҳолаш ва ундаги муҳим миқдорий ўзга-
ришларни чуқур тадқиқ этиш масалаларига
асосий эътибор қаратилган. Мақолада фар-
мацевтика саноати ишлаб чиқаришидаги
таркибий ўзгаришларни баҳолаш масаласи
“мутаносиблик коэффициенти” ҳамда “тако-
миллаштирилган Lilien индекси” каби усул-
лар ёрдамида амалга оширилган.
Мавзуга оид адабиётлар шарҳи.
Илмий изланишларимизнинг кўрсатишича,
фармацевтика саноатидаги таркибий ўзга-
ришларни миқдорий баҳолаш масалалари ва
унинг иқтисодий жиҳатлари етарлича тад-
қиқ этилмаган. Бироқ, миллий иқтисодиёт
ва унинг тармоқ таркибида кечаётган тар-
кибий ўзгаришлар ҳамда уларнинг келиб чи-
қиш сабаблари қўйилаётган масалага нисба-
тан чуқурроқ ёритилган.
Айтиш ўринлики, кўпгина тадқиқот-
ларда “таркибий ўзгариш” тушунчасига нис-
батан статистик ёндашувлар жуда кенг тар-
қалган. Айниқса, бундай ёндашувлар Л.Кази-
нец, К.Гатев, А.Салаи, В.Рябцев, С.В.Куришева
асарларида жуда кенг ўрин эгаллаган бўлиб,
бунинг асосий сабаби иқтисодий ҳодисалар-
нинг макон ва замондаги ўзгаришларини
тадқиқ этиш статистика фанининг асосий
предмети эканлигидадир.
Хусусан, Л.Казинецнинг фикрича, тўп-
лам алоҳида унсурларини ифодаловчи улуш-
ларнинг вақт мобайнида ўзгариши, таркиб-
нинг ўзгаришини, яъни таркибий силжиш-
ларни билдиради [4].
“М.Лендесменнинг фикрича, таркибий
ўзгариш ва таркибий ўсиш тушунчаси икки
турда амалга ошади. Биринчиси - таркиблар
тузилиши ўзгариши, яъни ишлаб чиқариш,
иш билан банд кишилар сони, экспорт, им-
порт ва ҳоказолар. Иккинчиси –
таркиблар-
аро муносабатлардаги ўзгаришлар, ишлаб
чиқариш ва ишчи кучи орасидаги алоқалар
ёки тўғридан - тўғри инвестициялар, импорт
- экспорт динамикаси ва бошқалар. Тарки-
бий ўзгариш иқтисодий тизимларнинг сифа-
ти яхшиланишини ва тадрижий ривожлани-
шини ифодалайди. Одатда иқтисодиётдаги
таркибий ўзгаришлар технологик ва маъ-
мурий ўзгаришларда кузатилади. Иқтисоди-
ётнинг муҳим омилларидан бўлган техноло-
гиялар, саводхонлик даражаси ва институ-
ционал бирликлар иқтисодий ўсишнинг тар-
кибий жиҳатларига жиддий таъсир ўтка-
зади”[5].
Таркибий ўзгаришлар ва уларнинг
миллий иқтисодиётга таъсири А.Льюис тад-
қиқотларида ҳам ўз аксини топган бўлиб,
унинг илмий изланишларида иқтисодиёт-
нинг икки йирик, яъни аграр ва саноат тар-
моқлари кўриб чиқилади. Льюиснинг фикри-
ча, аграр тармоқда ишчи кучи таклифи юқо-
ри бўлиб, унинг бир қисмини саноат тармо-
ғига қайта тақсимлаш мақсадга мувофиқ деб
ҳисобланади ва шу йўл орқали иқтисодий
ўсиш суръатини тезлаштиришга эришиш
мумкинлиги қайд этилади.
А.Льюис тадқиқотларида иқтисодий
ўсиш икки турга ажратилади ва саноат тар-
моғи унинг асосий манбаи сифатида изоҳла-
нади. Мазкур тармоқда қўшимча ишчи кучи-
дан фойдаланиш иқтисодий ўсишни таъмин-
ловчи асосий механизм деб қаралади. Шу-
нинг учун ҳам унинг изланишларида ишчи
кучи реал иш ҳақи функциясининг аргумен-
ти ҳисобланади[6].
А.Льюиснинг ушбу тадқиқотига айнан
ўхшаш бўлмасада, бироқ унинг илмий тадқи-
қотлари мазмунига қайсидир маънода яқин
бўлган илмий изланишларни Э.Энгель тад-
қиқотларида учратиш мумкин. Айниқса,
Энгелнинг биринчи қонунига кўра, “уй хўжа-
ликларининг даромадлари ошиб борган са-
йин, уларнинг истеъмоли таркибида озиқ -
овқат (аграр маҳсулотлар) маҳсулотларига
бўлган харажатлар камайиб боради”[7].
Энгелнинг мазкур қонуни уй хўжалик-
лари истеъмолидаги таркибий ўзгаришлар-
ни ифода этаётган бўлсада, бироқ унинг
иқтисодий оқибатлари миллий иқтисодиёт-
даги таркибий ўзгаришларнинг турлича
бўлиш сабабларини изоҳлаб беришга хизмат
қилади. Чунки, олимнинг фикрига кўра, уй
хўжаликларининг даромадлари ошиб борган
сайин, уларнинг истеъмоли таркибида қим-
матбаҳо товар ва хизматларга бўлган хара-
жатларнинг улуши ортиб боради. Бу эса оқи-
батда қимматбаҳо товар ва хизматлар ярата-
ётган тармоқларнинг ўсишини рағбатлан-
тиради.
САНОАТ ИҚТИСОДИЁТИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
107
Иқтисодиётдаги таркибий ўзгаришлар-
нинг микроиқтисодий жиҳатларини изоҳлаб
беришда Энгель каби Торнквистнинг хиз-
матларини ҳам юқори баҳолаш мумкин.
Айнан у томонидан яратилган турли товар
гуруҳлари учун истеъмолчиларнинг даро-
мадлари ва шу орқали турли товар гуруҳла-
рига намоён бўладиган талаб миқдори ўрта-
сидаги ўзаро боғлиқликларни ифода этиб
берувчи талаб функцияларининг яратили-
ши, иқтисодиётдаги таркибий ўзгаришлар
ҳамда иқтисодиёт тармоқларининг турлича
ривожланиш сабабларининг айрим жиҳатла-
рини ойдинлаштиришга катта ёрдам беради.
Айниқса, унинг талаб функцияларидаги рег-
рессия коэффициентларининг қийматлари-
ни эмпирик йўллар орқали аниқланиб оли-
ниши, турли саноат товарларига талабнинг
намоён бўлиши орқали миллий иқтисодиёт-
даги тармоқ ва соҳаларнинг келгуси ривож-
ланиш истиқболларини олдиндан айтиб бе-
риш имконияти пайдо бўлади [8].
Иқтисодий ривожланиш даражаси тўғ-
ридан - тўғри саноатнинг технологик тарки-
би билан боғлиқ эканлиги илк бора К.Кларк
тадқиқотларида ўз аксини топган. Унинг
тадқиқотларига кўра, юқори ривожланишга
эга бўлган мамлакатларда юқори техноло-
гияли (металлургия, машинасозлик, транс-
порт ва алоқа воситаларини ишлаб чиқариш,
кимё ва нефт - кимё ишлаб чиқариш) ишлаб
чиқаришларнинг улуши юқори эканлиги
қайд этилади[9].
Британиялик иқтисодчи Н.Калдор би-
ринчилардан бўлиб, мамлакатдаги қайта
ишловчи саноатнинг ўсиш суръати узоқ муд-
датли иқтисодий ўсиш суръатининг аргу-
менти эканлигини тадқиқ этгани ҳолда, қай-
та ишлаш ҳажми ва иқтисодий ўсиш суръ-
атлари ўртасида ўзаро ижобий корреляция
мавжуд эканлигини аниқлади [10].
Унинг кейинги илмий тадқиқотлари,
мамлакатдаги қайта ишлаш ҳажмининг
ўсиш суръати ва қайта ишловчи саноат тар-
моқларида меҳнат унумдорлигининг ўсиш
суръати ўртасида ижобий корреляция мав-
жуд эканлигини ҳамда қайта ишловчи сано-
атнинг технологик даражаси ундаги меҳнат
унумдорлиги ўсишининг асосий манбаи
эканлигини тасдиқлади.
Қуйида юқоридаги илмий тадқиқот-
ларнинг мантиқий давоми сифатида иқтисо-
диётнинг энг юқори технологияли тармоғи
ҳисобланган фармацевтика саноати ишлаб
чиқаришидаги таркибий ўзгаришларни миқ-
дорий баҳолаш масаласи кўриб чиқилади.
Тадқиқот усуллари.
Иқтисодий адаби-
ётларда таркибий ўзгаришларни баҳолаш ва
тавсифлаш масаласида турлича ёндашувлар
мавжуд. Бизда қаралаётган жараёнда тадқи-
қот хусусиятини инобатга олган ҳолда П.Ват-
ник томонидан таклиф этилган “мутаносиб-
лик коэффициенти” қўлланилади ва у қуйи-
дагича аниқланади [11].
i
i
i
i
i
i
i
Y
X
Y
X
Y
X,
2
2
2
Prop
(1)
П.Ватникнинг “мутаносиблик коэффи-
циенти” турли таркиб ёки тўпламларни ба-
ҳолаш имкониятини беради ва ушбу коэф-
фициент қуйидагилар билан характерла-
нади:
ихтиёрий
а
,
b
>
0
учун,
Y
X,
bY
aX,
Prop
Prop
тенглик ўринли
бўлади;
мутаносиблик
коэффициентининг
барча
мумкин
бўлган
қийматлари
1
Prop
0
Y
X,
оралиқда ётади.
Мутаносиблик коэффициенти, мазму-
нан эталон ва баҳоланаётган таркиблар ўр-
тасидаги яқинликнинг сонли ўлчовини ўзи-
да ифода этади. Агар улар тўлиқ ўхшаш бўл-
са, у ҳолда
1
Prop
Y
X,
бўлади.
Бироқ, юқоридаги тадқиқотда “эталон
таркиб” ёки “эталонлик” мезони тушунчала-
рига нисбатан етарлича назарий изоҳлар
берилмаган [11].
Айнан, юқоридаги (1) формула Е.Гор-
лова тадқиқотларида ҳам учрайди ва бунда
x
i
-
i
- чи тармоқнинг баҳоланаётган мамлакат
ЯИМдаги улуши,
у
i
- эса, худди шу
i
- чи тар-
моқнинг эталон таркибли ЯИМдаги улуши
сифатида қайд этилган. Мазкур тадқиқотда
ҳам эталонлик ва “эталон мамлакатлар” ту-
шунчаларига нисбатан етарлича изоҳлар
берилмаган. Бироқ, ушбу тадқиқотда “ИҲРТ
САНОАТ ИҚТИСОДИЁТИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
108
(Иқтисодий ҳамкорлик ва ривожланиш таш-
килоти) мамлакатлари” бўйича шаклланти-
рилган миллий иқтисодиётнинг тармоқ тар-
киби эталон таркиб сифатида қабул қилин-
ган[12].
Е.Б.Олейник илмий изланишларида
юқорида қайд этилган (1) формула бўйича
x
i
ва
у
i
ўзгарувчилар вақтнинг турли момент-
ларидаги таркибнинг ҳолатини ифодаловчи
мос кўрсаткичлар ҳисобланади ва бунда му-
таносиблик коэффициенти таркибий харак-
терга эга эканлиги ҳамда у ўзгарувчилар-
нинг ўзаро мутаносиблик даражасини аниқ-
лаб бериши таъкидланади[13].
Муаллиф фикрича, юқорида қайд этил-
ган “эталон таркиб” бу - “самарали шакллан-
тирилган таркиб” бўлиб, баҳоланаётган бар-
ча таркиблар у билан солиштирилиб кўри-
лади ва мутаносиблик коэффициентининг
олинган эмпирик қийматларига қараб туриб,
баҳоланаётган таркиблар қай даражада “са-
марали шакллантирилган таркиб”га нисба-
тан мутаносиб эканлиги тўғрисида аниқ ил-
мий хулоса қилинади.
Бизда эса, юқоридаги тадқиқотлардан
фарқли ўлароқ, “эталон таркиб” вазифасини
тадқиқот давридаги (2013-2018 йиллар) ало-
ҳида йиллик фармацевтик маҳсулотлар ва
препаратлар ишлаб чиқариш ҳажмларининг
жами асосий фармацевтик маҳсулотлар ва
препаратлар ишлаб чиқариш ҳажмидаги
улушларининг ўртачасидан ташкил топган
таркиб бажаради.
Таркибий ўзгаришларни баҳолашнинг
навбатдаги муҳим усулларидан яна бири бу -
“Lilien индекси” бўлиб, у қуйидагича аниқ-
ланади [14]:
n
i
is
it
it
t
s
x
x
x
LI
1
2
,
ln
,
0
>
is
x
,
0
>
it
x
(2)
Бунда,
is
x
ва
it
x
-
i
фармацевтик маҳ-
сулот ёки препаратнинг
s
ва
t
даврларда
жами асосий фармацевтик маҳсулот ва пре-
паратлар ҳажмидаги улушлари бўлиб,
LI
индекси қуйидан “0” билан чегараланади.
Агар мазкур индекс “0” қиймат қабул қилса,
у ҳолда қаралаётган даврда ушбу ишлаб
чиқариш тузилмасида ҳеч қандай таркибий
ўзгариш содир бўлмаганлигини билдиради.
Шунингдек, мазкур индекс таркибдаги
улушларнинг ҳажми ва дисперсия ўлчовини
ҳам ҳисобга олади [15].
Бироқ, Dietrich ўз тадқиқотларида
Lilien индексида
s
t
t
s
SCI
SCI
,
,
(
SCI
– тар-
кибий ўзгаришлар индекси (structural change
index)) ҳамда
t
q
q
s
t
s
S
S
S
,
,
,
(
t
q
s
<
<
)
шартларнинг бузилишини қайд этади ва шу-
нинг учун ҳам такомиллаштирилган Lilien
индекси (
MLI
) қўлланилади [14]:
n
i
is
it
it
is
t
s
x
x
x
x
MLI
1
2
,
ln
,
0
>
is
x
,
0
>
it
x
(3)
Агар,
b
a
b
a
c
c
c
log
log
log
тенглик-
ни эътиборга оладиган бўлсак, у ҳолда (3)
формулани қуйидагича ҳам ёзиш мумкин:
n
i
is
it
it
is
t
s
x
x
x
x
MLI
1
2
,
ln
ln
,
0
>
is
x
,
0
>
it
x
(4)
Бунда,
0
>
is
x
,
0
>
it
x
ва
n
i
it
t
x
1
1
[16].
Тадқиқотларда мазкур индекснинг 0 ва
1 оралиғида ўзгариб туриши қайд этилади.
Агар натижа қанчалик 0 га яқин жойлашса, у
ҳолда таркибда аҳамиятли ўзгариш йўқлиги,
агар натижа қанчалик 1 га яқинлашса, у ҳол-
да таркибда юқори ўзгаришлар содир бўл-
ганлиги таъкидланади[17]. Бироқ, айрим
манбаларда мазкур индекснинг 0 ва 100 ора-
лиғида ҳам ўзгариши қайд этилиб, унинг
0
қиймат қабул қилиши таркибий ўзгаришлар
мавжуд эмаслигини, 100 қийматнинг қабул
қилиниши эса, акс таркибий ўзгаришни ифо-
да этиши қайд этилса[18], айрим манбалар-
да эса, ушбу индекснинг минимал қиймати 0
САНОАТ ИҚТИСОДИЁТИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
109
га тенг эканлиги ҳамда унинг юқори чегара-
си эса мавжуд эмаслиги таъкидланади[19].
Nishi ўз тадқиқотларида
MLI
қиймат-
ларининг паст бўлиши таркибий ўзгариш-
ларнинг секин суръатларда бораётганлиги-
ни, унинг юқори қийматлари эса, таркибий
ўзгаришларнинг юқори суръатларда бораёт-
ганлигини таъкидлайди [20].
Таҳлил ва натижалар.
Таҳлилларга
кўра, 2010 - 2018 йиллар оралиғида ишлаб
чиқарадиган саноат (қайта ишловчи саноат)
таркибида асосий фармацевтика маҳсулот-
лари ва препаратлари ишлаб чиқаришнинг
улуши турлича ривожланиш тенденциясига
эга бўлди. Мазкур йиллар давомида ушбу
турдаги маҳсулотлар ишлаб чиқаришнинг
жами ишлаб чиқарадиган саноатдаги улуши
0.62-1.33 фоиз оралиғида тебраниб турди.
2010-2018 йиллар оралиғида қайта иш-
ловчи саноат маҳсулотлари таркибида асо-
сий фармацевтика маҳсулотлари ва препа-
ратлари ишлаб чиқаришининг улуши ўзи-
нинг энг қуйи кўрсаткичини 2010 йилда
(мазкур таркибдаги улуши 0.62 фоиз) таш-
кил этган бўлса, 2016 йилда эса, мазкур тар-
кибда ушбу маҳсулотлар ва препаратлар иш-
лаб чиқариш энг юқори кўрсаткични ифода
этгани ҳолда унинг қиймати 1.33 фоизни
ташкил этди (1-расм).
1-расм. Ишлаб чиқарадиган саноат таркибида асосий фармацевтика
маҳсулотлари ва препаратлари ишлаб чиқаришнинг улуши
(фоизда)
Манба:
Ўзбекистоннинг йиллик статистик тўплами 2010-2018. Тошкент-2019. 113-б., маълумотлари
асосида муаллиф ҳисоб-китоблари.
Асосий фармацевтика маҳсулотлари ва
препаратлари ишлаб чиқариш таркибида
2013-2016 йиллар оралиғида провитамин-
лар, витаминлар ва уларнинг ҳосилалари
улушининг ўсиш тенденцияси кузатилган
бўлса, мазкур давр мобайнида таркибида
гормонлар ёки антибиотиклар бўлмаган ме-
дикаментлар улушининг пасайиш тенден-
цияси кузатилди. 2013-2015 йиллар давоми-
да фармацевтик маҳсулотлар ишлаб чиқа-
риш таркибида диагностика реагентлари ва
фармацевтика препаратлари улушининг
ўсиш тенденцияси кузатилган бўлса, 2016
йилдан бошлаб мазкур маҳсулотларнинг
улуши ушбу таркибда пасайиш тенденция-
сини ифода этди (1-жадвал).
1-жадвал
Асосий фармацевтика маҳсулотлари ва препаратлари ишлаб чиқариш
таркибидаги ўзгаришлар
(жамига нисбатан фоизда)
Асосий фармацевтика маҳсулотлари ва
препаратлари ишлаб чиқариш таркиби
2013 2014 2015 2016 2017 2018
Провитаминлар, витаминлар ва уларнинг ҳосилалари
1,79
2,17
4,83 13,51 0,77
0,54
Таркибида гормонлар ёки антибиотиклар бўлмаган медикаментлар 96,80 96,13 93,29 84,51 98,15 98,55
Таркибида кортикостероид гормонлар бўлган медикаментлар
0,02
0,03
0,03
0,22
0,40
0,37
Иммунитет учун зардоблар ва вакциналар
0,02
0,03
0,02
0,02
0,03
0,05
Бошқа диагностика реагентлари ва фармацевтика препаратлари
1,36
1,64
1,83
1,74
0,65
0,48
Жами
100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Манба:
Ўзбекистоннинг йиллик статистик тўплами 2010-2018. Тошкент-2019. Б.124-125., маълумотлари асосида
муаллиф ҳисоб-китоблари.
САНОАТ ИҚТИСОДИЁТИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
110
Таҳлиллар шуни кўрсатадики, асосий
фармацевтика маҳсулотлари ва препаратла-
ри ишлаб чиқариш таркибида энг катта
улушни таркибида гормонлар ёки антибио-
тиклар бўлмаган доривоситалар ташкил эт-
ган бўлса (таркибдаги ўртача улуши 94.57
фоиз), мазкур таркибда энг кичик улушни
иммунитет учун зардоблар ва вакциналар
(таркибдаги ўртача улуши 0.028 фоиз) иш-
лаб чиқариш ташкил этди.
Асосий фармацевтика маҳсулотлари ва
препаратлари ишлаб чиқариш таркиби учун
олинган эталон қийматлар 2013-2018 йил-
лар оралиғида йиллик фармацевтика маҳсу-
лотлари ва препаратлари ишлаб чиқариш-
нинг жами фармацевтика маҳсулотлари ва
препаратлари ишлаб чиқаришдаги улушла-
рининг ўртача қийматлари ҳисобидан шакл-
лантирилди ва қуйидаги кўрсаткичларни
ифода этди (2-жадвал).
2-жадвал
Асосий фармацевтика маҳсулотлари ва препаратлари ишлаб чиқариш
таркиби учун эталон қийматлар
Асосий фармацевтика маҳсулотлари ва препаратлари
ишлаб чиқариш таркиби
Эталон қийматлар
(жамига нисбатан
фоизда)
Провитаминлар, витаминлар ва уларнинг ҳосилалари
3,94
Таркибида гормонлар ёки антибиотиклар бўлмаган медикаментлар
94,57
Таркибида кортикостероид гормонлар бўлган медикаментлар
0,18
Иммунитет учун зардоблар ва вакциналар
0,03
Бошқа диагностика реагентлари ва фармацевтика препаратлари
1,29
Жами
100,0
Манба:
Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида муаллиф ҳисоб - китоблари.
Шакллантирилган таркибда, таркиби-
да гормонлар ёки антибиотиклар бўлмаган
медикаментларнинг улуши 94.57 фоизни,
провитаминлар, витаминлар ва уларнинг ҳо-
силалари улуши 3.94 фоизни, бошқа диаг-
ностика реагентлари ва фармацевтика пре-
паратларининг улуши 1.29 фоизни, таркиби-
да кортикостероид гормонлар бўлган меди-
каментларнинг улуши 0.18 фоизни ҳамда
иммунитет учун зардоблар ва вакциналар-
нинг улуши эса, 0.03 фоизни ташкил этди.
Олинган эпирик натижаларга кўра, асо-
сий фармацевтика маҳсулотлари ва препа-
ратлари ишлаб чиқаришнинг шаклланти-
рилган эталон таркиби ҳамда 2013 - 2018
йиллар давомида шаклланган фармацевтика
маҳсулотлари ва препаратлари ишлаб чиқа-
риш таркиби ўртасидаги мос мутаносиблик
коэффициентларининг қийматлари қуйида-
ги тенденцияни ифода этди (2-расм).
2-расм. 2013-2018 йилларда шаклланган асосий фармацевтика маҳсулотлари ва
препаратлари ишлаб чиқариш таркибларининг эталон таркибга мутаносиблиги
(коэффициентда)
Манба:
(1) формула асосида муаллиф ҳисоб - китоблари.
Асосий фармацевтика маҳсулотлари ва
препаратлари ишлаб чиқариш таркиблари-
нинг мутаносиблик коэффициентларидан
кўриниб турибдики, мазкур кўрсаткич энг
юқори қийматини 2015 йилда (қаралаётган
йилда мутаносиблик коэффициентининг
қиймати 0,9998 га тенг) қайд этган бўлса,
энг қуйи қийматини эса, 2016 йилда қайд
этгани ҳолда унинг қиймати 0,9864 га тенг
бўлди.
САНОАТ ИҚТИСОДИЁТИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
111
Муаллиф фикрича, айнан 2016 йилда
шаклланган асосий фармацевтика маҳсу-
лотлари ва препаратлари ишлаб чиқариш
таркиби мутаносиблик даражасининг кес-
кин ўзгаришига провитаминлар, витамин-
лар ва уларнинг ҳосилалари улушининг 2016
йилда ўтган 2015 йилга нисбатан 8.68
пунктга ошганлиги сабаб бўлди. Чунки, ушбу
ишлаб чиқариш таркибида мазкур маҳсулот-
нинг улуши 2015 йилда 4.83 фоизни ташкил
этган бўлса, 2016 йилга келиб бу кўрсаткич
айнан шу таркибда 13.51 фоизни ташкил
этгани ҳолда кескин ўзгаришни юзага кел-
тирди.
Олинган таҳлил натижалари жами асо-
сий фармацевтика маҳсулотлари ва препа-
ратлари ишлаб чиқаришнинг 2015 йилда
шаклланган таркиби бошқа йилларда шакл-
ланган таркибларига нисбатан самарали
эканлигини тасдиқлади. Чунки, мутаносиб-
лик коэффициентининг мазкур йилда олин-
ган эмпирик қийматлари асосий фармацев-
тика маҳсулотлари ва препаратлари ишлаб
чиқаришнинг эталон таркибига жуда яқин
эканлигини кўрсатди.
Ҳисоб - китобларимизга кўра, такомил-
лаштирилган Lilien индекси (
MLI
) ўзининг
энг қуйи қийматини (
MLI
индексининг қий-
мати 0.5) 2017-2018 йиллар оралиғида ифо-
да этган бўлса, энг юқори қийматини эса,
2016-2017 йиллар оралиғида (
MLI
индек-
сининг қиймати 16.5) ифода этди (3-расм).
3-расм. Асосий фармацевтика маҳсулотлари ва препаратлари ишлаб чиқариш
таркибидаги умумий ўзгаришлар динамикаси
(MLI индекси қийматларининг ўзгариши)
Манба:
(3) формула асосида муаллиф ҳисоб - китоблари.
Асосий фармацевтика маҳсулотлари ва
препаратлари ишлаб чиқариш таркибидаги
умумий ўзгаришлар динамикасидан кўриниб
турибдики,
MLI
индексининг қиймати 2013 -
2017 йиллар оралиғида барқарор ўсиш тен-
денциясига эга бўлган. Агар,
MLI
индекси-
нинг динамикасини Nishi тадқиқотларининг
хулосалари асосида баҳолайдиган бўлсак, у
ҳолда асосий фармацевтика маҳсулотлари ва
препаратлари ишлаб чиқариш таркибида
бўлган 2013-2017 йиллардаги ўзгаришлар
юқори суръатларда борганлигини, 2017 -
2018 йиллардаги ўзгаришлар эса, секин
суръатда борганлигини қайд этиш мумкин.
Агар,
MLI
индексининг динамикасида-
ги ўзгаришларни С.М.Окладников тадқиқот-
лари асосида баҳолайдиган бўлсак, у ҳолда
асосий фармацевтика маҳсулотлари ва пре-
паратлари ишлаб чиқаришнинг 2017 йилда
шаклланган таркибий тузилиши, унинг 2018
йилда шаклланган таркибий тузилишидан
энг кам даражада ҳамда асосий фармацевти-
ка маҳсулотлари ва препаратлари ишлаб
чиқаришнинг 2016 йилда шаклланган тар-
кибий тузилиши, унинг 2017 йилда шакл-
ланган таркибий тузилишидан энг юқори
даражада фарқ қилганлигини қайд этиш
мумкин [19].
Хулоса ва таклифлар.
1. Таҳлиллар шуни кўрсатдики, 2010 -
2018 йиллар оралиғида ишлаб чиқарадиган
саноат таркибида асосий фармацевтика маҳ-
сулотлари ва препаратлари ишлаб чиқариш-
нинг улуши 0.62-1.33 фоиз оралиғида тебра-
ниб турди. Мазкур таркибда асосий фарма-
цевтик маҳсулотлар ва препаратлар ишлаб
чиқаришнинг улуши энг қуйи кўрсаткичини
2010 йилда (мазкур таркибдаги улуши 0.62
фоиз) ҳамда энг юқори кўрсаткични эса 2016
йилда (таркибдаги улуши 1.33 фоиз) ташкил
этди.
2. Илмий хулосаларимизга кўра, мута-
носиблик коэффициенти мазмунан баҳола-
наётган таркиб ва эталон таркиб ўртасидаги
яқинликнинг сонли ўлчовини ўзида ифода
этади. Улар тўлиқ мос келганда мазкур коэф-
САНОАТ ИҚТИСОДИЁТИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
112
фициент 1 га тенг бўлади. Агар, ҳисобланган
мутаносиблик коэффициентининг қиймати
қанчалик 1 дан узоқлашса, шунчалик тадқиқ
этилаётган йилда шаклланган таркиб эталон
таркибдан фарқ қилади ва аксинча, мутано-
сиблик коэффициенти қанчалик 1 га яқин-
лашса, шунчалик тадқиқ этилаётган йилда
шаклланган таркиб эталон таркибга яқин
бўлади. Мазкур фикрлардан келиб чиққан
ҳолда, асосий фармацевтика маҳсулотлари
ва препаратлари ишлаб чиқаришнинг 2015
йилда шаклланган таркиби, бошқа йилларда
шаклланган таркибларига нисбатан “энг
самарали” деб топилди.
3. Асосий фармацевтика маҳсулотлари
ва препаратлари ишлаб чиқариш таркибида-
ги умумий ўзгаришлар динамикаси,
MLI
индексининг 2013 - 2017 йиллар оралиғида-
ги ўсиш тенденциясини барқарор эканлиги-
ни тасдиқлади. Шунингдек, асосий фарма-
цевтика маҳсулотлари ва препаратлари
ишлаб чиқариш таркибида бўлган 2013 -
2017 йиллардаги ўзгаришлар юқори суръат-
ларда ҳамда 2017-2018 йиллардаги ўзгариш-
лар эса, секин суръатда борганлигини кўрса-
тади.
4. Фармацевтикани иқтисодиётнинг
энг юқори технологияли тармоғи эканлиги-
ни инобатга оладиган бўлсак, у ҳолда 2010 -
2018 йиллар оралиғида ишлаб чиқарадиган
саноат таркибида асосий фармацевтика маҳ-
сулотлари ва препаратлари улушининг мак-
симал 1.33 фоиз кўрсаткични қайд этганли-
ги, муаллиф фикрича етарли эмас. Шу муно-
сабат билан мазкур тармоқнинг республика-
миз ишлаб чиқарадиган саноатидаги ва ЯИМ
таркибидаги улушларини ошириш мақсади-
да мазкур тармоққа инновацион ишланма-
ларни кенг жорий этиш, бу борада юқори
малакали кадрлар тайёрлаш ва унинг сифа-
тини ошириш, инновацион технология ва хо-
рижий инвестицияларни тармоққа кенг
жалб этиш, ўз навбатида маҳаллий хом ашё-
ни чуқур қайта ишлаш мақсадга мувофиқ-
дир.
Манба ва адабиётлар руйхати:
1. Бекарев А.А., Бекарева С.В. Подход к оценке конкурентоспособности национальной фармацевтической отрасли // Вестн.
Новосиб. гос. ун-та. Серия: Социально-экономические науки. 2014. Т. 14, вып. 4. С. 78-91.
2. Щетко В. Тенденции развития мирового рынка фармацевтической продукции. Журнал международного права и
международных отношений. 2014, № 2. С. 86-91.
3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш
бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги ПФ-4947-сонли Фармони.
. Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари
маълумотлари миллий электрон базаси.
4. Казинец Л.С. Измерение структурных сдвигов в экономике. - М.: Экономика, 1969. - 27 с.
5. Юсупов Р., Шомуродов Т. Миллий иқтисодиёт тармоқларида иқтисодий ўсиш хусусиятлари ва унинг ўзгаришлари
таҳлили. BIZNES - ЭКСПЕРТ. №11(131) - 2018.
6. Нуреев Р.М. Экономика развития: модели становления рыночной экономики: учебник / Р.М. Нуреев. - 2-е изд., перераб.и доп.
- М.: Норма, 2008. - 51 с.
7. Acemoglu D. Advanced Economic Growth: Lecture 19: Structural Change. MIT. Novermber 12, 2007. - 5 p.
8. Лежнёв А.В. Высшая математика для экономистов: теория пределов и приложения: учебник / А.В.Лежнёв - М.: Магистр:
Инфра - М, 2014. - 160 с.
9. Акаева С.А., Соколов В.Н. Об отраслевых и технологических структурных сдвигах, необходимых для модернизации
российской экономики. Модернизация. Инновации. Развитие. 2016. Т. 7. № 3. - 38 с.
10. Kaldor N. (1966). Causes of the Slow Rate of Economic Growth of the United Kingdom: An Inaugural Lecture. Cambridge University
Press.
11. Акаев А. Михайлушкин А., Сарыгулов А., Соколов В. Анализ динамики отраслевой и технологической структуры экономик
стран ОЭСР // Экономическая политика. 2009. № 2. C. 116 - 127.
12. Горлова Е. Оценка качества технологической структуры обрабатывающей промышленности. Научные основы
мобилизации резервов роста и модернизации экономики: материалы III Форума молодых ученых - экономистов / под общей
редакцией д.э.н. Садыкова А.М. / Ташкент: IFMR, 2014. С. 121 - 122.
13. Олейник Е.Б. Формирование и реализация структурной политики в лесопромышленном комплексе региона (на примере
Дальневосточного Федерального округа). Диссертация на соискание ученой степени доктора экономических наук. Владивосток -
2014. - 76 с.
14. Dietrich, Andreas (2009): Does growth cause structural change, or is it the other way round?: a dynamic panel data analyses for
seven OECD countries, Jena economic research papers, No. 2009,034. - 14 p.
15. Ansari M. R., Mussida C., Pastore F. Note on Lilien and modified Lilien index. The Stata Journal (2014) 14, Number 2, pp. 398 - 406.
16. Teuber M.O. Strukturwandel und Faktornachfrage in den mittel - und osteuropaischen EU - Beitrittslandern von 2004. Dissertation.
Hamburg, Juli 2015. - 27 p.
17. Nedelka E. Structural changes and crises in South - East Asian countries. Вестник Омского университета. Серия «Экономика».
2016. № 1. - 6 с.
18. Zulkhibri M., Naiya I., Ghazal R. Structural Change and Economic Growth in Emerging Markets: A Cross - Country Analysis. p. - 14.
19. Окладников С.М., Иванова А.М., Сафонов Т.А. Исследование влияния трансформации региональной экономики на уровень
жизни населения. Вопросы статистики, 10/2016. - 77 с.
20. Nishi H. Structural Change and Transformation of Growth Regime in the Japanese Economy. Discussion Paper No. E-15-001.
Research Project Center Graduate School of Economics Kyoto University Yoshida - Hommachi, Sakyo - ku Kyoto City, 606 - 8501, Japan. April,
2015. - 7 р.
САНОАТ ИҚТИСОДИЁТИ
