Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
4
115
ИҚТИСОДИЙ ИСЛОҲОТЛАР ДАВРИДА КОРХОНАЛАР ФОЙДАСИНИ САМАРАЛИ
БОШҚАРИШ ТИЗИМИНИНГ ЗАРУРЛИГИ
Иргашев Дилмурод Икромович –
Тошкент давлат иқтисодиёт университети,
“Корпоратив бошқарув” кафедраси, мустақил изланувчи
Аннотация.
Ушбу мақолада корхонадаги товарлар таннархини ташкил этувчи харажатлар таркиби
назарий жиҳатдан ўрганилган. Бундан ташқари, корхонада маҳсулот реализациядан ҳосил бўладиган тушум
динамикаси таҳлил қилинган бўлиб, активлар ва капиталларнинг оптимал таркибига асосланган ҳолда
мувозанатлашган молиявий барқарорлик ва рентабелликни самарали бошқариш модели таклиф этилган.
Калит сўзлар:
тушум, ишлаб чиқариш фонди, асосий фондлар, амортизация фондлари, молиявий
натижалар, молиявий активлар, молиявий барқарорлик.
Аннотация.
В этой статье теоретически рассматривается структура затрат, составляющих
себестоимость продукции на предприятии. Кроме того, была проанализирована динамика выручки от реализации
продукции на предприятии, а также предложена модель эффективного управления сбалансированной финансовой
устойчивостью и рентабельностью на основе оптимального состава активов и капитала.
Ключевые слова:
выручка, производственный фонд, основные фонды, амортизационные фонды, финансовые
результаты, финансовые активы, финансовая устойчивость.
Аnnotation:
This article theoretically examines the cost structure of the cost of production at the enterprise. In
addition, the dynamics of revenue from sales of products at the enterprise was analyzed, and a model for effective management
of balanced financial stability and profitability based on the optimal composition of assets and capital was proposed.
Keywords:
revenue, production fund, fixed assets, depreciation funds, financial results, financial assets, financial
stability.
Ўзбекистон Республикасида 2017-2021
йилларда Ўзбекистон Республикасини ри-
вожлантиришнинг бешта устувор йўналиши
бўйича
Ҳаракатлар стратегияси
асосида
амалга оширилаётган ислоҳотларда
“
Иқти-
содиётни ривожлантириш ва инвестиция-
ларни фаол жалб этиш соҳасида
– макро-
иқтисодий барқарорликни таъминлаш, соғ-
лом рақобат учун зарур шароитларни яра-
тиш, ишбилармонлик ва инвестиция муҳи-
тини тубдан яхшилаш, иқтисодиётда давлат
иштирокини жиддий равишда камайтириш,
юқори иқтисодий ўсиш суръатларини сақлаб
қолиш, “хуфёна” иқтисодиётга қарши кура-
шиш ва унинг улушини кескин қисқарти-
риш, валюта сиёсатини эркинлаштиришни
давом эттириш”[1] устувор йўналиш сифати-
да белгилаб олинган. Бу каби устувор йўна-
лишларни изчил амалга ошириш жараёнида
жаҳон мамлакатларининг ислоҳ қилиш таж-
рибаси шуни тасдиқламоқдаки, маъмурий-
режали иқтисодиётдан хўжалик юритиш-
нинг бозор моделига уйғун ўтишдаги муҳим
восита хусусийлаштириш ва акцонерлашти-
ришдир. Бу эса хусусийлаштирилган мулкни
бошқаришда, ҳақиқий мулкдорлар синфи-
нинг шаклланишида ва корпоратив бошқа-
ришнинг самарали усулларини жорий этиш-
да молиявий менежмент алоҳида аҳамият
касб этаётганлигини кўрсатади.
Маълумки, ҳар қандай тижорат асосида
фаолият олиб бораётган тадбиркорлик субъ-
ектларининг бош мақсади фойда олиш ҳи-
собланади. Фойда ишлаб чиқариш ва тижо-
рат фаолияти самарадорлигининг соф мо-
лиявий натижаси ҳисобланиб, уни миқдор ва
сифат жиҳатдан максималлаштиришда мо-
лиявий натижаларни шаклланиши ҳамда
унинг тақсимланиш тизими муҳим рол ўй-
найди. Маҳсулот реализациясидан ҳосил
бўлган тушум такрор ишлаб чиқариш нати-
жасида активларга инвестицияланган капи-
тал ҳисобига янгидан яратилган қийматни
товар шаклидан пул шаклига алмашув жа-
раёнининг моддий-молиявий ифодаси ҳи-
собланади. Професор Т.С. Маликов, товар-пул
доиравий айланиш жараёни кенгайишининг
бошланғич босқичи сифатида бирламчи ка-
питални ишлаб чиқаришга инвестиция қи-
линишини эътироф этиб, унинг пул шакли-
даги натижаси сифатида хўжалик юритувчи
субъектлар тушуми майдонга чиқишини
таъкидлайди[2]. Демак, қийматнинг товар
шаклидан пул шаклига айланиш жараёни
маҳсулот реализациясидан ҳосил бўлган ту-
шум орқали ифодаланиб, кенгайтрилган так-
рор ишлаб чиқариш эҳтиёжлари учун бўнак-
ланадиган пул маблағлари фондларининг
молиявий манбаи ҳисобланади. Бу каби пул
фондлари шаклланишинининг умумий фор-
муласи[3] қуйидагича ифодаланади:
МЕНЕЖМЕНТ ВА МАРКЕТИНГ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
4
116
Т = Ф
аа
+ Ф
мхм
+ Ф
их
+ Ф
ф
(1)
Бу ерда:
Т
– тушум;
Ф
аа
– асосий ишлаб чиқариш фондлари-
нинг жисмоний эскиришини тиклашга мўл-
жалланган аммортизация ажратмалари фон-
ди;
Ф
мхм
– моддий харажатларни (хом ашё,
материаллар, ёқилғи, электр энергияси ва
бошқаларни сотиб олиш) молиялаштириш
фонди;
Ф
их
– иш ҳақи фонди;
Ф
ф
– товарларни реализация қилишдан
олинган фойда (солиқлар тўлангунча ва
фойдадан бошқа тўланмалар амалга оши-
рилгунча).
Ушбу пул фондлари, ишлаб чиқариш
жараёни учун зарурий асосий ишлаб чиқа-
риш фонди (Ф
аа
) товар қийматида гавдалан-
ган меҳнат воситаларини қийматининг қай-
та тикланишини ўзида ифодаловчи фонд ҳи-
собланади. Ушбу фонднинг асосий функцио-
нал вазифаларидан бири ишлаб чиқариш
жараёнини технологик янгилаш саналади.
Демак, акциядорлик жамиятлари истиқбол-
даги тараққиётининг молиявий стратегия-
сида ишлаб чиқаришни сифат ва миқдор
жиҳатдан кенгайтиришга йўналтирилган
инвестиция сиёсатини реализация қилиш
учун потенциал молиявий ресурслар
(бу ерда
асосан меҳнат воситалари, яъни асосий
фондларни жалб қилиш, модернизациялашга
инвестицияларни жалб қилиш назарда ту-
тилмоқда)
икки узлуксиз манбага:
- ички молиявий ресурслар манбаи –
акциядорлик жамияти инвестицион сало-
ҳиятининг асосий компоненти ҳисобланувчи
асосий фондлар эскиришнинг қийматдаги
ифодаси (соф молиявий натижа ва амортиза-
ция фондларига – фойда ҳисобига шаклла-
нувчи жамғариш фондларига);
- ташқи манбалар – хорижий инвести-
циялар ва миллий иқтисодиётдаги институ-
ционал бирликларга инвестицион ресурс-
ларни жалб қилишга асосланади.
Демак, ички молиявий ресурслар ман-
баининг бирламчи шаклланиши асосий иш-
лаб чиқариш фондларининг жисмоний эски-
ришини тиклашга мўлжалланган амортиза-
ция ажратмалари фонди ҳисобланади. Биз-
нинг фикримизча, ушбу фонд нафақат жис-
моний эскиришга балки асосий воситалар-
нинг маънавий эскиришини тиклашга ҳам
йўналтирилади.
Масалан,
жадаллашган
амортизация сиёсати асосий воситаларни
янгилаш билан боғлиқ технологик қайта
қуролланиш соҳасидаги стратегияни реали-
зация қилишнинг қиймат ифодаси ҳисобла-
ниб, ҳар бир тадбиркорлик субъекти учун
молиявий хизмат тизими диққат эътибори-
нинг марказида бўлмоқда. Чунки, тез ўзга-
риб бораётган жаҳон ва миллий бозорлар
конъюнтктураси шароитида ушбу бозорлар-
даги мавқе ва сегментни сақлаб қолиш ёки
янги бозорларни ўзлаштириш ҳар бир тад-
биркорлик субъекти учун ҳаётий зарурият
ҳисобланади. Бу ўз навбатида узлуксиз тех-
нологик янгиланишни талаб қилади.
Ишлаб чиқаришни технологик янгила-
ниши нафақат, замонавий товарлар ва хиз-
матлар ишлаб чиқариш имкониятларини
шакллантиради, балки, товарлар ва хизмат-
лар ишлаб чиқариш учун зарурий моддий,
энергия ва меҳнат сарфларини камайтириш
орқали таннархни минималлаштириш имко-
ниятларини вужудга келтириб беради. Бу
нисбатан арзон товарлар ишлаб чиқариш
ҳисобига ташқи бозорларни нарх сиёсати во-
ситасида ўзлаштириш негизида реализация
ҳажмини ошириш имкониятларини туғдира-
ди. Қолаверса, маҳсулот реализациясидан
тушумни тақсимланишида харажатларни
минималлаштириш ҳисобига фойдани мак-
сималлаштириш имкониятини туғдиради.
1-жадвал
“Дори-дармон” акциядорлик жамиятида фойданинг турлари ва шаклланиши
№
Номи
2013 й.
2014 й.
2015 й.
2016 й. 2017 й.
2018 й.
1.
Соф тушум
421,8
428,5
464,75
438,57
580,47
570,98
2.
Ялпи фойда
75,48
72,19
76,27
57,17
82
81,5
3.
Асосий фаолиятнинг бошқа фойдаси
18,58
21,18
5,27
12,09
3,94
6,38
4.
Асосий фаолиятнинг фойдаси
29,59
28,48
15,43
4,54
4,48
-38,65
5.
Молиявий фаолиятнинг даромадлари
4,99
5,38
6,55
5,29
4,59
5,23
6.
Умумхўжалик фаолиятининг фойдаси
29,44
27,59
16,77
0,78
0,84
-47,2
7.
Соф фойда
27,89
26,12
15,45
0,23
0,27
-47,2
Манба:
Муаллиф томонидан “Дори-Дармон” АЖнинг йиллик молиявий ҳисоботлари асосида тайёрланган.
МЕНЕЖМЕНТ ВА МАРКЕТИНГ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
4
117
Жадвал маълумотларидан кўриниб ту-
рибдики, реализациядан ҳосил бўлган ту-
шум 2013 йилда 421,8 млрд. сўмни ташкил
этиб, 2018 йилда 570,98 млрд. сўмга ўсиб
борган. Лекин соф фойда кўрсаткичи бирин-
чидан, жуда паст даражада бўлиб, иккинчи-
дан таҳлил қилинаётган даврларда пасайиш
тенденциясига эга ва 2018 йилда фаолият
зарар билан якунланган.
Акциядорлик жамиятининг асосий
фаолияти самарадорлигини таҳлил қилади-
ган бўлсак, ялпи фойда 2013 йилда 75,48
млрд. сўмни, 2018 йилга келиб эса 81,5 млрд.
сўмни ташкил этмоқда. Лекин, асосий фао-
лиятнинг фойдаси таҳлил қилинаётган йил-
лар давомида пасайиш тенденциясига эга
бўлиб, 2018 йилда - 38,65 млрд. сўм зарар
билан якунланган. Демак, акциядорлик жа-
миятининг асосий фаолияти самарасиз бўл-
моқда. Бунга таъсир этувчи асосий омиллар
биринчидан, таннарх харажатларининг ҳад-
дан зиёд юқорилиги бўлса, иккинчидан
асосий фаолиятнинг молиявий натижасига
таъсир этувчи давр харажатлари юқорилиги
ҳисобланади.
Демак, “Дори-дармон” акциядорлик жа-
мияти асосий фаолиятининг самарадорлиги
паст даражада бўлиб, бу икки асосий омилга
боғлиқ бўлмоқда. Биринчиси маҳсулот иш-
лаб чиқариш динамикасининг ўсиш суръа-
тида барқарор ўсиш суръати эмас балки дав-
рий тебранишларга асосланган ўзгаришлар
кузатилмоқда. Ваҳоланки, тушум ялпи фой-
данинг молиявий манбаи бўлиб, уни миқдор
жиҳатдан ўсишининг моддий асосини таш-
кил қилади.
Бизга маълумки, хар қандай даврий
иқтисодий жараёнлар инерцион тавсифга
эгадир. Шунга асосланган ҳолда акциядор-
лик жамияти маҳсулот реализациясидан соф
тушумининг динамикаси ва уни яқин 2 йил-
лик истиқболдаги прогноз кўрсаткичини 2
даражадаги полиноминал регрессион тенг-
лама орқали шакллантирсак қуйидаги нати-
жаларни олишимиз мумкин.
Демак, регрессион тенгламани қуйида-
гича ифодалаш мумкин:
y = 7,9705x
2
- 32031x + 3E+07
(2)
Бунда аппроксимация хатоси 2,874%ни
ташкил қилиб, асосий тренд сифатида фой-
даланиш мумкин. Детерминация коэффици-
енти 90,24 %ни ташкил қилиб, бу моделнинг
аниқлик даражасини ифодалайди. Ушбу
регрессион моделдан кўриниб турибдики,
2017-18 йилларга тушумнинг ўсиш тенден-
цияси прогноз қилинади.
1-расм. Соф тушумнинг полиноминал регрессион тенгламаси
Манба:
Муаллиф томонидан “Дори дармон” АЖ йиллик молиявий ҳисоботлари асосида тайёрланган.
Лекин шуни таъкидлаш жоизки, ту-
шумнинг ўсиши 1-расмда кўриб ўтганимиз-
дек ялпи фойданинг ўсиши билан пропор-
ционал равишда бўлмайди. Бунга таъсир
этувчи асосий омил таннарх ва давр хара-
жатлари ҳисобланади. Хусусан, кимёсаноати-
даги корхоналар фаолиятига хос муаммо-
лардан бири ишлаб чиқарилган товарлар
таннархининг юқори даражаси ҳисобланади.
Натижада товарлар ишлаб чиқариш суръа-
тининг ортиши асосий фаолиятнинг фойда-
сини шаклланишига тўғри пропорционал
равишда бўлмайди.
Таннархни таркиби ва динамик таҳли-
ли шуни тасдиқлайдики, унинг юқори дара-
жасига асосан юқори энергия сиғимини та-
лаб қилувчи, технологик жиҳатдан эскирган
асосий фондлар билан қуролланганлик ҳам
жиддий таъсир этмоқда.
Назарий жиҳатдан қараганда ишлаб
чиқарилган товарлар таннархини ташкил
қилувчи харажатлар таркибида хом ашё ха-
ражатларининг юқори салмоғи табий ҳол-
МЕНЕЖМЕНТ ВА МАРКЕТИНГ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
4
118
дир. Шу билан бирга, ёқилғи харажатлари ва
барча турдаги энергия манбаларига хара-
жатларнинг юқори салмоғи асосий восита-
ларнинг жисмоний эскириши ва технологик
жиҳатдан янгилаш заруратини туғдиради.
Шундай экан, “Дори-дармон” акциядор-
лик жамияти таркибидаги йирик акциядор-
лик жамиятларида таннархнинг ҳаддан зиёд
юқори бўлишига таъсир этувчи асосий омил-
лардан бири ёқилғи харажатлари ва барча
турдаги энергия манбаларига харажатлар
ҳисобланади. Қолаверса ушбу харажатлар
кейинги 8 йиллик динамикада ўсиб бориш
тенденциясига эга бўлмоқда.
Ҳар қандай корхона, унинг ҳажми,
фаолият соҳаси, рентабеллик даражаси ва
зарар билан ишлашидан қатъий назар му-
раккаб яхлит иқтисодий тизимни ўзида ифо-
далайди. Шунинг учун ҳам ишлаб чиқариш-
нинг самарадорлиги комплекс тушунча бў-
либ, молиявий-хўжалик фаолиятининг тур-
ли жиҳатларини ўзида мужассамлаштирувчи
комплекс кўсаткичлар тизимидир.
“Дори-дармон” акциядорлик жамияти
йирик корхоналари молиявий натижалари-
ни шаклланиш таҳлили шуни тасдиқлайди-
ки, уларда асосий фаолиятнинг самарадор-
лиги нисбатан паст бўлиб, пировард нати-
жада соф фойдани шаклланишида асосий
фаолиятининг улуши юқори даражани таш-
кил этмайди. Ваҳоланки, назарий жиҳатдан
қараганда ҳар қандай тижорат ташкилоти
даромадининг асосий манбаи асосий фао-
лиятдан олинадиган даромадлар ташкил
қилиши табий ҳолдир.
Етарли миқдорда фойда олиш ҳар қан-
дай тижорат ташкилотининг якуний мақса-
ди ҳисобланади. Фойда ҳажмининг ўсиши
корхона фаолияти самарадорлиги ўсишини
акс эттиради. Шу билан бирга амалдаги да-
ромадларни солиққа тортиш тизими корхо-
нани ўз даромадларини яширишга, солиққа
тортиладиган базани пасайтириш учун фой-
да ҳажми билан манипуляция қилиш учун
қонуний имкониятлардан фойдаланишга
мажбур қилади.
Бухгалтерия ҳисоботида акс эттирил-
ган фойда кўрсаткичлари сифатини объек-
тив баҳолаш нафақат фискал мақсадларда,
балки кўпроқ корхона молиявий ҳолатининг
ишончлилик даражасини аниқлаш учун за-
рур. Фойда сифати деганда, ташкилот фойда-
сини шакллантириш манбалари структура-
сининг умумлаштирилган тавсифномаси ту-
шунилади. Операцион фойданинг юқори
сифати фойда иқтисодий кўрсаткичларнинг
ўзаро алоқалар схемасида яхши кўринадиган
қиймат қонунининг ушбу тоифасига хос бўл-
ган иқтисодий омиллар билан шаклланти-
рилади. Бироқ фойда ҳажмига фойда кўрсат-
кичи “сифати”ни пасайтирадиган турли
омиллар таъсир кўрсатиши мумкин.
Бу ҳолатда молиявий таҳлилнинг энг
муҳим вазифаларидан бири бухгалтерия ҳи-
соботида қайд этилган фойда номинал қий-
мати ва корхонада пул маблағлари реал оқи-
ми билан мустаҳкамланган реал ҳажми ўрта-
сидаги масофани қисқартириш ҳисобланади.
Бу муаммонинг ечими айниқса, бухгалтерия
ҳисоботининг ташқи фойдаланувчилари (по-
тенциал инвесторлар, кредитлар) учун дол-
зарб аҳамиятга эга.
Фойданинг ҳисобот ҳажми ва реал ҳаж-
ми мос келмаслигининг асосий сабаблари
қуйидагилар:
биринчидан,
фойданинг реал ҳажми ва
ҳисобот ҳажми ўртасидаги фарқ бухгалтерия
ҳисобининг амалдаги тизими хусусиятлари,
ҳисоботларда корхона фаолиятининг молия-
вий натижалари акс эттирилиши билан асос-
ланади;
иккинчидан,
кўрсатилган фарқ корхона
ҳисоб сиёсатининг тартибга солувчи таъси-
рини қўллаш, яъни корхонада бухгалтерия
ҳисобини ташкил қилиш ва юритиш техни-
каси, шакллари ва муайян услубияти хусу-
сиятларини қўллаш билан асосланади.
Корхоналарда фойдани самарали бош-
қариш корхона мулкий қийматликларини
ўзида мужассамлаштирувчи активлар ва ка-
питаллар таркибини оптимал бошқариш ти-
зимига боғлиқдир. Замонавий шароитларда
ғарб мамлакатлари иқтисодчилари ишлаб
чиқариш фаолияти самарадорлигини ифода-
ловчи ялпи даромадни ошириш суръатида
харажатларни минималлаштириш орқали
фойдани максималлаштириш жараёнига
таъсир этувчи омиллар қаторида активлар
ва капиталлар таркибини оптимал бошқа-
риш тизими муҳим аҳамият касб этиши бў-
йича фикрларни келтириб ўтишади[4].
Корхоналар рентабеллиги орқали ифо-
даланадиган фойдалиликни максималлаш-
тириш активлар ва капитал структураси-
нинг оптимал нисбати учун детерминация-
ланган омиллар тизимини моделлаштириш
усулларидан фойдаланиш мақсадга муво-
фиқ. Қуйида муаллиф томонидан ишлаб чи-
қилган модел молиявий менежерлар томо-
нидан молиявий дастак самарасини ҳисобга
МЕНЕЖМЕНТ ВА МАРКЕТИНГ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
4
119
олган ҳолда ўртача ўлчанган нархни мини-
маллаштириш мезони бўйича активлар ва
капитал таркибини оптималлаш мақсадида
ўз амалий фаолияти жараёнида фойдалани-
лиши мумкин. Бунда молиявий дастак диф-
ференциал қийматининг манфий бўлмасли-
ги шартига риоя қилиш зарур. Муаллиф то-
монидан ишлаб чиқилган модел асосида
иккита вазият учун оптималлаш вазифасини
автоматик равишда ҳал этишга имкон бе-
радиган дастур тизимлаштирилди.
Молиявий менежер активлар айланув-
чанлиги, турли молиялаштириш манбалари
нархи, молиявий дастак самараси, рентабел-
ликнинг интеграллашган ва бошқа қатор
кўрсаткичлар орқали фойдани максимал-
лаштириш имкониятларини ифодаловчи
кўрсаткичлар тизимини шакллантиради.
Натижада у рентабелликнинг максимал кўр-
саткичлари чегаравий мезонларида актив-
лар оптимал таркиби ва капиталнинг ўртача
тортилган қиймати минимал кўрсаткични
қўлга киритади.
2-расм. АЖлар активлар ва капиталлар оптимал таркиби ҳамда рентабелликни
оптимал бошқариш блок-схемаси
Манба:
Муаллиф томонидан ишлаб чиқилган.
Хулоса ва таклиф.
Молиявий дастак са-
марасини қарз маблағларидан фойдаланиш
ҳисобига ўз капитали рентабеллигини оши-
риш сифатида таърифлашдан келиб чиқиб,
хулоса чиқариш мумкинки, бу самара қанча-
лик юқори бўлса, мулк эгалари ушбу ташки-
лотга киритган маблағлар самараси шунча-
лик баланд бўлади. Бироқ молиявий дастак
Рентабелликнинг оптимал кўрсаткичида корхона активлари ва капитал таркибини оптималлаш модели
кўрсаткичларини ҳисоб-китоб қилиш
Капитал ўртача ўлчанган нархини минимал қилиш (WASS→min)
Кузатув кенгаши
Бошқарув қарори қабул қилиш: корхона активларининг оптимал нисбати ва
капиталини хусусий ва қарз капиталига тақсимлаш варианти
Шарх
бериш бўйича Қўмита
(IFRIC, IFRS), (аъзолар сони 14 та)Бошқарув қарорини амалга ошириш
ойил
лари
йўқ
шакл
ҳа
ТайинлайдиТашкилотнинг баланс валютаси ўзгаради (ўсади)
Тайин
лайди,
кузата
ди
йўқ
Ҳисоб
от
ҳа
Стандартларни ишлаб чиқиш
Инвестиция лойиҳасини амалга оширишда активлар ва капитал таркиби
модели кўрсаткичларини ҳисоб-китоб қилиш
Бошқарув қарори қабул қилиш: қўшимча жалб қилинадиган капитални тақсимлаш вариантини танлаш
Фойдани максималлаштириш бўйича чора-тадбирлар ишлаб чиқиш
Ахборот базасини шакллантириш – ташкилот фаолиятининг ички ва ташқи муҳитини таҳлил қилиш
Бошқарув қарорини амалга ошириш
МЕНЕЖМЕНТ ВА МАРКЕТИНГ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
4
120
ўз капитали рентабеллиги ва молиявий бар-
қарорликка турли йўналишда таъсир кўрса-
тади. Масалан, агар ўз капитали рентабелли-
ги ортган тақдирда ҳам таннарх харажатла-
ри ва асосий фаолиятнинг молиявий натижа-
сига таъсир этувчи давр харажатлари юқо-
рилиги давом этаверса молиявий барқарор-
лик унинг таъсири натижасида пасаяди.
Фикримизча, юқоридаги блок схема
нафақат рентабелликни бошқариш балки,
активлар ва капиталлар оптимал таркибига
асосланган ҳолда мувозанатлашган молия-
вий барқарорликни бошқаришда ҳам муҳим
аҳамиятга эгадир.
Манба ва адабиётлар рўйхати:
1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги “2017-2021 йилларда Ўзбекистон
Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги ПФ-
4947-сонли Фармони. 1-илова.
2. Маликов Т.С. Молия: хўжалик юритувчи субъектлар молияси (ўқув қўлланма) / Тошкент Молия
институти. – Т.: 2010. – 66 бет.
3. Маликов Т.С. Молия: хўжалик юритувчи субъектлар молияси (ўқув қўлланма) / Тошкент Молия
институти. – Т.: 2010. – 66 бет.
4. Mike Dempsey. The Modigliani and Miller Propositions: The History of a Failed Foundation for Corporate finance //
A Journal of Accounting, Finance and Business Studies, №3, 2014.- pp. 279-295.
РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТГА ЎТИШ ШАРОИТИДА МАРКЕТИНГ
ТАДҚИҚОТЛАРИНИНГ ТУТГАН ЎРНИ ВА АҲАМИЯТИ
Абдухалилова Лайло Тохтасиновна –
Тошкент давлат иқтисодиёт университети, и.ф.н, доцент
Аннотация.
Ушбу мақолада мамлакатда рақамли иқтисодиётни ривожлантириш мақсадида корхо-
наларнинг бозорга йўналтирилган фаолиятига доир маълумотлар базасини шакллантириш учун замонавий
маркетинг тадқиқотларининг аҳамияти ва моҳияти асослаб берилган. Шунингдек, мақолада замонавий
маркетинг тадқиқотларини амалга ошириш жараёнларига қўйиладиган асосий талаб ва тамойиллар санаб
ўтилган. Муаллиф томонидан корхона фаолиятига доир маълумотлар базасини шакллантиришга қаратилган
маркетинг тадқиқотларини амалга ошириш орқалигина мамлакатда рақамли иқтисодиётни ривожлантириш
мумкин деган фараз илгари сурилган.
Таянч сўзлар:
маркетинг тадқиқотлари, рақамли маркетинг, рақамли иқтисодиёт, товар ва хизматлар,
маълумотлар
базасини шакллантириш.
Аннотация.
В данной статье обосновывается важность и важность современных маркетинговых
исследований для формирования базы данных о рыночной деятельности предприятий по продвижению цифровой
экономики в стране. В статье также изложены основные требования и принципы современных маркетинговых
исследований. Автор предположил, что развитие цифровой экономики в стране может быть достигнуто только
через маркетинговые исследования, направленные на развитие бизнес-базы данных.
Ключевые слова:
маркетинговые исследования, цифровой маркетинг, цифровая экономика, товары и
услуги, формирование базы данных.
Annotation.
This article substantiates the importance and importance of modern marketing research for the
formation of a database of market activities of enterprises to promote the digital economy in the country. The article also sets
out the basic requirements and principles of modern marketing research. The author suggested that the development of the
digital economy in the country can only be achieved through marketing research aimed at developing a business database.
Key words:
marketing research, digital marketing, digital economy, goods and services, database formation.
Жаҳон иқтиқодиётида замонавий мар-
кетинг кўп харажатли тизимга айланди. Шу
жиҳатдан, машҳур компаниялар бозорни сег-
ментлаш масалаларига катта эътибор қарат-
моқдалар. Чунки бозорни сегментлаш марке-
тинг тадқиқотларининг муҳим йўналишла-
ридан бири ҳисобланади. Рақобатда ютиб
чиқишнинг асосий шарти ҳам сегментлаш-
дир. Аввалги даврларда маркетинг асосий
эътиборни маҳсулотга қаратиб, маркетинг
стратегиясининг мақсади иложи борича кат-
та миқдордаги истеъмолчиларни жалб этиш
бўлган бўлса бугунги кунда эса, асосий фао-
лият дифференциациялашган эҳтиёжларни
қондиришга жалб этилиши лозим.
Бугунги кунда бозорни сегментлаш
воситаси орқали аниқ истеъмолчилар гуруҳи
бўлган корхона ва ташкилотлар барқарор
ривожланмоқда. Уларни бозорда етакчи по-
зицияни эгаллашга, бозорни мақсадли сег-
МЕНЕЖМЕНТ ВА МАРКЕТИНГ
