Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
67
МОЛИЯВИЙ НАТИЖАЛАР ТЎҒРИСИДАГИ ҲИСОБОТНИ ХАЛҚАРО
СТАНДАРТЛАРГА МОСЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ
Калонов Мухиддин Бахритдинович –
Тошкент давлат иытисодиёт унверситети
иқтисодиёт фанлари доктори (DSc)
Аннотация:
Мазкур мақолада молиявий ҳисоботнинг халқаро стандартларида молиявий натижалар,
жумладан, даромад, харажат, фойда ва зарарлар тўғрисидаги ахборотларнинг акс эттирилиши келтирилган. Ушбу
масалада халқаро стандарт талаблари ўрганилган, республикамиз амалиётида қўлланилиб келаётган, молиявий
натижалар тўғрисидаги ҳисоботнинг халқаро стандарт талаблари инобатга олинган такомиллашган шакли
ишлаб чиқилган.
Таянч сўзлар:
Молиявий натижа, даромад, харажат, фойда, зарар.
Аннотация:
В этой статье представлен обзор финансовых результатов международных стандартов
финансовой отчетности, включая доходы, расходы, прибыли и убытки. В связи с этим были изучены требования
международных стандартов, в нашей стране на практике применяется усовершенствованная форма отчетности
о финансовых результатах с учетом требований международных стандартов.
Ключевые слова:
Финансовый результат, прибыль, стоимость, прибыль, убыток.
Annotation:
This article provides an overview of the financial results of international financial reporting standards,
including income, expenses, gains and losses. In this regard, the requirements of international standards were studied; in our
country, an improved form of reporting on financial results is applied in practice, taking into account the requirements of
international standards.
Keywords:
Financial result, profit, value, profit, loss.
Кириш.
Бухгалтерия ҳисобида ҳисоб
объектларини халқаро тажрибаси дейилган-
да кўз олдимизга молиявий ҳисоботнинг
халқаро стандартлари келади. Яъни, бухгал-
терия ҳисобини юритишнинг хорижий мам-
лакатлар тажрибаси дейилган бирор бир
мамлакатнинг ҳисоб юритиш тизими эмас,
айнан молиявий ҳисоботнинг халқаро стан-
дартларига мурожаат қиламиз. Шу боис, биз
томонимиздан юқорида бухгалтерия ҳисоби-
нинг миллий стандартлари асосида даромад-
лар ҳисобини юритиш
методологияси
кўриб
чиқилди. Қуйида, молиявий ҳисоботнинг
халқаро стандартларида даромадлар ҳисоби-
ни юритиш масалаларининг ёритилиши ва
уларда белгиланган айрим талабларни кў-
риб чиқамиз. Бугунги кунда даромад, хара-
жат, фойда ва зарар тушунчалари ҳамда
уларнинг таркиби бўйича миллий ва халқаро
стандарт талабларида фарқлар учрайди.
Жумладан, миллий стандартларимиз
асосида шакллантриладиган молиявий нати-
жалар тўғрисидаги ҳисоботда маълумотлар-
нинг тақдим этилиши халқаро стандарт та-
лабларидан бир мунча фарқ қилади (1-жад-
вал).
Шу боис, мазкур тушунчалар ва улар
асосида шакллантириладиган ҳисобот шак-
лини такомиллаштириш зарурияти юзага
келади.
Адабиётлар шарҳи.
15-сонли “Хари-
дорлар билан шартномалар бўйича тушум”
номли молиявий ҳисоботнинг халқаро
стан-
дартида даромад ва тушум тушунчаларига
қуйидагича таъриф келтирилган: Даромад
бу – ҳисобот даври давомида активларнинг
келиб тушиши ёки сифатининг яхшиланиши
ёки мажбуриятлар миқдорининг камайиши
кўринишида иқтисодий нафнинг кўпайиши,
қайсики унинг натижасида капитал ишти-
рокчиларининг бадали билан боғлиқ бўлма-
ган ҳолда хусусий капиталнинг кўпайиши юз
беради. Тушум
бу – компаниянинг одатий
фаолияти давомида юзага келадиган даро-
мади.
18-сонли бухгалтерия ҳисобининг хал-
қаро стандартида даромад тушунчаси одат-
даги фаолиятдан олинадиган даромад ва
бошқа даромадларни ўз ичига олиши келти-
рилган. Одатдаги фаолиятдан олинадиган
даромад тадбиркорлик субъектининг одат-
даги фаолияти доирасида ҳосил бўлади ва
турлича номланади, шу жумладан сотишдан
тушум, йиғимлар, фоизлар, дивидендлар ва
роялтилар. Даромадни ҳисобга олишдаги
асосий масала бўлиб ушбу даромад қачон
тан олиниши кераклигини аниқлаш ҳисоб-
ланади. Даромад келгуси иқтисодий наф тад-
биркорлик субъекти томонидан олиниши
эҳтимоли мавжуд бўлганида ва ушбу наф
ишончли даражада баҳоланиши мумкин бўл-
ганда тан олинади.
БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИ ВА АУДИТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
68
1-жaдвaл
Мoлиявий нaтижaлap тўғpиcидaги ҳиcoбoт
Шу ўринда тадқиқотчилар ва молия-
вий ҳисоботнинг халқаро стандартларида
келтирилган даромад таркибини қисқа
умумлаштирадиган бўлсак, биз томонимиз-
дан берилаётган фикрнинг моҳиятини янада
тўлиқроқ очиб берган бўламиз (2-жадвал).
2-жадвал
Даромадларнинг туркумланиши
Манба ёки муаллиф
Даромад турлари
18-сонли МҲХС
Одатдаги фаолиятдан олинадиган даромад ва бошқа даромадлар
О.В.Буткова
Асосий фаолиятдан олинган даромадлар ва бошқа даромадлар
И.Т.Абдукаримов
Асосий фаолият даромадлари ва бошқа даромадлар
Л.В.Эйхлер
Асосий фаолиятдан олинган даромадлар ва бошқа тушумлар
М.Б. Калонов
Фаолият билан боғлиқ даромадлар ва бошқа даромадлар
Манба:
Ўрганишлар ва муаллиф таклифи асосида шакллантирилган.
Таҳлил ва натижалар.
Ўрганишлар-
дан маълум бўлдики, аксарият олимлар да-
ромадларни 2 гуруҳга бўлишган, яъни, асо-
сий фаолият даромадлари ва бошқа даро-
мадлар. Аммо, бошқа даромадларга фаолият
билан боғлиқ бўлмаган даромадларни кири-
тишган. Ўз-ўзидан асосий фаолият бўлмаган
фаолиятдан даромадларни ҳам бошқа даро-
мадларга киритиш ёки асосий фаолият даро-
мадларига киритиш имконияти йўқотилади.
Масалан, автомобиль транспорти корхона-
лари бир турли тадбирларга шартнома асо-
Кўpcaткичлap
Caтp
кoди
Ўтгaн йилнинг
шу дaвpидa
Ҳиcoбoт дaвpидa
Дapoмaд Хapaжaт Дapoмaд Хapaжaт
1
2
3
4
5
6
Мaхcулoт (тoвap, иш вa хизмaт)лapни coтишдaн coф тушум
0.10
х
х
Coтилгaн мaҳcулoт (тoвap, иш вa хизмaт)лapнинг тaннapхи
0.20
х
Мaҳcулoт (тoвap, иш вa хизмaт)лapни coтишнинг ялпи
фoйдacи (зapapи) (caтp 010-020)
0.30
х
х
Дaвp хapaжaтлapи, жaми (caтp. 050+060+070+080), шу жумлaдaн:
0.40
х
х
Coтиш хapaжaтлapи
0.50
х
х
Мaъмуpий хapaжaтлap
0.60
х
х
Бoшқa oпepaциoн хapaжaтлap
0.70
х
х
Кeлгуcидa coлиққa тopтилaдигaн бaзaдaн чиқapилaдигaн ҳиcoбoт
дaвpи хapaжaтлapи
0.80
х
х
Acocий фaoлиятнинг бoшқa дapoмaдлapи
0.90
х
х
Acocий фaoлиятнинг фoйдacи (зapapи) (caтp. 030-040+090)
100
Мoлиявий
фaoлиятнинг
дapoмaдлapи,
жaми
(caтp.
120+130+140+150+160), ш.ж:
110
х
х
Дивидeндлap шaклидaги дapoмaдлap
120
х
х
Фoизлap шaклидaги дapoмaдлap
130
х
х
Узoқ муддaтли ижapa (мoлиявий лизинг)дaн дapoмaдлap
140
х
х
Вaлютa куpcи фapќидaн дapoмaдлap
150
х
х
Мoлиявий фaoлиятнинг бoшқa дapoмaдлapи
160
х
х
Мoлиявий фaoлият бўйичa хapaжaтлap (caтp. 180+190+200+210),
шу жумлaдaн:
170
х
х
Фoизлap шaклидaги хapaжaтлap
180
х
х
Узoқ муддaтли ижapa (мoлиявий лизинг) бўйичa фoизлap
шaклидaги хapaжaтлap
190
х
х
Вaлютa куpcи фapқидaн зapapлap
200
х
х
Мoлиявий фaoлият бўйичa бoшқa хapaжaтлap
210
х
х
Умумхўжaлик фaoлиятининг фoйдacи (зapapи) (100+110-170)
220
Фaвқулoддaги фoйдa вa зapapлap
230
Дapoмaд (фoйдa) coлиғини тўлaгунгa қaдap фoйдa (зapap)
(caтp. 220+\-230)
240
Дapoмaд (фoйдa) coлиғи
250
х
х
Фoйдaдaн бoшқa coлиқлap вa йиѐимлap
260
х
х
Ҳиcoбoт дaвpининг coф фoйдacи (зapapи) (caтp. 240-250-260)
270
БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИ ВА АУДИТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
69
сида бир марталик хизматлар кўрсатиши,
автобусларни таъмирлаши кабилар аслида
фаолият, аммо, бу фаолият асосий эмас. Де-
мак, бундай фаолиятдан олинадиган даро-
мадлар асосий фаолият даромадларига ки-
ритилмайди, худи шундай бошқа даромад-
ларга ҳам.
Молиявий ҳисоботнинг халқаро стан-
дартида ҳам даромадлар одатдаги фаолият-
дан олинадиган даромад ва бошқа даромад-
ларни ўз ичига олиши келтирилган. Биз-
нингча, бу ерда ҳам одатдаги фаолият дейил-
ганда асосий фаолият назарда тутилган.
Эътиборимизни даромад тушунчаси ва
унинг таркибини қисқача ифодаланишига
қаратайлик. Даромад ва тушум тушунчасига
халқаро стандартларда берилган таърифга
кўра, корхона асосий фаолияти билан боғлиқ
даромад тушум сифатида эътироф этилмоқ-
да. Бошқа даромадлар эса, даромад тушун-
часи билан ифодаланмоқда. Бундан ташқари
даромадларни одатдаги фаолиятдан дейили-
ши корхона «ноодатий фаолият»дан ҳам да-
ромад олишига ҳавола берилганга ўхшайди.
Яъни, даромадни даромад ва тушумга бўли-
ниши ҳамда унинг мазмуни ҳам, унинг тур-
ларига бўлингандаги мазмуни ҳам бир мунча
тушунарсиз ифодаланган.
1-сонли молиявий ҳисоботларни тақ-
дим этиш номли молиявий ҳисобтнинг хал-
қаро стандарти ва унда даромадлар ва хара-
жатлар ҳисобига оид масалаларни кўриб ўз
муносабатларимизни билдиришга ҳаракат
қиламиз.
Мазкур стандартда фойда ёки зарар
тушунчаларига таъриф келтирилган бўлиб,
унга кўра фойда ёки зарар
–
бу бошқа умум-
лашган даромаднинг таркибий қисмларидан
ташқари жами даромаддан харажатлар чеги-
рилганидан кейин қолган натижа. Бошқа
умумлашган даромад эса
–
бу давр мобайни-
даги операциялар ва бошқа ҳодисалар нати-
жасида капиталда юзага келадиган ўзгариш-
дир, бундан мулк эгалари билан уларнинг
мулк эгалари сифатида амал қилишидаги
операциялардан юзага келадиган ўзгариш-
лар мустасно
.
Бошқа умумлашган даромад
“фойда ёки зарар”нинг ҳамда “бошқа умум-
лашган даромад”нинг барча қисмларини
қамраб олади. Стандартда “бошқа умумлаш-
ган даромад”, “фойда ёки зарар” ва “жами
умумлашган даромад” атамалари қўллани-
лишига қарамасдан, мазмунни йўқотмаган
ҳолда тадбиркорлик субъекти жами (яку-
ний) суммаларни таърифлаш учун бошқа
атамалардан ҳам фойдаланиши мумкинлиги
келтирилган. Одатда, кўпчилик халқаро
стандартни қўллан, халқаро стандартларга
ўтиш билан боғлиқ илмий тадқиқотларни
ўрганганимизда, тадқиқотчилар томонидан
халқаро стандартдаги атамаларни тўғридан
тўғри таржима қилиш орқали ифодаланиши-
ни таклиф этишганига гувоҳ бўламиз. Айрим
ҳолларда эса, мазкур халқ-аро стандартда
келтирилган тушунчаларнинг ўзбек тилида-
ги таклиф этилган таржимаси ёки халқаро
стандартда қўлланилган атаманинг ўзи ҳам
бизнинг ўз бек тили стилистикасига тўғри
келмай қолади. Бу эса, тавсия қилинаётган
тушунчаларнинг маъносини унинг номидан
билиш имкониятини йўққа чиқариш билан
бирга жумлаларни бир-бирига мослашти-
ришни йўқотади. Ваҳоланки, юқорида келти-
рилганидек, халқаро стандартнинг ўзида
бошқа атамадан фойдалаш мумкинлиги кел-
тирилмоқда. Мазкур параграфда бу ҳақда
батафсил тўхталамиз.
1-сонли молиявий ҳисоботнинг халқа-
ро стандартида Молиявий ҳисоботлар – тад-
биркорлик субъектининг молиявий ҳолати
ва молиявий натижаларининг тартибга со-
линган ифодаси эканлиги баён қилиниб,
молиявий ҳисоботларнинг мақсади турли
фойдаланувчилар учун иқтисодий қарорлар-
ни қабул қилишда фойдали бўлган, тадбир-
корлик субъектининг молиявий ҳолати,
молиявий натижалари ва пул оқимлари тўғ-
рисидаги маълумотларни таъминлашдан
иборат эканлиги келтирилган. Молиявий
ҳисоботлар, шунингдек, раҳбарият томони-
дан унга ишониб топширилган ресурслар
бошқарилишининг натижаларини акс этти-
ради. Ушбу мақсадга эришиш учун, молия-
вий ҳисоботлар тадбиркорлик субъектига
тегишли бўлган қуйидаги жиҳатлар тўғриси-
даги маълумотларни таъминлайди:
активлар;
мажбуриятлар;
капитал;
даромад ва харажатлар, жумладан
фойда ва зарарлар;
мулк эгалари томонидан уларнинг
мулк эгалари сифатида амал қилишидаги
қилинган қўйилмалар ва уларга тақсимла-
надиган суммалар;
пул оқимлари.
Ушбу маълумотлар, изоҳлардаги бошқа
маълумотлар билан бирга, молиявий ҳисо-
ботлардан фойдаланувчиларга тадбиркор-
лик субъектининг келгуси пул оқимларини
БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИ ВА АУДИТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
70
ва, хусусан, уларнинг муддатини ва аниқли-
лигини башорат қилишда ёрдам беради.
Тадқиқотнинг мақсадидан келиб чиқ-
қан ҳолда даромадлар ва харажатлар қис-
мига алоҳида эътибор қаратамиз. Демак,
халқаро стандартга кўра молиявий ҳисобот
молиявий натижалар тўғрисида ахборотни
ифодалаши келтирилмоқда. Унинг мақсади
сифатида ҳам молиявий натижалар тўғ-
рисидаги ахборот билан таъминлаш кири-
тилмоқда. Бу эса, республикамизда молия-
вий натижалар тўғрисидаги ҳисобот ва
унинг мазмунига бир мунча мос келади.
Молиявий ҳисоботларда келтириладиган
маълумотларда эса, назаримизда, молиявий
натижаларни ифодалайдиган маълумотлар
сифатида,
“даромад
ва
харажатлар,
жумладан фойда ва зарарлар” жумласи кел-
тирилган. Мазкур жумладан ҳам молиявий
натижанинг асосий элементлари, бирма бир
келтирилган бўлиб, даромадлар ва харажат-
лар тўғрисидаги маълумотлар асосий экан-
лигига урғу берилган. Фойда ёки зарарлар
тўғрисидаги маълумотларни “жумладан”
сўзи орқали ифодаланиши, даромадлар ва
харажатларнинг таркибий қисмига кирити-
лишига ишорани билдиради. Аммо, кўпчи-
лик тадқиқотчилар томонидан айнан фойда
ва зарарлар жумласига қаттиқ эътибор
қаратилиб, ҳисобот номига олиб чиқишни
лозим топишади. Даромалар ва харажатлар,
жумладан фойда ёки зарар тўғрисидаги маъ-
лумотларни берувчи ҳисоботни “майдала-
масдан”, молиявий натижалар эканлигини
инобатга олиб умумий ном билан аташ мақ-
садга мувофиқ эмасми? Чунки корхона фао-
лиятида бир вақтнинг ўзида даромад ва
харажат бўлиши мумкин, аммо, фойда ва за-
рар бўлмайди, яъни, фойда ёки зарар бўли-
ши мумкин.
Стандартда кўра, молиявий ҳисобот-
ларнинг тўлиқ тўплами қуйидагиларни қам-
раб олади:
-
давр охирига молиявий ҳолат тўғри-
сидаги ҳисобот;
-
давр учун фойда ёки зарар ва бошқа
умумлашган даромад тўғрисидаги ҳисобот;
-
давр учун капиталдаги ўзгаришлар
тўғрисидаги ҳисобот;
-
давр учун пул оқимлари тўғрисидаги
ҳисобот;
-
изоҳлар, яъни аҳамиятли ҳисоб сиё-
сатларининг ва бошқа тушунтириш маълу-
мотларининг қисқа баёнини қамраб олган
изоҳлар;
-
олдинги давр учун қиёсий маълумот
ва бошқалар.
Юқоридаги мазмуннинг давоми сифа-
тида ҳисобот номини қандай номлаш субъ-
ект ихтиёрига қолдирилмоқда, яъни, 1-сон-
ли молиявий ҳисоботнинг халқаро стандар-
тида тадбиркорлик субъекти стандартда
фойдаланилган ҳисобот номларидан бошқа
номлардан фойдаланиши мумкинлиги бел-
гилаб қўйилган.
Молиявий ҳисоботларда молиявий на-
тижаларни ҳаққоний тақдим этиш талаби
мавжуд бўлиб, бунда даромадлар ва харажат-
ларнинг таърифларига ва тан олиш мезонла-
рига мувофиқ тўғри акс эттириш талаб эти-
лади. Молиявий ҳисоботнинг халқаро стан-
дарти талабларига кўра молиявий натижа-
ларни ифодаловчи маълумотлар фойда ёки
зарар бўлими ёки фойда ёки зарар тўғриси-
даги ҳисобот давр учун қуйидаги суммалар-
ни акс эттирадиган, сатрларда кўрсатилади-
ган моддаларини ўз ичига олиши лозим:
-
одатдаги фаолиятдан олинадиган да-
ромад;
-
амортизацияланган қиймат бўйича
ҳисобга олинадиган молиявий активларни
тан олишни тўхтатишдан юзага келадиган
фойда ва зарарлар;
-
молиявий харажатлар;
-
улуш бўйича ҳисобга олиш усули бў-
йича ҳисобга олинган қарам тадбиркорлик
субъектларининг ва қўшма корхоналари-
нинг фойда ёки зараридаги улуши;
-
молиявий актив қайта таснифланиб,
ҳаққоний қиймат бўйича ҳисобга олинади-
ган бўлса, олдинги баланс қиймати билан
унинг қайта таснифлаш санасидаги ҳаққо-
ний қиймати ўртасидаги фарқдан юзага ке-
ладиган ҳар қандай фойда ёки зарар;
-
жами тугатилган фаолиятлар бўйича
ягона сумма.
Молиявий ҳисоботнинг халқаро стан-
дартлари талабларига кўра фойда ёки зарар
ва бошқа умумлашган даромадлар тўғриси-
даги ҳисоботда ёки изоҳларда акс эттирила-
диган маълумотлар даромад ёки харажат
моддалари муҳим бўлса, тадбиркорлик субъ-
екти уларнинг хусусиятини ва суммасини
алоҳида очиб бериши лозим. Даромад ва ха-
ражат моддалари алоҳида очиб берилиши
зарур бўлиши мумкин бўлган ҳолатлар қуйи-
дагиларни ўз ичига олади:
-
товар-моддий захираларнинг баланс
қийматини соф сотиш қийматигача ёки асо-
сий воситаларнининг баланс қийматини
БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИ ВА АУДИТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
71
уларнинг қопланадиган қийматигача камай-
тириш ҳамда бундай камайтиришларнинг
қайта тикланиши;
-
тадбиркорлик субъекти фаолиятини
реструктуризация қилиш ва реструктуриза-
ция харажатлари бўйича қилинган ҳар қан-
дай резервларнинг тикланиши;
-
асосий воситалар моддаларининг ҳи-
собдан чиқарилиши;
-
инвестицияларнинг ҳисобдан чиқа-
рилиши;
-
давом эттирилмайдиган фаолият тур-
лари;
-
суд жараёнидаги ҳисоб-китоблар; ва
шакллантирилган резервларнинг бошқа ҳо-
латлардаги қайта тикланиши.
Тадбиркорлик субъекти фойда ёки за-
рарда тан олинган харажатларни уларнинг
хусусиятига ёки тадбиркорлик субъектидаги
вазифасидан келиб чиққан таснифлашдан
фойдаланган ҳолда, бунда қайси бири
ишончли ва ўринлироқ маълумотларни
таъминлашига қараб, тақдим этиши лозим.
Харажатлар, молиявий натижаларнинг
таркибий қисмларини ажратиб кўрсатиш
мақсадида, тез-тез такрорланиши, фойда ёки
зарар келтириш потенциали ва уларни ол-
диндан билиш мумкинлигига қараб фарқла-
ниши мумкин бўлган иккиламчи туркумлар-
га таснифланади.
Харажатнинг хусусияти бўйича тас-
нифлашда тадбиркорлик субъекти харажат-
ларни фойда ёки зарарда уларнинг хусусия-
тига (масалан, эскириш, хом-ашёлар хариди,
транспорт харажатлари, ходимларга ҳақ
тўлаш ва реклама харажатлари) қараб бир-
лаштиради ва уларни тадбиркорлик субъ-
ектидаги функциялар бўйича қайта тақсим-
ламайди. Ушбу усул қўллаш учун оддий бў-
лиши мумкин, чунки харажатларни функ-
ционал туркумларга тақсимлаш зарурияти
йўқ. Харажатнинг хусусияти бўйича тасниф-
лашга стандартда қуйидаги мисол келти-
рилган:
Одатдаги фаолиятдан олинадиган даромадлар
X
Бошқа даромадлар
тайёр маҳсулотлар захираларидаги ва тугалланмаган ишлаб
чиқаришдаги ўзгаришлар
X
X
Фойдаланилган хом-ашёлар ва материаллар
X
Ходимларга ҳақ тўлаш харажатлари
X
Эскириш ва амортизация харажатлари
X
Бошқа харажатлар
Жами харажатлар
Солиққача бўлган фойда
X
(X)
X
Харажатнинг функцияси ёки сотиш
таннархи усулида харажатларни сотиш тан-
нархининг таркибий қисми сифатида улар-
нинг вазифасига қараб таснифлайди, маса-
лан, сотиш ёки маъмурий харажатлар. Тад-
биркорлик субъекти ушбу усул бўйича со-
тиш таннархини бошқа харажатлардан ало-
ҳида акс эттиради. Ушбу усул фойдаланувчи-
лар учун харажатларнинг хусусияти бўйича
таснифланиши усулига нисбатан ўринлироқ
маълумотларни таъминлаши мумкин. Бироқ
харажатларни вазифаларига қараб тақсим-
лаш ихтиёрий равишдаги тақсимлашларга
олиб келиши ва анча мулоҳазалар қилини-
шини талаб этиши мумкин. Харажатларни
уларнинг функцияси бўйича таснифлаш усу-
лига 1-сонли МҲХС қуйидагича мисол келти-
рилган:
Одатдаги фаолиятдан олинадиган даромадлар
Сотиш таннархи
Ялпи фойда
X
(X)
X
Бошқа даромадлар
Сотиш харажатлари
Маъмурий харажатлар
Бошқа харажатлар
Солиққача бўлган фойда
X
(X)
(X)
(X)
X
БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИ ВА АУДИТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
72
Мазкур маълумотлардан кўриниб ту-
рибдики, молиявий натижаларни ифодалов-
чи маълумотлар халқаро стандарт талабла-
рига кўра, даромадлар ва харажатларни ифо-
да этади. Жумладан, даромадлар 2 та йирик
гуруҳга бўлинмоқда, булар одатдаги фаоли-
ятдан олинадиган даромадлар ва бошқа да-
ромадлар.
18-сон БҲХС талабига кўра, одатдаги
фаолиятдан олинадиган даромадларга тад-
биркорлик субъектининг одатдаги фаолия-
ти доирасида ҳосил бўлади ва турлича ном-
ланиши мумкин бўлган даромадлар, шу жум-
ладан сотишдан тушум, йиғимлар, фоизлар,
дивидендлар ва роялтилар киради. Стан-
дартда одатдаги фаолиятдан олинадиган да-
ромадга қуйидагича таъриф берилган: Одат-
даги фаолиятдан олинадиган даромад – маъ-
лум давр мобайнида тадбиркорлик субъек-
тининг одатдаги фаолияти натижасида оли-
надиган иқтисодий нафнинг ялпи тушуми
бўлиб, ушбу тушум мулк эгаларининг капи-
талга қўйилмалари билан боғлиқ бўлмаган
капиталнинг кўпайишига олиб келади
18-сонли халқаро стандартда келтири-
лишича сотишдан тушган тушум товарларни
сотиш, хизматларни кўрсатишдан даромад-
ни ифодалайди.
Товарларни (маҳсулотларни) сотишдан
даромад қуйидаги шартларнинг ҳаммаси
бажарилганда тан олиниши керак:
- тадбиркорлик субъекти товарларга
эгалик қилиши билан боғлиқ аҳамиятли
рисклар ва мукофотлар харидорга ўтказга-
нида;
- тадбиркорлик субъекти одатда эга-
лик ҳуқуқига хос бўлган даражада сотилган
товарларни эндиликда бошқара олмаганда
ва уларни самарали даражада назорат қила
олмаганда;
- даромаднинг суммасини ишончли да-
ражада баҳолаб бўлганда;
- тадбиркорлик субъекти томонидан
операция билан боғлиқ бўлган иқтисодий
нафнинг олиниши эҳтимоли мавжуд бўлга-
нида;
- операция бўйича амалга оширилган
ёки амалга ошириладиган харажатлар
ишончли даражада баҳолана олганда.
Хизматларни кўрсатиш бўйича опера-
циянинг натижасини ишончли баҳолаб бўл-
са, операция билан боғлиқ бўлган даромад
операциянинг ҳисобот даври охиридаги ту-
галланиши даражасига боғлиқ равишда тан
олинади. Стандарт талабига кўра, операция-
нинг натижасини қуйидаги шартларнинг
барчаси бажарилганда ишончли баҳолаш
мумкин бўлади:
-
даромаднинг суммасини ишончли да-
ражада баҳолаш мумкин;
-
операция билан боғлиқ иқтисодий
наф тадбиркорлик субъекти томонидан оли-
ниши эҳтимоли мавжуд;
-
операциянинг ҳисобот даври охири-
даги тугалланиш даражасини ишончли баҳо-
лаш мумкин;
-
операция бўйича амалга оширилган
харажатларни ҳамда операцияни охирига ет-
казиш учун зарур харажатларни ишончли
баҳолаш мумкин
-
18-сонли халқаро стандатда фоизлар
роялти ва дивидентларга қуйидагича таъ-
риф берилган:
-
фоизлар – тадбиркорлик субъектига
тегишли бўлган пул маблағлари ёки улар-
нинг эквивалентларидан ёки тадбиркорлик
субъектига тўланиши керак бўлган сумма-
лардан фойдаланилгани учун олинадиган
ҳақ;
-
роялти – тадбиркорлик субъектига
тегишли бўлган патентлар, савдо белгилари,
муаллифлик ҳуқуқлари ва дастурий таъми-
нотлардан фойдаланилгани учун олинади-
ган ҳақ;
-
дивидендлар – улушли инвестиция-
ларнинг эгаларига уларнинг айрим турдаги
капиталдаги улушига мутаносиб равишда
фойданинг тақсимланиши.
Мазкур даромадлар қуйидаги асосда
тан олиниши лозим:
-
фоизлар 39-сонли БҲХСнинг 9-банди-
да белгиланганидек эффектив фоиз ставкаси
усулида;
-
роялти тегишли шартноманинг мо-
ҳиятига кўра ҳисоблаш усули бўйича тан
олиниши керак;
-
дивидендлар, ҳиссадор томонидан тў-
лов олиниши ҳуқуқи кучга кирганида.
Юқоридаги даромадлар тадбиркорлик
субъектининг одатдаги фаолиятидан олина-
диган даромадлар ҳисобланиб, бухгалтерия
ҳисоби ва молиявий ҳисоботнинг халқаро
стандартларида бошқа қуйидаги даромадлар
ҳам мавжудлиги келтирилади:
-
17-сонли БҲХСга кўра ижара шартно-
малари бўйича даромадлар;
-
28-сонли БҲХСга кўра улуш бўйича
ҳисобга олиш усулида акс эттириладиган ин-
вестициялардан олинадиган дивидендлар;
БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИ ВА АУДИТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
73
-
4-сонли БҲХСга суғурта шартномала-
ри бўйича даромадлар;
-
9-сонли БҲХСга кўра молиявий актив-
лар ёки молиявий мажбуриятларнинг ҳаққо-
ний қийматидаги ўзгаришлар ёки уларнинг
чиқиб кетишидан даромадлар; бошқа жорий
активларнинг қийматидаги ўзгаришлар;
-
41-сонли БҲХСга кўра қишлоқ хўжа-
лиги фаолиятига тегишли бўлган билогик
активларни дастлабки тан олиш ва уларнинг
ҳаққоний қиймати ўзгаришидан даромад;
минерал маъданларни қазиб олишдан даро-
мад.
Молиявий ҳисоботнинг халқаро стан-
дарти талабларидан маълум бўлишича, кор-
хона даромадлари одатдаги фаолиятдан оли-
надиган даромадлар ва бошқа даромадларга
бўлинар экан. Аммо, фикримизча, одатдаги
фаолият ва бошқа фаолият ўртасида фарқ
борлигини ҳисобга олишимиз лозим. Маса-
лан, юқорида келтирганимиздек, автомо-
биль транспорти хизматини кўрсатувчи
корхоналарда “одатдаги фаолият” йўловчи
ва юк ташиш бўлса, ҳаракатдаги таркибни
ремонт қилиш билан боғлиқ ҳам фаолиятни
кўрсатувчи субъектлари бор. Яъни, мазкур
қўшимча фаолиятни ноодатий фаолият деб
бўлмайди, бошқа даромадга киргизишга ҳам
стандарт талаблари йўл қўймайди. Стан-
дартда кўрдикки бошқа даромад таркибига
нималар киритилишини. Шу боис, халқаро
стандарт талабини ҳам миллий стандарт
талабини, бир вақтнинг ўзида даромадларни
тўлиқ ва аниқ туркумлашни таъминлаш
мақсадида, фаолият билан боғлиқ даромад-
лар фаолият билан боғлиқ бўлмаган даро-
мадлар кўринишида ҳисоботда акс эттириш
мақсадга мувофиқ деган хулосага келинди.
Ўзбек тили грамматикаси ва стилисти-
каси қоидаларига риоя қилган ҳолда халқаро
стандарт талабларидан четга чиқмаган ҳол-
да сўзларни қўллаш мақсадга мувофиқ. Ма-
салан, халқаро стандартда келтирилган
“сотиш таннархи” жумласининг маъноси
стандартда талаб этилган маънони бермай-
ди. Шу боис, халқаро стандарт талаби мазму-
нини йўқотмаган ҳолда “сотилган маҳсулот
таннархи” ва шунга ўхшаш тўлиқ маъно
ифодалайдиган жумлалар билан ифодалаш
мақсадга мувофиқ.
Бундан ташқари молиявий натижалар-
ни ифодаловчи барча кўрсаткичлар бир ҳи-
соботга сиғдириш мақсадга мувофиқ. Маса-
лан, ижара, суғурта ва бошқа фаолиятдан
даромадларнинг ҳисоботда акс эттирилмас-
лиги улар учун алоҳида ҳисобот шакллан-
тириш лозимлигини келтириб чиқаради. Ёки
бўлмаса, даромадларни 2 гуруҳга бўлиб, ха-
ражатларни ҳам худди шу тартибда гуруҳ-
ларга ажратмасак, халқаро стандарт талаб-
ларида келтирилган “ҳаққоний қиймат”ни
акс эттиришнинг имконияти мавжуд эмас.
Масалан, қилинган солиқ, маъмурий, тижо-
рат ёки бошқа харажатлар одатдаги фао-
лиятга тааллуқлими ёки бошқа даромадлар-
ни олиш жараёнида қилиндими деган савол
очиқ қолмаслиги учун харажатларни ҳам
шунга мос туркумлаш мақсадга мувофиқ.
Кўпчилик манбаларда даромадларни
гуруҳларга тўлиқ ажратишга ҳаракат қили-
шади. Яъни, даромадларни таркибий тузили-
ши кўпроқ ўрганилади. Фикримизча, даро-
мадлар билан харажатлар параллел равишда
ўрганилиши мақсадга мувофиқ. Масалан, да-
ромадлар асосий фаолиятга тегишли бўлиб,
асосий фаолият даромадлари таркибида
ҳисобга олинса, харажатларни ҳам худди шу
тартибда асосий фаолиятга тегишлилига қа-
раб гуруҳлаштириш ва ҳисобини юритиш.
Бизгa мaълумки, мaҳcулoт (иш, хиз-
мaт)лap тaннapхи вa дaвp хapaжaтлapи хўжa-
лик юpитувчи cубъeкт фaoлиятининг peнтa-
бeллигини вa бoзop paқoбaтбapдoшлилиги-
ни aниқлaш учун мaҳcулoт (иш, хизмaт)лap-
ни ишлaб чиқapиш вa coтиш дaвoмидa хўжa-
лик юpитувчи cубъeктдa пaйдo бўлaдигaн
бapчa хapaжaтлap тўғpиcидa бухгaлтepия ҳи-
coби cчётлapидa тўлиқ вa aниқ aхбopoт
шaкллaнтиpилиши ҳaмдa coлиқ coлинaдигaн
бaзaни тўғpи aниқлaш мaқcaдидa бeлгилaни-
ши кeлтиpилгaн.
Шу бoиc, хapaжaтлap тўғpиcидaги мaъ-
лумoтлapни ҳиcoбoтдa aкc эттиpилиши шун-
чaки, aхбopoт кўpинишидa эмac, юқopидa
тaлaб этилгaнидeк, фaoлият peнтaбeллиги,
бoзop paқoбaтбapдoшлиги, coлиқ coлинaди-
гaн бaзaни ҳиcoблaнишигa acoc бўлиши лo-
зим. Мoлиявий нaтижaлap тўғpиcидaги ҳиco-
бoт вa унинг тapкибий тузилиши ҳaмдa шaк-
лини тaкoмиллaштиpиш бўйичa биp қaнчa
oлимлap тoмoнидaн излaнишлap acocидa
тaклифлap бepилгaн.
Жумлaдaн, C.Тaшнaзapoв тoмoнидaн
oлиб бopилгaн тaдқиқoт ишидa “Мoлиявий
нaтижaлap тўғpиcидaги ҳиcoбoтни” “Фoйдa
вa зapapлap ҳaмдa бoшқa тўплaм дapoмaд-
лapи тўғpиcидaги ҳиcoбoт” дeб ўзгapтиpиш
тaклиф этилaди. Муaллиф тoмoнидaн фoйдa
вa зapapлap ҳaмдa бoшқa тўплaм дapoмaдлa-
pи тўғpиcидaги ҳиcoбoтдa қaйтapилгaн co-
БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИ ВА АУДИТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
74
тиш вa нapхни кaмaйтиpиш, тaқдим қилин-
гaн чeгиpмaлapни киpитишни тaклиф этaди.
Вaҳoлaнки, aмaлдaги қoнунчиликкa кўpa
мaзкуp чeгиpмaлap ички aнaлитик ҳиcoб
юpитишдa ялпи фoйдaни шaкллaнтиpишдa
ҳиcoбгa oлинaди. Бундaн тaшқapи тaдқиқoт-
чи, илмий-тaдқиқoт вa тaжpибa кoнcтpук-
тopлик ишлaнмaлapи хapaжaтлapи, oдaтдaги
фaoлият билaн бoғлиқ бўлмaгaн хapaжaтлap
кaби хapaжaтлapни ҳaм мaзкуp ҳиcoбoтдa
aлoҳидa кўpcaтишни тaклиф этaди. Aммo, бу
тушумлapнинг бўлиши юқopидa қaйтa нoм-
лaш тaклиф этилaётгaн ҳиcoбoт шaкли нo-
мини тўлиқ ифoдaлaмaйди.
3-жaдвaл
Мoлиявий нaтижaлap тўғpиcидaги ички ҳиcoбoт
Манба:
Муаллиф таклифлари асосида шакллантирилган
Хулоса ва таклифлар.
Юқopидaгилap-
дaн кeлиб чиққaн ҳoлдa, транспорт корхона-
лари учун мoлиявий нaтижaлap тўғpиcидaги
ички ҳиcoбoтни биз тoмoнимиздaн тaкoмил-
лaштиpилгaн шaкли тaклиф этилди (3-жaд-
вaл).
Биз тoмoнимиздaн тaклиф этилгaн ҳи-
coбoт шaклининг жopий этилиши, биpинчи-
дaн мoлиявий нaтижaлap тўғpиcидa aниқ вa
тўлиқ aхбopoт бepaди, иккинчидaн, кopхoнa
фaoлият туpлapи бўйичa peнтaбeллик ва
бошқа кўрсаткичларни тўғри аниқлаш имкo-
нини бepaди.
Бизнинг фикpимизчa, мoлиявий нaти-
жaлap тapкибидa, дapoмaдлap, хapaжaтлap,
фoйдa, зapap кaби тушунчaлapни тўлиқ қaм-
paб oлинишини ҳиcoбгa oлcaк, ҳиcoбoт шaк-
лини қaйтa нoмлaшгa зapуpият қoлмaйди.
Яъни, фoйдa вa зapapлap вa бoшқa тўплaм
дapoмaдлapи дeб нoмлaниши, фaқaт шу ту-
шунчaлap билaн чeклaб қoлинишигa oлиб
кeлaди. Бугунги кундa тижopaт бaнклapидa
Кўpcaткичлap
Caтp
кoди
Ўтгaн
йилнинг
шу дaвpидa
Ҳиcoбoт
дaвpидa
Дapoмaд
ёки
хapaжaт
Дapoмaд
ёки
хapaжaт
1
2
3
4
Мaхcулoт (тoвap, иш вa хизмaт)лapни coтишдaн coф тушум
0.10
Coтилгaн мaҳcулoт (тoвap, иш вa хизмaт)лapнинг тaннapхи
0.20
Мaҳcулoт (тoвap, иш вa хизмaт)лapни coтишнинг ялпи фoйдacи
(зapapи) (caтp 010-020)
0.30
Дaвp хapaжaтлapи (acocий фaoлият бўйичa), жaми (caтp. 050+060+070+080),
шу жумлaдaн:
0.40
Coтиш хapaжaтлapи
0.50
Мaъмуpий хapaжaтлap
0.60
Coлиқ хapaжaтлapи
0.70
Бoшқa oпepaциoн хapaжaтлap
0.80
Acocий фaoлият билaн бoғлиқ бoшқa дapoмaд вa тушумлap
0.90
Acocий фaoлиятнинг фoйдacи (зapapи) (caтp. 030-040+090)
100
Acocий фaoлият билaн бoғлиқ бўлмaгaн бoшқa дapoмaд вa тушумлap
110
Мoлиявий
фaoлиятнинг
дapoмaдлapи,
жaми
(caтp.
130+140+150+160+170), ш.ж:
120
Дивидeндлap шaклидaги дapoмaдлap
130
Фoизлap шaклидaги дapoмaдлap
140
Узoқ муддaтли ижapa (мoлиявий лизинг)дaн дapoмaдлap
150
Вaлютa куpcи фapќидaн дapoмaдлap
160
Мoлиявий фaoлиятнинг бoшқa дapoмaдлapи
170
Мoлиявий фaoлият бўйичa хapaжaтлap (caтp. 190+200+210+220), шу
жумлaдaн:
180
Фoизлap шaклидaги хapaжaтлap
190
Узoқ муддaтли ижapa (мoлиявий лизинг) бўйичa фoизлap шaклидaги
хapaжaтлap
200
Вaлютa куpcи фapқидaн зapapлap
210
Мoлиявий фaoлият бўйичa бoшқa хapaжaтлap
220
Acocий фaoлият билaн бoғлиқ бўлмaгaн бoшқa хapaжaтлap
230
Бoшқa фaoлият вa тушумлapгa coлиқлap
240
Ҳиcoбoт дaвpининг coф фoйдacи (зapapи) (caтp. 100+110+120-180+-
230-240)
250
БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИ ВА АУДИТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
75
қўллaнилaётгaн вa мoлиявий ҳиcoбoтнинг
хaлқapo cтaндapтлapи тaвcиялapи acocидa
шaкллaнтиpилaётгaн “Фoйдa вa зapap ҳaмдa
ялпи дapoмaд тўғpиcидa”ги ҳиcoбoтнинг
нoмлaниши ҳaм, бизнинг фикpимизчa,
ҳиcoбoт мaзмунини тўлиқ ифoдaлaмaйди.
Жумлaдaн, ҳиcoбoт нoмидaги “Фoйдa вa
зapap” қиcмидa иккитa тушунчaнинг “вa”
бoғлoвчиcининг қўллaнилиши биp ҳиcoбoт-
дa ҳaм фoйдa ҳaм зapap бўлиши лoзимлиги-
ни кўpcaтaди. Вaҳoлaнки, ҳиcoбoт фoйдa ёки
зapap билaн якунлaнaди.
Манба ва адабиётлар руйхати:
1.
Буткова О.В. (Формирование доходов и порядок их отражения в учете пассажирских автотранспортных
предприятий). Учет доходов пассажирских автотранспортных предприятий //проблемы эксплуатации
транспортных и транспортно-технологических колесных и гусеничных машин: межвузовский сборник научных
трудов. – Зерноград: ФГОУ ВПО АЧГАА, 2004. – 125 с.
2.
Абдукаримов И.Т., Отчет о прибылях и убытках – основной источник информации для мониторинга и
анализа финансовых результатов предприятия. // актуальные вопросы экономики и управления. № 1 (047), 2013
3.
Эйхлер Л.В., Стринковская А.С., Диагностический анализ резуль-татов деятельности грузовых ав-
тотранспортных предприятий в условиях нестабильной бизнес-среды Монография. Омск, 2011. 35-бет.
4.
Тaшнaзapoв C. Иқтиcoдиётни мoдepнизaциялaш шapoитидa мoлиявий ҳиcoбoтнинг нaзapий вa
мeтoдoлoгик acocлapини тaкoмиллaштиpиш. Дoктopлик диccepтaция, aвтopeфepaт. Тoшкeнт. 2019 й.
ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ХАРАЖАТЛАРИ ТАҲЛИЛИНИ
ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ
Урманбекова Ирода Фарходовна -
Тошкент молия институти, катта ўқитувчи
Аннотация.
Мақолада рақобатдош иқтисодиёт шароитида корхоналарда ишлаб чиқариш харажатларини
таҳлилини такомиллаштириш орқали уларнинг самарадорлигини ошириш, харажатларни тўғри бошқариш ҳамда
маҳсулот танннархни пасайтириш бўйича мавжуд резервларни аниқлаш масалалари ёритилган.
Таянч сўзлар:
рақобатдош иқтисодиёт, харажат, ишлаб чиқариш харажатлари, ўзгарувчан ва ўзгармас
харажатлар, директ-кост, маржинал-кост, таннарх, калькуляция, самарадорлик, фойда, рентабеллик, маҳсулот
бирлигига тўғри келадиган харажат, "JIT" тизими.
Аннотация.
В статье рассматривается необходимость повышения производительности предприятий за
счёт совершенствования анализа производственных затрат предприятий в условиях конкурентной экономики,
правильное управления затратами и выявления имеющихся резервов для снижения себестоимости продукции.
Ключевые слова:
конкурентная экономика, стоимость, производственные затраты, переменные и
постоянные затраты, прямые затраты, предельные издержки, затраты, расчёты, эффективность, прибыль,
рентабельность, себестоимость, система «JIT».
Annotation.
In the article is examined necessity of increase of the production costs of enterprises by improving the
analysis of economic efficiency production costs of enterprises in a competitive economy, the proper management of costs and
identifying available reserves to reduce production costs.
Key words:
competitive economy, cost, production costs, variable and fixed costs, direct costs, marginal costs, costs,
calculations, efficiency, profit, profitability, cost, JIT system.
Кириш.
Ўзбекистон
Республикаси
иқтисодий ва ижтимоий ривожланишида
корхона, ташкилот ва бирлашмалар ўртаси-
да ишлаб чиқариш харажатлари билан боғ-
лиқ ҳисоб-китобларни аниқ, тўғри, тўлиқ ва
ўз вақтида амалга ошириш ҳамда ишлаб чи-
қаришни тўғри йўлга қўйиш муҳим ҳисобла-
нади. Ишлаб чиқариш харажатлари тизими-
ни тўғри ва аниқ ташкил этиш корхона, қо-
лаверса, республика иқтисодиётининг тез ва
барқарор ўсиб боришини таъминлайди. Шу
ўринда таъкидлаш жоизки, ишлаб чиқариш
тизимининг шаклланиши корхона ва ташки-
лотларда ишлаб чиқариш харажатлари би-
лан боғлиқ ҳисоб-китоблар маълумотларига
таянади.
2017-2021 йиллардаги Ҳаракатлар ст-
ратегиясига мувофик, иқтисодиётнинг энер-
гия харжини қисқартириш, ишлаб чиқариш-
га энергия тежовчи технологияларни кенг
жорий этиш, энергиянинг қайта тикланади-
ган манбаларидан фойдаланишни кенгайти-
риш, бу соҳаларда меҳнат унумдорлигини
ошириш истиқболли йўналишлардан ҳисоб-
ланади
1
.
Республикамизда макроиқтисодий му-
возанатни барқарорлаштириш йўлини из-
чиллик билан амалга ошириш иқтисодий
БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИ ВА АУДИТ
