Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
6
75
ИҚТИСОДИЙ БАРҚАРОРЛИК ВА ИНСОН КАПИТАЛИНИ БОШҚАРИШГА
БОҒЛИҚЛИГИНИ ИФОДАЛОВЧИ КЎРСАТКИЧЛАР
Ҳалилов Нурулло Ҳамидуллаевич -
Андижон машинасозлик институти “Саноат ишлаб
чиқаришни ташкил этиш” кафдарси доценти
Олимова Наргизахон Одилбек қизи -
Андижон машинасозлик институти “Саноат ишлаб
чиқаришни ташкил этиш кафдарси ассистенти
Аннотация
.
Ушбу мақолада жамиятда инсон капиталини бошқаришнинг методологик асосини инсон
тараққиёти тушунчаси ташкил этиши ва бу тушунча асосида давлат ижтимоий сиёсати ва унинг асосий таркибий
қисми-кадрлар сиёсати ишлаб чиқилиши бўйича фикрлар берилган. Бошқача қилиб айтганда, ижтимоий ва
ходимларни бошқариш тизимлари концептуал асосга, бошқарув тамойиллари, мақсад ва вазифалари, объектлари,
субъектлари ва бошқарув усулларига эга эканлиги ҳақида тўхталиб ўтилган. Давлатнинг ижтимоий ва кадрлар
сиёсатида амалга оширилаётган инсон капиталини бошқариш тизими бошқарувнинг ўзига хос механизми ва
функциялари, молиялаштириш манбалари, бошқарув субъектлари ўртасидаги муносабатларнинг турли моделлари
ва айрим шахслар ва ижтимоий гуруҳларнинг хулқ-атвори ҳисобланади.
Таянч иборалар:
Инсон капиали, кадрлар сиёсати, инсон салоҳияти, стратегик бошқарув, ижтимоий-
иқтисодий, иқтисодиётни рақобатбардошлиги, ислoҳoтлар.
Аннотация.
В статье представлены идеи о концепции человеческого развития как методологической основе
управления человеческим капиталом в обществе, и на основе этой концепции разработка государственной
социальной политики и ее основного компонента - кадровой политики. Другими словами, подчеркивается, что
системы социального и кадрового управления имеют концептуальную основу, принципы управления, цели и задачи,
объекты, субъекты и методы управления. Система управления человеческим капиталом, реализованная в
социальной и кадровой политике государства, представляет собой специфический механизм и функции управления,
источники финансирования, различные модели отношений между субъектами управления и поведением отдельных
лиц и социальных групп.
Ключевые слова
:
Человеческий капитал, кадровая политика, человеческий потенциал, стратегическое
управление, социально-экономическое, конкурентоспособность экономики, реформы
.
Abstract.
This article provides ideas on the concept of human development as the methodological basis for the
management of human capital in society, and on the basis of this concept the development of state social policy and its main
component - personnel policy. In other words, it is emphasized that social and personnel management systems have a
conceptual basis, management principles, goals and objectives, objects, subjects and methods of management. The system of
human capital management implemented in the social and personnel policy of the state is a specific mechanism and functions of
management, sources of funding, various models of relations between the subjects of management and the behavior of
individuals and social groups.
Keywords
:
Human capital, personnel policy, human potential, strategic management, socio-economic, competitiveness
of the economy, reforms.
Жамиятда инсон капиталини бошқа-
ришнинг методологик асосини инсон тарақ-
қиёти тушунчаси ташкил этади. Бу тушунча
асосида давлат ижтимоий сиёсати ва унинг
асосий таркибий қисми-кадрлар сиёсати иш-
лаб чиқилади. Бошқача қилиб айтганда,
ижтимоий ва ходимларни бошқариш тизим-
лари концептуал асосга, бошқарув тамойил-
лари, мақсад ва вазифалари, объектлари,
субъектлари ва бошқарув усулларига эга.
Давлатнинг ижтимоий ва кадрлар сиёсатида
амалга оширилаётган инсон капиталини
бошқариш тизими бошқарувнинг ўзига хос
механизми ва функциялари, молиялаштириш
манбалари, бошқарув субъектлари ўртасида-
ги муносабатларнинг турли моделлари ва ай-
рим шахслар ва ижтимоий гуруҳларнинг
хулқ-атвори ҳисобланади.
Инсон капиталини бошқариш тизими-
ни макро, мезо ва микро даражаларда ўрга-
ниш мақсади:
- инсон капиталини ҳар томонлама ўр-
ганиш-жамиятнинг асосий ишлаб чиқарувчи
кучи;
- давлатнинг ижтимоий-иқтисодий ва
кадрлар сиёсатига нисбатан инсон капитали-
ни ҳаётининг турли босқичларида такрор
ишлаб чиқариш қонунларини билиш.
Мамлакатнинг барча аҳолисида, потен-
циал иш қобилияти ва иқтисодий фаолияти
билан катта ижтимоий гуруҳ сифатида инсон
капитали давлатнинг ижтимоий сиёсати ша-
роитида кўпайтирилади, уларнинг мақсадла-
ри анча кенгдир, чунки улар барча ижтимоий
гуруҳларга, шу жумладан, потенциал иш қо-
билиятига эга бўлмаган ёки уни ҳаёт жараё-
МАКРОИҚТИСОДИЙ СИЁСАТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
6
76
нида йўқотган фуқароларга қаратилган:
ўсиш ва ишлаб чиқариш самарадорлиги, иж-
тимоий тенгсизликни камайтириш., асосий
ижтимоий нафақалар, айниқса, сифатли соғ-
лиқни сақлаш ва таълимга universal киришни
таъминлаш. Шу билан бирга, ижтимоий сиё-
сатнинг асосий йўналишлари, инсон капита-
лини такрор ишлаб чиқаришнинг асоси сифа-
тида ижтимоий-иқтисодий характердаги ва-
зифалар:
1) инсон салоҳиятига (инсон капитали-
га) инвестицияларнинг ўсишини таъмин-
лаш);
2) ижтимоий қўллаб-қувватлаш ва пен-
сия ислоҳотининг мақсадли тамойилларини
жорий этиш орқали муҳтожларга давлат иж-
тимоий ёрдамини кўрсатиш самарадорлиги-
ни ошириш;
3) иқтисодиётни модернизациялаш, му-
возанатли макроиқтисодий сиёсат, таркибий
ислоҳотлар ва жаҳон иқтисодий муносабат-
лари тизимига интеграциялашув туфайли
ижтимоий ривожланишнинг ўсишини жадал-
лаштириш;
4) ички бозорда талабни рағбатланти-
риш асосида иқтисодий ўсишни таъминлай
оладиган тегишли институционал муҳитни
шакллантиришни якунлаш;
5) ички ва хорижий инвестицияларни
жалб қилиш орқали фан ва таълим, шу жум-
ладан, ижтимоий инфратузилмани ривож-
лантириш бўйича миллий харажатларни
ошириш.
Ўзбекистон бўйлаб иқтисодий модер-
низация ва ижтимоий ислоҳотлар, шу жумла-
дан, уй-жой ва коммунал ислоҳотлар, ҳисобга
минтақавий хусусиятлари ва манфаатларини
олиш кутилмоқда, қайси минтақалараро
интеграция жараёнини мустаҳкамлаш қара-
тилган фаол минтақавий сиёсатини талаб,
вилоятлар ижтимоий-иқтисодий ривожла-
ниш даражаларида фарқларни камайтириш,
ва меҳнат бепул ҳаракатини таъминлаш
(инсон капитали) кўзда тутилган.
Бошқарув мақсадларини тавсифлаш
учун кўпинча иқтисодий, ижтимоий (шахсий)
ва ташкилий самарадорлик тушунчаларидан
фойдаланилади. Инсон капиталини бошқа-
ришнинг турли жиҳатларини ҳисобга олган
ҳолда умумий ишлаш моделини учта пара-
метр билан тавсифлаш мумкин.
Биринчиси - иқтисодий самарадорлик
(вазифаларни амалга ошириш), ишлаб чиқа-
риш фаолияти ва ташкилотнинг умумий му-
ваффақиятига ҳисса қўшиш.
Иккинчиси-ижтимоий
самарадорлик
(меҳнат идроки), ишни қондириш, ходимлар-
нинг кам айланиши ва иш вақтини йўқотиш.
Учинчиси - ижтимоий самарадорлик
(иштирок етиш), умумий вазифаларни ҳал
қилишда ходимларнинг иштироки, ҳамкор-
лик ва гуруҳни аниқлаш.
Инсон капиталини бошқариш самара-
дорлигини аниқлаш учун ўзига хос “Imperial
verifiable” - кўрсаткичларни аниқлаш керак.
Е. Witte кўрсаткичлари беш гуруҳларга бўлиб
аниқланди:
Биринчи гуруҳ
-бизнес натижалари-
нинг самарадорлиги (фойда, рентабеллик,
унумдорлик, капитал айланмасининг ўсиши
ва талабни қондириш сифати билан ўлчана-
диган умумий иқтисодий самарадорлик).
Иккинчи гуруҳ
-ишлаб чиқариш жараё-
нининг моддий самарадорлиги (ўлчаш кўр-
саткичлари-вазифадан четга чиқиш, нуқсон-
лар, шикоятлар, ўз вақтида етказиб бериш,
маҳсулот сифати).
Учинчи гуруҳ
-ишлаб чиқаришнинг
моддий бўлмаган самарадорлиги (ўлчаш кўр-
саткичлари – муаммони ҳал қилиш аниқлиги
ва вақти, янгиликка тайёрлик, ноаниқликни
камайтириш, мақсаднинг аниқлиги, ахборот-
ни қабул қилиш ва узатишнинг аниқлиги ва
вақтидалиги ва бошқалар).
Тўртинчи гуруҳ
-ишга муносабат (иш-
дан қониқиш, ташаббускорлик, иш вақтини
йўқотиш улуши, шикоятлар, масъулиятни ўз
зиммасига олиш ва бошқалар.).
Бешинчи гуруҳ
-бошқа шахсларга нис-
батан муносабат (таъсирни идрок етиш, ҳам-
корликка тайёрлик, дўстлик, розилик, ҳур-
мат, ишонч, гуруҳдошлик ва бошқалар.).
Шундай қилиб, кўрсаткичларнинг даст-
лабки икки гуруҳи иқтисодий самарадорлик-
ни, тўртинчи ва бешинчи-ташкилий самара-
дорликни тавсифлайди.
Иқтисодий натижалар, барқарорлик,
юқори мослашувчан ва доимий ўзгарувчан
атроф – муҳитга мослашувчанлик ва ижти-
моий самарадорлиги - бошқарув соҳасида
иқтисодий самарадорлиги ходимлари учун
minimal ёки optimal харажатлар билан таш-
килий мақсадларга эришиш сифатида тушу-
нилади (ҳақ, унинг мазмуни, шахсий ўз-ўзини
амалга ошириш имконияти, жамоа бўлиш
билан қондириш, бошқариш, ҳамкасблари
билан алоқа ва бошқалар.) — иш ҳақи, хизмат
кўрсатиш ва ишчи кучидан қониқиш.
Ташкилий самарадорлик инсон капита-
лини бошқариш тизимининг маълум бир
МАКРОИҚТИСОДИЙ СИЁСАТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
6
77
ижтимоий-иқтисодий самарадорликка эри-
шиш қобилиятини ифодалайди.
Умуман, В.В. Ковалевнинг фикрича,
бошқарув жараёнининг иқтисодий самара-
дорлиги мазмуни (B
jis
) формулa билан ифо-
даланади:
B
jis
= OI
s
/ КS (1)
Бу ерда:
OI
s
-олинган иқтисодий самара;
КS - капиталлар ёки харажатлар қий-
мати.
Г. Беккернинг фикрига кўра, ҳар бир ин-
сон оддий меҳнат бирлигининг комбинация-
си ва унда мужассамланган инсон капитали-
нинг муайян миқдори сифатида қаралиши
мумкин. Шунинг учун, бир ходим томонидан
олинган иш ҳақи, унинг қилинган инвести-
ция сарфини инсон капитали ижара даромад
комбинацияси сифатида кўриб чиқилиши
мумкин.
Сўнгра, инсон капиталини баҳолаш (I
kb
)
қуйидаги шаклга эга:
I
kb
– “a” ёшдаги ишчининг инсон капита-
ли баҳоси;
V – умумий иш ҳақи;
S
– меҳнатга тўғри келадиган иш
ҳақинингқисми;
n – инсоннинг фаол меҳнат фаолияти
якунланадиган ёши;
i – фоиз ставкаси.
Инсон капиталини бошқаришда хара-
жатлар ва капиталлар таркиби (РC) нинг
моҳияти ва мазмуни ташкилот томонидан
ходимларга сарфланган барча харажатлар ва
капиталларда ҳисобга олиниши керак. Уму-
ман, инсон капитали харажатлари таркибини
қуйидагича ифодалаш мумкин:
•
биринчи - асосий ходим харажатлари-
иш ҳақи харажатлари;
•
иккинчиси-ходимлар учун қўшимча
харажатлар-турли маблағлар (ижтимоий су-
ғурта, таътил тўловлари, касал пай ва бош-
қалар.);
•
учинчи - ходимлар учун ихтиёрий ва
қўшимча харажатлар-ташкилотнинг ижти-
моий хизматлари, ходимларни ўқитиш, мала-
касини ошириш ва ўқитиш харажатлари.
Ижтимоий самарадорлик даражаси кўр-
сатилган ходимларнинг шахсий мақсадлари
ва уларнинг умидлари, истаклари, эҳтиёж-
лари ва манфаатларини бошқариш орқали
қондиришни тавсифлайди. Бундан ташқари,
ижтимоий ишлаш, ўз навбатида, икки асосий
ўлчовга эга. Бу ишга эътибор ва бошқа хо-
димлар билан муносабатларга еътибор қара-
тилади.
Инсон капиталини бошқаришнинг иж-
тимоий самараси эҳтиёжларни қондириш да-
ражасини ифодалаши лозим. Умуман ходим-
ларнинг эҳтиёжлари уч турга камайтирили-
ши мумкин:
а) яшаш эҳтиёжлари-ишчиларнинг ти-
рикчилик ва уй-жойга бўлган эҳтиёжларини
қондиришни ўз ичига олади;
б) муносабатлар эҳтиёжлари-ташқи ва
ички муҳит (жамоадаги ижтимоий-психоло-
гик иқлим) билан муносабатларда ходимлар-
нинг эҳтиёжларини қондиришни ўз ичига
олади; В) ўсишга бўлган эҳтиёжлар (ўз-ўзини
ифодалаш) - ходимга шахсий ва касбий ри-
вожланишда ёрдам бериш ҳамда ходимга
ижодий ўз-ўзини ифодалаш имкониятларини
тақдим етиш орқали қондирилиши мумкин.
Иқтисодий барқарорлик ва инсон капи-
талини бошқаришга боғлиқлигини ифода-
ловчи
ва
ижтимоий-иқтисодий тараққиёт-
нинг энг муҳим кўрсаткичларидан бири
аҳо-
лининг турмуш даражаси ва сифати ҳисобла-
нади.
Жаҳон иқтисодиёти ривожланишининг
ҳозирги босқичида аҳоли турмуш даражаси
муаммолари ва унинг динамикасини белги-
ловчи омиллар жуда муҳим аҳамият касб эт-
моқда. Мамлакатдаги кейинги ўзгаришлар-
нинг ва пировард натижада жамиятдаги сиё-
сий ва, бинобарин, иқтисодий барқарорлик-
нинг йўналиши ва суръати уларнинг ҳал
этилишига боғлиқ. Кўриб турганимиздек, бу
муаммоларни ҳал етиш давлат томонидан
ишлаб чиқилган муайян сиёсатни, унинг
Марказий нуқтаси инсон, унинг фаровонли-
ги, жисмоний ва ижтимоий саломатлиги бў-
лишини талаб қилади. Шу сабабли турмуш
даражасининг ўзгаришига олиб келиши мум-
кин бўлган барча ўзгаришлар аҳолининг тур-
ли қатламларида катта қизиқиш уйғотмоқда.
Бозор муносабатларига ўтиш даромад-
ларни тартибга солишда муҳим ўзгаришлар
ясади, бу эса, энг аввало, одамлар фаровонли-
гини белгилаб беради. Аввало, бу соҳада дав-
латнинг роли камайди, вилоятлар ва корхо-
наларнинг мустақиллиги кенгайди ва бозор
регуляторларининг аҳамияти ошди. Шунинг
учун турли ходимлар ва мулк егаларининг
манфаатларини ҳисобга олган ҳолда корхона-
нинг ўз даромад сиёсатини ишлаб чиқиш
жуда муҳим бўлиб, иш билан таъминлаш ва
меҳнатга ҳақ тўлашнинг самарали тизимини,
МАКРОИҚТИСОДИЙ СИЁСАТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
6
78
ходимларни ижтимоий ҳимоя қилиш чорала-
рини таъминлайди ва шунинг учун инсон
учун муносиб ҳаётни таъминлайди.
Мамлакатимизга келадиган бўлсак, туб
иқтисодий ислоҳотларнинг ҳозирги босқичи
Ўзбекистон ҳалқининг ижтимоий тузилмаси-
ни тубдан ўзгартириш билан бирга олиб
борилмоқда. Ижтимоий-иқтисодий ўзгариш
суръати Ўзбекистон ҳудудларида кескин
фарқ қилади. Ҳа, бугунги кунда, жамиятда
кенг қамровли ислохатлар фонида, Ўзбекис-
тон аҳолисининг кўпчилиги ҳаётининг қаш-
шоқлик даражасин пасайтириш бўйича кўп-
лаб чора-тадбирлар амалга оширилмоқда.
Сўнгги йигирма йиллардаги таҳлиллар
шуни кўрсатмоқдаки, Марказий Осиёда мил-
лионлаб одамларнинг қашшоқлик исканжа-
сидан чиқиб, фаровонликка юз тутмоқдалар.
Бироқ, бу баъзи жойларда бошқаларга қара-
ганда тезроқ юз бермоқда. Масалан Тошкент
шахрида вашшоқлик даражаси 3,5 % бўлса,
Андижон вилоятида 14% Сирдарё вилоятида
бу кўрсаткич 37-38 %ни ташкил қилади [1].
Марказий Осиё, шу жумладан Ўзбекистонда-
ги аксарият стандарт тадқиқотларнинг қам-
рови етарли даражада эмаслиги иқтисодий
конвергенция динамикасини тўлиқроқ тушу-
нишга тўсқинлик қилмоқда. Мазкур тадқиқот
натижалари эса ушбу муаммони қисман ҳал
қилиб бермоқда. Аҳоли фаровонлигининг
асосий кўрсаткичлари сифатини яхшилашга
минтақада ўтказилган тадқиқот натижалари
ва кичик ҳудудларни баҳолаш усулларини
бирлаштириш орқали эришилиши мумкин.
Минтақада миграция ва пул ўтказмаларига
боғлиқликнинг юқори даражасини ҳисобга
олган ҳолда, миграция кўрсаткичларини
туман даражасидаги қашшоқлик даражаси
билан таққослашни энг муҳим мисоллардан
бири сифатида келтириш мумкин. Қуйида
камида битта мигрант аъзоси бўлган уй хў-
жаликларининг улуши кўрсаткичи туманлар
миқёсида келтирилган.
Юқорида келтирилган таҳлилларни
таққослаш шуни кўрсатмоқдаки, меҳнат миг-
рантларининг номутаносиб тақсимланиши
минтақанинг айрим қашшоқроқ туманларига
тўғри келмоқда. Ушбу мувофиқлик мигрант-
лар энг қашшоқ туманларнинг ривожлани-
шига пул ўтказмалари билан ҳам, инвестиция
киритиш орқали ҳам сезиларли ҳисса қўша-
ётганликларини кўрсатмоқда.
Ҳулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки,
ҳозирги шароитда бирорта мамлакатнинг
иқтисодиёти айри ҳолда ривожланмайди,
балки дунё иқтисодиёти билан ҳамоханг ра-
вишда интеграцияланган ҳолда ривожланиб
боради. Чунки, янги техника ва технология-
лар бир мамлакатда яратилса ва шу мамла-
катда ишлаб чиқаришига жорий қилинса,
бошқа мамлакатлар ҳам қараб турмайди.
Уларнинг технологияларини сотиб олади.
Акс ҳолда жуда орқада қолиб кетиши мум-
кин. Шу туфайли бундай инновациялар қаер-
да яратилишидан қатъи назар, ҳозирги кунда
бутун дунё иқтисодиётига жорий килиниши
табиий. Чунки, дунё миқиёсида инновация-
лар бозори ташкил қилинган ва унинг кўла-
ми йилдан-йилга кенгайиб бормоқда. Бундай
шароитда иқтисодиётнинг ўсиши асосан ин-
новацион омиллар эвазига ривожланиб бора-
ди ва пировардида инновацион иқтисодиёт
ташкил қилинади.
Ҳозирги пайтда иқтисодиётимизнинг
ривожланиши асосан экстенсив ва интенсив
омиллар эвазига амалга оширилмоқда. Кел-
гусида ушбу омиллар билан бирга иннова-
цион омиллар ҳам салмоқли ўринни эгаллай-
ди. Чунки, инновация фан ва техника тарақ-
қиётига таянади. Бунинг учун ўзимизда ҳам
мустаҳкам замин тайёрланди ва тайёрлан-
моқда. Ҳозирги кунда инновацион ғояларни
хориждан олиб келиб ўзлаштираётган бўл-
сак, келгусида ушбу холат ўзимизда яратил-
ган инновациялар эвазига амалга ошири-
лади.
Манба ва адабиётлар рўйхати:
1.
Ш.М. Мирзиёев. «Ўзбекистон Олий Мажлисга Мурожаатномаси»
2.
Попов С.А. Стратегический менеджмент: Видение - важнее чем знания: Учеб. пособ. - М.: Дело, 2016.
3.
Клейнер Г. Б. Стратегия предприятия.- М.:Изд-во «Дело» АНХ, 2015.-568 с.
4.
Портер М. Конкурентная стратегия: Методика анализа отраслей и конкурентов/Пер. с англ.-3-е изд.-
М.:Алпина Бизнес Букс,2014.-453 с.
5.
Ламбен Жан-Жак. Стратегический маркетинг. Европейская перспектива- Спб.: Наука, 2016
6.
Мескон М. и другие. Основы менеджмента. Пер с анг. -Москва: «Дело», 2012
7.
Фатхутдинов Р.А. Стратегическая конкурентоспособност: Учебник. – М.: «Экономика», 2015. – 504 с.
8.
Хруцкий В.Э., Гамаюнов В.В. Внутрифирменное бюджетирование: Настолная книга по постановке
финансового планирования. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: финансы и статистика, 2014. – 464 с.
МАКРОИҚТИСОДИЙ СИЁСАТ
