Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
5
71
ҲУДУДЛАРДА ЮҚОРИ ИНВЕСТИЦИОН САЛОҲИЯТНИ ТАЪМИНЛАШДА
ИНВЕСТИЦИЯЛАРНИНГ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШ
Валиев Бобур Батирович -
ТДИУ ҳузуридаги “Ўзбекистон иқтисодиётини
ривожлантиришнинг илмий асослари ва
муаммолари” ИТМ, сектор мудири, PhD
Аннотация.
Мақола Ўзбекистон ҳудудларида инвестиция нормаси, инвестиция мультипликатори,
инвестиция қайтими, ICOR коэффициенти, инвестицияларни ўзлаштиришда иқтисодий салоҳиятдан фойдалана
олиш индекси ва эконометрик моделлар орқали инвестицияларнинг самарадорлигини баҳолаш ва инвестиция
салоҳиятини ошириш бўйича таклифлар ишлаб чиқишга бағишланган.
Таянч тушунчалар:
Ўзбекистон, ҳудуд, инвестиция самарадорлиги, инвестиция нормаси, инвестиция
мультипликатори, инвестиция қайтими, ICOR коэффициенти, регрессион таҳлил.
Аннотация.
Статья посвящена оценке эффективности инвестиций с помощью нормы инвестиций,
мультипликатора инвестиций, отдачи от инвестиций, коэффициента ICOR, индекса использования экономического
потенциала, эконометрических моделей и разработке предложений по повышению инвестиционного потенциала
территорий Узбекистана.
Ключевые слова:
Узбекистан, территория, эффективность инвестиций, норма инвестиций, мультиплика-
тор инвестиций, отдача от инвестиций, коэффициент ICOR, регрессионный анализ
Annotation.
The article is devoted to assessing the effectiveness of investments using the investment rate, investment
multiplier, return on investment, ICOR ratio, economic potential utilization index, econometric models and the development of
proposals to increase the investment potential of the territories of Uzbekistan.
Keywords:
Uzbekistan, territory, investment efficiency, investment rate, investment multiplier, return on investment,
ICOR coefficient, regression analysis
Республикамиз ҳудудлари иқтисодиётига
инвестициялар таъсирини баҳолашда инвести-
цияларнинг минтақа иқтисодиётидаги тутган
ўрни ва кўламини аниқлаш зарурияти туғила-
ди. Мамлакатимиз президенти 2019 йилда
амалга оширилган асосий ишлар ва мамлакат-
ни 2020 йил ва кейинги йилларда ижтимоий-
иқтисодий ривожлантиришнинг устувор йўна-
лишларига бағишланган Олий Мажлисга йўл-
лаган мурожаатномасида иккинчи устувор йў-
налиш сифатида инвестицияларнинг аҳамияти-
га алоҳида урғу бериб, “...Иккинчидан, иқтисо-
диётни юқори суръатлар билан ривожланти-
риш учун фаол инвестиция сиёсатини изчил
давом эттириш зарур..” – дея таъкидлаган[1].
Мамлакатимиз
иқтисодчи
олими
А.М.Содиқовнинг ёндашувига кўра, муайян
минтақада инвестиция салоҳияти ундаги та-
биий-ресурс, ишлаб чиқариш, истеъмол, инфра-
тузилма, инновация, меҳнат, институционал,
молиявий салоҳият билан аниқланади[2]. Ғарб
адабиётларида инвестиция фаолиятини акс
эттиришда “инвестиция салоҳияти” тушунчаси
билан биргаликда, “инвестиция муҳити”,
“инвестицион жозибадорлик” тушунчалари ҳам
кўп ишлатилади. Иқтисодчилар К.Хэд и
Т.Майер ўз тадқиқотларида бозор салоҳияти ва
япон инвестиция ресурсларининг Европа Итти-
фоқида жойлашуви масалаларини таҳлил қил-
ганлар[3]. А. Охотина ва О. Лавриненка каби
муаллифлар эса инвестиция муҳитига таъсир
қилувчи омиллар сифатида сиёсий, ҳуқуқий,
экологик шарт-шароитларни келтирадилар[4].
Ҳудудларга инвестициялар жалб қилиш-
нинг фаоллик даражаси уларга ўзлаштирилаёт-
ган инвестицияларнинг ялпи ҳудудий маҳсу-
лотга нисбатан улуши билан ифодаланади.
Макроиқтисодий таҳлилда кенг қўллани-
ладиган инвестиция нормаси (rate of invest-
ment) кўрсаткичи ҳам айнан асосий капиталга
инвестицияларнинг ялпи ички маҳсулотга нис-
бати билан аниқланади. Ўзбекистон ҳудудла-
рига 2010-2018 йиллар давомида киритилган
ҳар йиллик асосий капиталга инвестициялар
ҳажмининг тегишли йиллардаги ялпи ҳудудий
маҳсулот ҳажмларига нисбати билан аниқлан-
ган ўртача инвестиция нормаси республика
кўрсаткичидан (24,6 %) юқори бўлган минтақа-
лар қаторидан Қорақалпоғистон Республикаси
(63%), Бухоро вилояти (49,6%), Қашқадарё
вилояти (42,6%), Тошкент шаҳри (32,9%),
Сирдарё вилояти (32,7%) каби ҳудудлар жой
олган (1-расм).
Демак ушбу ҳудудларда айтилган даврда
инвестицион фаоллик даражаси юқори бўлган
ва ҳудудий иқтисодиёт кўламига нисбатан кўп-
роқ инвестиция ресурслари жалб қилинган.
Бундай юқори инвестицион фаоллик аввало
мазкур ҳудудларда мавжуд табиий хомашё
ресурслари, йирик ишлаб чиқариш объектлари-
нинг жойлашгшанлиги ва йирик бозорга эга
экани билан изоҳланади.
ИННОВАЦИЯ ВА ИНВЕСТИЦИЯ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
5
72
1-расм. Ўзбекистон ҳудудларида 2010-2018 йилларда ўртача
инвестиция нормаси, %да
Манба:
Муаллиф томонидан ҳисобланган.
Андижон вилояти (16,5%), Фарғона
вилояти (19,5%), Самарқанд вилояти (23,1%),
Хоразм вилояти (23,4%), каби ҳудудларда эса
инвестиция нормаси республика даражаси ва
қолган ҳудудларга нисбатан паст бўлган. Қайд
этиш жоизки, республика бўйича инвестиция
нормаси 2010-2018 йилларда 24,1-27,5% орали-
ғида бўлган бўлса, 2019 йилга келиб мазкур
кўрсаткич 36 %га яқинлашди.
Инвестицияларнинг иқтисодий ўсишга
таъсирини таҳлил қилишда инвестиция муль-
типликатори коэффициентларидан ҳам фойда-
ланилади. Мазкур кўрсаткич муайян даврда
иқтисодий ўсишнинг инвестициялар ўсишига
нисбати билан аниқланувчи ва инвестициялар-
дан кутилган иқтисодий ўсиш кўлами даража-
сини кўрсатадиган индикатор ҳисобланади.
Ўзбекистон Республикаси бўйича инвес-
тиция
мультипликатори
коэффициентини
2010-2018 йилларда шартли равишда 3 та давр-
га бўлиб ҳисобласак қуйидагича ҳолатни куза-
тишимиз мумкин (2-расм).
2-расм. Ўзбекистон ҳудудларида 2010-2018 йилларда инвестиция
мультипликатори коэффициентлари
Манба:
Муаллиф томонидан ҳисобланган.
Ушбу коэффициент 2010-2012 йилларда 1
га тенг бўлган бўлса, 2013-2015 йилларда 0,93
ни, 2016-2018 йилларда эса 0,86 га тенг бўлган.
Мазкур ҳолат ўзлаштирилаётган инвестиция-
лар қисқа муддатда (3 йиллик) юқори иқтисо-
дий ўсишга трансформацияланмаётганини кўр-
сатади. Бошқача айтганда инвестицияларнинг
узоқ муддатли ҳарактерга эга экани ва капитал
сиғимининг юқорилиги инвестиция мультип-
ликаторининг камайишига сабаб бўлади.
Ушбу кўрсаткичнинг камайиб бориши,
шунингдек, инвестициялар самарадорлигини
ҳам шубҳа остига олади. 2010-2018 йиллар учун
инвестиция мультипликатори Бухоро (2,07),
ИННОВАЦИЯ ВА ИНВЕСТИЦИЯ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
5
73
Қорақалпоғистон Республикаси (1,26), Тошкент
вилояти (1,04) ҳудудларида нисбатан юқори
бўлган. Айтилган давр учун инвестиция муль-
типликатори Навоий (0,42), Хоразм (0,46), На-
манган (0,52), Сурхондарё (0,54) вилоятларида
сезиларли даражада паст бўлган.
Мамлакатимиз ҳудудларида инвестиция-
лар самарадорлигини кўрсатувчи индикатор-
лардан бири сифатида инвестиция қайтими
коэффициентини (ROI) келтиришимиз мумкин.
Мазкур кўрсаткич молиявий фойда суммасини
киритилган инвестициялар ҳажмига нисбати
билан ўлчанади. 2018 йилда инвестиция қайти-
ми республика бўйича 20,6 %ни ташкил этган
бўлса, Қорақалпоғистон Республикаси (70,7 %),
Тошкент вилояти (45,6 %), Тошкент шаҳри
(31,5 %), Навоий вилояти (24,1 %) каби ҳудуд-
ларда ушбу кўрсаткич юқори бўлган. Айтилган
йилда Бухоро, Жиззах, Наманган, Сурхондарё,
Сирдарё, Хоразм каби аксарият вилоятларда
инвестиция қайтими 5%дан кам бўлиб, паст
даражада бўлган (3-расм).
3-расм. Ўзбекистон ҳудудларида инвестиция қайтими (ROI) коэффициенти, 2018 й. %да
Инвестициялар сифат кўрсаткичларидан
бири сифатида уларнинг капитал сиғими дара-
жасини ифодаловчи ICOR коэффициентидан
фойдаланилади. ICOR коеффициенти инвести-
цияларнинг иқтисодиётга нисбатан улушини
иқтисодий ўсиш суръатига бўлиш орқали аниқ-
ланади. 2010-2018 йилларда мазкур коэффи-
циент Қорақалпоғистон Республикаси (0,58),
Бухоро вилояти (0,47), Қашқадарё вилояти
(0,40), Сирдарё вилоятларида (0,30) республика
даражасига (0,23) нисбатан юқори бўлди. Ўрга-
нилаётган даврда Андижон (0,15), Фарғона
(0,18), Самарқанд (0,21) ва Хоразм (0,21) вило-
ятларида асосан истеъмол саноат товарлари
ишлаб чиқарилгани боис ишлаб чиқаришнинг
капитал сиғими даражаси нисбатан паст бўл-
ган. 2010-2018 йилларда мамлакатнинг пойтах-
ти бўлган Тошкент шаҳрида (0,29) эса ICOR
коеффициенти республика даражасидан бироз
юқори бўлган (4-расм).
4-расм. Ўзбекистон ҳудудларида 2010-2018 йилларда асосий капиталга
инвестициялар бўйича ўртача ICOR коэффициенти
Манба:
Муаллиф томонидан ҳисобланган.
ИННОВАЦИЯ ВА ИНВЕСТИЦИЯ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
5
74
Инвестицияларнинг сифат кўрсаткичла-
ридан бири бўлган Ўзбекистон ҳудудларида ин-
вестицияларни ўзлаштиришда иқтисодий сало-
ҳиятдан фойдалана олиш индекси бу муайян
ҳудуднинг иқтисодий кўлами ва салоҳиятига
мос равишда инвестицияларни жалб қила олиш
ҳолатини ифодалайди (5-расм). Одатда ҳудуд-
лар мамлакат ишлаб чиқариш ҳажмида қандай
улушни эгаллаган бўлса, уларнинг республика
инвестицияларидаги улушлари ҳам шу даража-
га яқин бўлади. Лекин амалиётда ҳудудларнинг
ишлаб чиқаришдаги улушлари ва инвестиция-
даги улушлари бир-бирига мос келмайди. Чун-
ки баъзи ҳудудларда капитал сиғими юқори,
инвестиция жозибадорлиги кучли, айрим ҳу-
дудларда эса ишлаб чиқариш меҳнат сиғимли
характерга эга бўлиши ёки бор иқтисодий им-
кониятлардан сармоя жалб қилишда унумли
фойдалана олинмаётган бўлиши мумкин.
Ўзбекистон ҳудудлари мисолида ҳам ин-
вестициялар жалб қилиш ва иқтисодий сало-
ҳият тақсимоти ўртасида номутаносибликлар
мавжуд. Жумладан, ҳудудларда инвестициялар-
ни ўзлаштиришда 2010-2018 йилларда иқти-
содий салоҳиятдан фойдалана олишнинг ўрта-
ча индекси Қорақалпоғистон Республикасида
2,584, Бухоро вилоятида 1,996, Қашқадарё
вилоятида 1,730, Сирдарё вилоятида 1,335 ни
ташкил этиб, мазкур ҳудудларнинг ишлаб чи-
қариш ҳажмига нисбатан кўпроқ инвестиция-
лар жалб қилаётганини кўрсатади. Андижон,
Фарғона, Самарқанд вилоятларида эса капитал
сиғими паст бўлгани сабабли уларнинг респуб-
лика инвестицияларидаги улушлари ишлаб чи-
қаришдаги улушларига нисбатан камроқ бўл-
ган. Ушбу ҳолат мазкур ҳудудларнинг иқтисо-
дий салоҳиятидан инвестицияларни янада
фаол жалб қилиш заҳиралари мавжуд эканли-
гини кўрсатади.
Инвестицияларнинг
самарадорлигини
аниқлашда уларнинг иқтисодий ўсишга таъси-
рини эконометрик баҳолаш натижалари ҳам
аниқ хулосалар чиқариш имконини беради. Шу
боис, Ўзбекистоннинг 14 та ҳудудлари бўйича
2000-2018 йилларда ялпи ҳудудий маҳсулот
ўсиш суръатларига асосий капиталга инвести-
циялар ўсиш суръатлари таъсири панел маълу-
мотлар базасига асосланган регрессия функ-
циялари орқали баҳоланди.
5-расм. Ўзбекистон ҳудудларида инвестицияларни ўзлаштиришда 2010-2018 йилларда
иқтисодий салоҳиятдан фойдалана олишнинг ўртача индекси*
* Ҳудуднинг инвестициялар бўйича республикадаги улушини унинг ЯҲМ ҳажмини республика ЯИМдаги улушига
нисбати билан аниқланади
Эконометрик баҳолашда 14 та ҳудуд бў-
йича 9 йиллик маълумотлардан фойдаланилга-
ни боис кузатув нуқталари сони 126 тага етди.
Бошқача айтганда, ҳудудлардаги иқтисодий
ўсиш ва инвестицияларнинг ошиши ўртасидаги
126 та ўзаро таъсирлашув ҳолатини ўзаро таҳ-
лил қилиш асосида “Stata” компьютер дастури-
дан фойдаланиб, инвестицияларнинг иқтисо-
диётга таъсири қонунияти аниқланди.
Эконометрик ҳисоб-китоблар орқали
жуфтлик регрессия функциялари ёрдамида ин-
вестициялар ўсишининг иқтисодий ўсишга
таъсир даражаси эластиклик коэффициентлари
орқали ифодаланди. Маълумки, инвестициялар
ишлаб чиқаришга ўзлаштирилиши билан яку-
ний натижага, яъни иқтисодий ўсишга таъсир
кўрсатиши учун муайян муддат талаб этилади.
Мазкур муддат инвестицион лаг деб номланиб,
инвестициялар таъсирининг маълум вақт ора-
ИННОВАЦИЯ ВА ИНВЕСТИЦИЯ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
5
75
лиғида кечикиб иқтисодий ўсишга ўтишини
ифодалайди. Биз эконометрик ҳисоб-китоблар-
да инвестициялар таъсирининг ушбу хусусият-
ларини ҳам эътиборга олган ҳолда Ўзбекистон
ҳудудларида инвестицияларнинг 3 йилгача
бўлган ҳар бир лагдан фойдаландик.
Содда қилиб айтганда, 2018 йилда эри-
шилган иқтисодий ўсишга инвестицияларнинг
таъсирини баҳолашда ушбу ўсишни таъмин-
лашга киритилган 2016, 2017 ва 2018 йилдаги
инвестициялар ҳисобга олиниши даркор. Эко-
нометрик ҳисоб-китобларни формаллашган
функция кўринишида қуйидагича ифодалаш
мумкин:
grp_growth=0.0241959*in_gr_1+104.8489 (RE)
grp_growth=0.024554*in_gr_1+104.8084 (FE)
grp_growth=0.0255824*in_gr_2+104.6087 (RE)
grp_growth=0.0256999*in_gr_2+104.595 (FE)
grp_growth=0.0526826*in_gr_3+101.5541 (RE)
grp_growth=0.0528552*in_gr_3+101.5344 (FE)
1-жадвал
Ўзбекистон ҳудудларида инвестицияларнинг иқтисодий ўсишга таъсирини
эконометрик баҳолаш натижалари
Ўзбекистон ҳудудларида 2010-2018 йил-
ларга нисбатан инвестицияларнинг иқтисодий
ўсишга таъсирини эконометрик баҳолаш нати-
жаларига кўра инвестицияларнинг эластиклик
коэффициенти бир йиллик лаг ҳолатида (“Ran-
dom effects GLS regression”, Fixed effects (within)
regression усулларида)
0.024
дан ортиқни,
икки йиллик лаг билан айтилган икки усулда
ҳам эса
0.025
дан ортиқни ташкил этган. Уч
йиллик лагни ҳисоблашда эса сўнгги уч йиллик
кўрсаткичларнинг ўртача арифметик қиймати-
дан фойдаланилди. Натижада эса уч йиллик лаг
ҳолатида ҳудудларда инвестициялар ўсиши-
нинг иқтисодий ўсишга таъсири эластиклик
коэффициенти деярли
0.053
ни ташкил этди.
Мазкур рақамлардан кўриш мумкинки, инвес-
тицияларнинг иқтисодий ўсишга ижобий таъ-
сир даражаси уч йиллик (лаг) даврда ўзининг
энг юқори қийматига эга бўлган. Бу эса муайян
йилга нисбатан сўнгги уч йилликда ҳудудларга
жалб қилинган инвестицияларнинг ўртача
ўсиш суръатининг 1 фоиз пунктга кўтарилиши
(масалан, ўсиш суръати 102% дан 103%га етган
бўлса) иқтисодий ўсиш суръатининг (ялпи ҳу-
дудий маҳсулот ҳажмининг ўсиш суръати)
0,053 фоиз пунктга ошиши билан уйғун кел-
моқда. Шунингдек, эластиклик кофэффициент-
ларининг турли лаглар бўйича қийматлари-
нинг кўрсатишича, мамлакатимиз ҳудудларида
инвестиция лойиҳалари биринчи ва иккинчи
йилларга қарганда, уч йиллик даврда иқтисо-
дий ўсишга энг кўп ижобий таъсир кўрсатмоқ-
да (1-жадвал).
Ўтказилган эконометрик ҳисоб-китоблар
бўйича адекватлик тестларини ифодаловчи
Стандарт хатолик (Std. Error), t (z) - статистика
(t-Statistic), p-эҳтимоллик қиймати (Prob.Value),
Спирмен корреляция коэффиценти (rho) қўйил-
ган талабларга мос келади. Ҳусусан, p-эҳтимол-
лик қийматлари инвестициялар ўсиши ўзгарув-
чиси бўйича барча лаглар ва “Random effects
GLS regression” ва Fixed effects (within) regres-
sion усулларида ҳам 0.005-0.015 оралиғида бўл-
ди. Спирмен корреляция коэффиценти (rho)
ҳам 0.201- 0.253 қийматларни ташкил этиб,
белгиланган талаблар даражасида бўлди.
Энди эса ҳудудлар иқтисодий ўсишига
ички ва ташқи инвестициялар ўсишининг ало-
Тобе ўзгарувчи (grp_growth) – ҳудудларда ишлаб чиқаришнинг ўсиши
Мустақил
ўзгарувчилар
(independent
variable)
Эластиклик коэффициентлари
1 йиллик лаг
2 йиллик лаг
3 йиллик лаг
Random
effects GLS
regression
Fixed effects
(within)
regression
Random
effects GLS
regression
Fixed effects
(within)
regression
Random
effects GLS
regression
Fixed effects
(within)
regression
С
константа
104.8489
(*1
.
223885)
(**85.67)
(***0
.
000)
104.8084
(*1
.
160727)
(**90.30)
(***0
.
000)
104.6087
(*1
.
227492)
(**85.22)
(***0
.
000)
104.595
(*1
.
161363)
(**90.06)
(***0
.
000)
101.5541
(*2
.
189705)
(**46.38)
(***0
.
000)
101.5344
(*2
.
172638)
(**46.73)
(***0
.
000)
In_gr
Ҳар бир ҳудудда
жами инвестиция-
лар ўсиш суръати
0.0241959
(*0
.
0098802)
(**2.45)
(***0
.
014)
0.024554
(*0
.
0099607)
(**2.47)
(***0
.
015)
0.0255824
(*0
.
0096373)
(**2.65)
(***0
.
008)
0.0256999
(*0
.
0096902)
(**2.65)
(***0
.
009)
0.0526826
(*0
.
0186226)
(**2.83)
(***0
.
005)
0.0528552
(*0
.
0188195)
(**2.81)
(***0
.
006)
R-squared: within
0.0519
0.0596
0.0663
R-squared: between
0.0016
0.0003
0.0048
R-squared: overall
0.0364
0.0438
0.0507
rho
0.2013652
0.25331415
0.20354306
0.25359971
0.20418531
0.25350189
Танланма даври
Time: 2000-2018
Танланма гуруҳлари сони
Number of groups=14
Кузатувлар сони
Number of obs=126
* Стандарт хатолик (Std. Error)
** t (z) - статистика (t-Statistic)
***p-эҳтимоллик қиймати (Prob.Value)
ИННОВАЦИЯ ВА ИНВЕСТИЦИЯ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
5
76
ҳида таъсирларини эконометрик баҳолаш на-
тижаларини ҳавола этамиз. Республикамиз ҳу-
дудларида 2010-2018 йилларга нисбатан ички
инвестицияларнинг (корхона маблағлари, аҳо-
ли маблағлари, тижорат банклари кредитлари,
давлат бюджети маблағлари, мақсадли жамғар-
малар) иқтисодий ўсишга таъсирини экономет-
рик баҳолаш натижаларига кўра эластиклик
коэффициенти бир йиллик лаг ҳолатида
“Random effects GLS regression” ва Fixed effects
(within) regression усулларида мос равишда
0.0382
ва
0.0387
қийматларни,
икки йиллик
лаг билан айтилган икки усулда ҳам эса
0.0362
дан ортиқни ташкил этган (2-жадвал).
Уч йиллик кўрсаткичларнинг ўртача арифме-
тик қийматидан фойдаланиб, уч йиллик лаг
билан ҳисоблаганда эса эластиклик коэффици-
ентлари сезиларли даражада юқорироқ бўлиб,
“Random effects GLS regression” усулида
0.0903
ва
Fixed effects (within) regression усулида
0.0898 қийматга
эга бўлди.
2-жадвал
Ўзбекистон ҳудудларида ички инвестицияларнинг иқтисодий ўсишга таъсирини
эконометрик баҳолаш натижалари
Натижалардан аён бўладики, республика-
миз ҳудудларида ички инвестициялар ишлаб
чиқаришга ўзлаштириш бошланишидан уч
йилдан сўнг уларнинг иқтисодий ўсишга юқо-
рироқ ижобий таъсири сезила бошламоқда.
Адекватлик тестларини ифодаловчи p-эҳти-
моллик қийматлари инвестициялар ўсиши
ўзгарувчиси бўйича барча лаглар ва “Random
effects GLS regression” ва Fixed effects (within)
regression усулларида ҳам 0.000-0.004 оралиғи-
да бўлди. Спирмен корреляция коэффиценти
(rho) ҳам 0.205-0.262 қийматларни ташкил
этиб, белгиланган талаблар даражасида бўлди.
Ҳудудларда ички инвестицияларнинг
эконометрик ҳисоб-китобларни формаллашган
функция кўринишида қуйидагича ифодалаш
мумкин:
grp_growth=0.0382837*
di_gr _1+103.2764 (RE)
grp_growth=0.0387438*
di_gr _1+103.2246 (FE)
grp_growth=0.0362295*
di_gr _2+103.3987 (RE)
grp_growth=0.0362605*
di_gr _2+103.3951 (FE)
grp_growth=0.0903099*
di_gr _3+97.34005 (RE)
grp_growth=0.089816*
di_gr _3+97.3961 (FE)
Ҳудудлар бўйича хорижий инвестиция-
ларнинг ҳам иқтисодий ўсишга таъсирини юқо-
ридаги эконометрик моделлар шаклида жуфт-
лик регрессия функциялари асосида алоҳида
баҳолашга ҳаракат қилинди. Аммо экономет-
рик моделнинг адекватлик тестлари талаблар
даражасида бўлмагани учун жуфтлик регрессия
моделлари орқали хорижий инвестициялар
эластиклик коэффициентларини юқори аниқ-
ликда ҳисоблаш имкони бўлмади. Шу боис,
Ўзбекистон ҳудудларида кўп омилли регрессия
функцияларига асосланган хорижий ва ички
инвестицияларнинг бир вақтда иқтисодий
ўсишга таъсирини баҳоловчи эконометрик
ҳисоб-китоблардан фойдаланилди.
Кўп омилли регрессия таҳлиллари нати-
жаларига кўра хорижий инвестицияларнинг ҳу-
дудлар иқтисодий ўсишига таъсири бир ва
икки йиллик лаглар бўйича ҳисобланганда
коэффициентларнинг аниқлик даражаси паст
бўлди (3-жадвал). Яъни, хатолик даражасини
ифодаловчи p-эҳтимоллик қиймати (Prob.
Value) 0.241-0.471 оралиғида бўлиб, эластиклик
коэффициентларининг аниқлик даражаси 53-
Тобе ўзгарувчи (grp_growth) – ҳудудларда ишлаб чиқаришнинг ўсиши
Мустақил
ўзгарувчилар
(independent
variable)
Эластиклик коэффициентлари
1 йиллик лаг
2 йиллик лаг
3 йиллик лаг
Random
effects GLS
regression
Fixed
effects
(within)
regression
Random
effects GLS
regression
Fixed
effects
(within)
regression
Random
effects GLS
regression
Fixed
effects
(within)
regression
С
константа
103.2764
*1.444914
**71.48
***0.000
103.2246
*1.391566
**74.18
***0.000
103.3987
*1.491505
**69.33
***0.000
103.3951
*1.444307
**71.59
***0.000
97.34005
*2.420521
**40.21
***0.000
97.3961
*2.414191
**40.34
***0.000
di_gr
Ички
инвестициялар
ўсиши
0.0382837
*0.0120502
**3.18
***0.001
0.0387438
*0.0121203
**3.20
***0.002
0.0362295
*0.0121654
**2.98
***0.003
0.0362605
*0.0122667
**2.96
***0.004
0.0903099
*0.0208959
**4.32
***0.000
0.089816
*0.0211493
**4.25
***0.000
R-squared: within
0.0843
0.0730
0.1398
R-squared: between
0.0060
0.0050
0.0425
R-squared: overall
0.0593
0.0559
0.1147
rho
0.20843199 0.26095151 0.20579667 0.25471947
0.21435876
0.26222952
Time: 2000-2018
Number of groups=14
Number of obs=126
* Стандарт хатолик (Std. Error)
** t (z) - статистика (t-Statistic)
***p-эҳтимоллик қиймати (Prob.Value)
ИННОВАЦИЯ ВА ИНВЕСТИЦИЯ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
5
77
76% оралиғида бўлди. Шу ҳолатда хорижий
инвестицияларнинг иқтисодий ўсишга таъсири
эластиклик коэффициенти бир йиллик лаг бў-
йича
0.0011737
ва икки йиллик лаг бўйича эса
“Random effects GLS regression” ва Fixed effects
(within) regression усулларида мос равишда
–
0.0019686
ва
–0.0014283
қийматларни таш-
кил этди. Хорижий инвестицияларнинг иқтисо-
дий ўсишга таъсири даражаси уч йиллик лаг
билан ҳисобланганда эса юқори аниқликда
чиқди, яъни эластиклик коэффициентларининг
хатолик даражасини ифодаловчи эҳтимоллик
қиймати (Prob.Value) Random effects GLS regres-
sion” ва Fixed effects (within) regression усулла-
рида мос равишда 0.018 ва 0.088 қийматларга
эга бўлган. Мазкур ҳолат эса уч йиллик лаг
ҳолатида хорижий инвестициялар эластиклик
коэффициентлари адекватлик тестлари талаб-
ларига тўлиқ жавоб беришини ҳамда аниқлик
даражасининг 91,2-98,2% эканини англатади.
Юқори аниқликда чиққан уч йиллик лаг билан
ҳисобланган
хорижий
инвестицияларнинг
эластиклик коэффициентлари Random effects
GLS regression” ва Fixed effects (within) regres-
sion усулларида мос равишда
--0.0069998
ва
--
0.0055235
(манфий таъсир)
қийматларга эга
бўлган. Ушбу айтилган кўп омилли регрессия
функциялари орқали ҳисобланганда уч йиллик
лаг ҳолатида ички инвестицияларнинг иқти-
содий ўсишга таъсири эластиклик коэффици-
ентлари юқорида келтирилган икки усулда мос
равишда
0.1050066
ва
0.10133333
қийматлар-
ни ташкил этган.
3-жадвал
Ўзбекистон ҳудудларида ички ва хорижий инвестицияларнинг иқтисодий
ўсишга таъсирини эконометрик баҳолаш натижалари
Ҳудудларда ички ва хорижий инвести-
цияларнинг уч йиллик лаг ҳолатида бир вақтда
иқтисодий ўсишга таъсири бўйича экономет-
рик ҳисоб-китобларни формаллашган функция
кўринишида қуйидагича ифодалаш мумкин:
grp_growth=0.1050066*
di_gr _3+
+(--0.0069998)*
fi_gr _3+96.70074 (RE)
grp_growth=0.10133333*
di_gr _3+
+(--0.0055235)*
fi_gr _3+96.90067 (FE)
Амалга оширилган экнометрик ҳисоб-
китоб натижаларидан кўриш мумкинки, 2000-
2018 йилларни қамраб олган давр учун инвес-
тицияларнинг кечикиб таъсир кўрсатиш муд-
датини (лаг) уч йиллик қилиб олинганда Ўзбе-
кистон ҳудудларига жалб қилинган инвести-
циялар ўсиш суръатининг (ўртача охирги уч
йиллик) бир фоиз пунктга ошиши (масалан,
105,6 %дан 106,6 %га етиши) ўртача иқтисодий
ўсиш суръатининг
0.0526-0.0528
фоиз пунктга
ўсишини таъминлаган. Ҳудди юқорида айтил-
ган шартлар бажарилганда, ички инвестиция-
ларнинг бир фоиз пунктга ошиши иқтисодий
ўсиш суръатининг
0.089-0.0903
фоиз пунктга
ошиши билан ҳамоҳанг бўлмоқда. Ҳам ички,
ҳам хорижий инвестицияларнинг биргаликда
иқтисодий ўсишга таъсирини ҳисоблаш бўйича
Тобе ўзгарувчи (grp_growth) – ҳудудларда ишлаб чиқаришнинг ўсиши
Мустақил
ўзгарувчилар
(independent
variable)
Эластиклик коэффициентлари
1 йиллик лаг
2 йиллик лаг
3 йиллик лаг
Fixed effects
(within)
regression
Random effects
GLS regression
Fixed effects
(within)
regression
Random
effects GLS
regression
Fixed effects
(within)
regression
С
константа
107.4167
*0.3684576
**291.53
***0.000
103.0519
*1.517804
**67.90
***0.000
103.1388
*1.477996
**69.78
***0.000
96.70074
*2.404294
**40.22
***0.000
96.90067
*2.410485
**40.20
***0.000
di_gr
Ички
инвестициялар
ўсиши
0.0416298
*0.0130899
**3.18
***0.001
0.0402282
*0.013158
**3.06
***0.003
0.1050066
*0.216002
**4.86
***0.000
0.10133333
*0.0220097
**4.60
***0.000
fi_gr
Хорижий
инвестициялар
ўсиши
0.0011737
*0.0016222
**0.72
***0.471
--0.0019686
*0.0016699
**-1.17
***0.241
--0.0014283
*0.0016985
**-0.84
***0.402
--0.0069998
*0.0029494
**-2.37
***0.018
--0.0055235
*0.0032128
**-1.72
***0.088
R-squared: within
0.0047
0.0782
0.0789
0.1611
0.1623
R-squared: between
0.1570
0.1105
0.0807
0.2871
0.2711
R-squared: overall
0.0000
0.0734
0.0707
0.1770
0.1720
rho
0.24818065
0.16590946
0.24652559
0.16732324
0.23317106
Time: 2000-2018
Number of groups=14
Number of obs=126
* Стандарт хатолик (Std. Error)
** t (z) - статистика (t-Statistic)
***p-эҳтимоллик қиймати (Prob.Value)
ИННОВАЦИЯ ВА ИНВЕСТИЦИЯ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
5
78
кўп омилли регрессия функциялари натижала-
рига кўра эса ички инвестициялар ўсиш суръа-
тининг бир фоиз пунктга ошиши иқтисодий
ўсиш суръатининг
0.101-0.105
фоиз пунктга
ошишига, хорижий инвестициялар ўсиш суръа-
тининг бир фоиз пунктга ошиши эса иқтисодий
ўсиш суръатининг
(–0.007)
дан
(–0.005)
фоиз
пунктга камайиши билан мос келмоқда.
Мазкур ҳолат мамлакатимиз ҳудудларида
2000-2018 йилларда ўқтисодий ўсишни таъ-
минлашда ички инвестицияларнинг ижобий
таъсири хорижий инвестицияларга нисбатан
юқори бўлганини кўрсатади. Шунингдек, эко-
нометрик таҳлиллар натижалари хорижий ин-
вестицияларнинг иқтисодий ўсишга бўлган
ижобий таъсирини чуқур шубҳа остига олади.
Бошқача айтганда, 2000-2018 йилларда ҳудуд-
ларда ўзлаштирилган хорижий инвестициялар-
дан самарали ва оқилона фойдаланиш бўйича
оқсоқликлар мавжудлиги ва бу ўз навбатида
уларнинг иқтисодий ўсишни таъминлашдаги
кучини сезилмаганлиги билан тавсифланади.
Юқорида келтирилган таҳлил натижала-
рига кўра, мамлакатимизга жалб қилинаётган
хорижий инвестициялар миқдор жиҳатдан ор-
тиб бораётганига қарамасдан, уларнинг тарки-
бидаги тўғридан-тўғри хорижий инвестиция-
лар улуши камлигича қолмоқда. Шунингдек,
республикага чет элдан ўзлаштирилаётган маб-
лағлар таркибида кредитларнинг улуши ҳам
салмоқли ортиб бормоқда. Бошқача айтганда,
сўнгги йилларда хорижий инвестицияларнинг
ўсиши асосан давлат кафолати остида кириб
келаётган маблағлар ва халқаро молия ташки-
лотларининг кредитлари ҳисобига юз бермоқ-
да. Ушбу ҳолат республика ва унинг ҳудудла-
рида иқтисодиётнинг рақобатдошлигини оши-
риш, инвестиция муҳитини яхшилаш, инвести-
ция рискларини камайтириш, кадрлар салоҳия-
тини ошириш орқали инвесторларнинг иқтисо-
диётимизга бўлган тўлиқ ишончини шакллан-
тиришни тақозо этади.
Мамлакатимиз минтақаларида инвести-
цион салоҳият ва инвестицияларнинг самара-
дорлигини оширишда
қуйидаги йўналишлар-
да фаол ислоҳотлар
ни олиб бориш зарур:
Инвестиция ресурсларини биринчи
навбатда иқтисодиётнинг устувор тармоқлари-
га жалб қилишни рағбатлантириш, уларни қўл-
лаб-қувватлашнинг замонавий шакл ва услуб-
ларини жорий этиш орқали тўғридан-тўғри
хорижий инвестицияларни жалб қилиш меха-
низмларини такомиллаштириш;
тўғридан-тўғри хорижий инвестиция-
лар бўйича қонунчилик нормаларини халқаро
стандартларга мослаштириш мақсадга муво-
фиқ. мамлакатимиз статистика органларида
тўғридан-тўғри хорижий инвестицияларни ҳи-
собга олиш Халқаро валюта жамғармаси, Жаҳон
банки, БМТнинг Савдо ва ривожланиш конфе-
ренцияси (UNCTAD) тавсия этган стандартлар-
дан фарқ қилади.
иқтисодиёт тармоқлари ва бошқа соҳа-
ларда йирик инвестиция лойиҳаларини амалга
ошириш учун инвестиция жалб қилиш бўйича
барча давлат органлари ва ташкилотларининг
ҳаракатларини бирлаштириш, инвестицион
консалтинг тизимни ривожлантириш ва инвес-
тиция портали шаклида электрон майдон таш-
кил қилиш;
эркин иқтисодий ва кичик саноат зо-
налари фаолиятининг ҳуқуқий асосларини та-
комиллаштириш, эркин иқтисодий зоналарда
ихтисослашувни, инвестиция лойиҳаларини
танлаш мезонларини, тақдим этиладиган имти-
ёзлар ва давлат томонидан қўллаб-қувватлаш-
нинг замонавий турларини жорий этиш
мамлакатимизнинг
инвестициявий
имкониятларини чет давлатлар, инвестиция-
вий банк ва компанияларга тақдимот қилиш
мақсадида инвестиция агентликлари, инвести-
ция компаниялари, инвестиция хабларини таш-
кил этиш бўйича тадбирларни амалга ошириш
ҳудудлардаги мавжуд имкониятлар ва
инвестиция лойиҳалари ҳақидаги маълумот-
ларнинг очиқлигини таъминловчи инвестор-
ларга тақдим этиш учун ҳудудлар ва тармоқлар
кесимидаги дастлабки инвестиция лойиҳалари
портфелини шакллантириш
юртимизда кадрлар тайёрлаш тизими-
ни тубдан ислоҳ қилиш, хорижда иш тажриба-
сига эга бўлган юқори малакали бошқарув
кадрларини инвестицияларни бошқариш дав-
лат органларига фаол жалб қилиш орқали ин-
вестиция жараёнларининг тизимли ва шаффоф
ташкил этилишига эришиш ва б.
Манба ва адабиётлар рўйхати:
1.
Ўзбекистон Ресрубликаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2020 йил 25 январдаги Олий Мажлисга
мурожаатномаси. http://uza.uz/oz/politics/zbekiston-respublikasi-prezidenti-shavkat-mirziyeevning-oliy-25-01-2020
2.
Садыков А.А. Основы регионального развития: теория, методология, практика//Монография. Ташкент.
«IQTISOD-MOLIYA», 2005. С. 198.
3.
Head K.C., Mayer T. Market potential and the location of Japanese investment in the European Union // Review of
Economics and Statistics. 2004. Vol. 86. № 4. P. 959–972.
Ohotina A., Lavrinenko O. Education of Employees and Investment Climate of the Region: The View of the Heads of Enterprises //
Procedia – Social and Behavioral Sciences. 2015. Vol. 174. P. 3873–3877. doi: 10.1016/j.sbspro. 2015.01.1127
ИННОВАЦИЯ ВА ИНВЕСТИЦИЯ
