Направления оценки системы внутреннего контроля при аудите финансовой отчетности

Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №

5

110

МОЛИЯВИЙ ҲИСОБОТ АУДИТИДА ИЧКИ НАЗОРАТ ТИЗИМИНИ

БАҲОЛАШ ЙЎНАЛИШЛАРИ

Хажимуратов Низомжон Шукуруллаевич -

ТДИУ «Молиявий таҳлил ва аудит”

кафедраси мудири PhD доцент

Аннотация:

Мазкур мақолада молиявий ҳисобот аудитида ички назорат тизими самарадорлигини баҳолаш

масалалари ёритилган. Олиб борилган тадқиқотлар натижасида хўжалик юритувчи субъектларда ички назорат
тизими таркибий қисмларининг элементларига аниқлик киритилган. Шунингдек, мазкур мақолада ички назорат
тизимининг таркибий қисмлари очиб берилган.

Таянч сўзлар:

ички назорат, ички назорат тизими, аудит, аудиторлик фаолияти, молиявий ҳисобот аудити,

аудитнинг халқаро стандартлари, фирибгарлик.

Аннотация:

В данной статье рассматриваются вопросы оценки эффективности системы внутреннего

контроля при аудите финансовой отчетности. В результате проведенных исследований были выяснены элементы

компонентов системы внутреннего контроля в хозяйствующих субъектах. Также, в этой статье описываются
компоненты системы внутреннего контроля.

Ключевые слова:

внутренней контроль, система внутреннего контроля, аудит, аудиторская деятельность,

аудит финансовой отчетности, международные стандарты аудита, мошенничества.

Annotation:

This article discusses the issues of evaluating the effectiveness of the internal control system during the

audit of financial statements. As a result of the studies, the elements of the components of the internal control system in business
entities were clarified. Also, this article describes the components of an internal control system.

Key words:

internal control, internal control system, audit, audit activity, audit of financial statements, international

audit standards, fraud.

Кириш.

Ҳозирги шароитда хўжалик юри-

тувчи субъектлар мулкдорлари ва раҳбарлари-

нинг ички назоратнинг самарали ва ишончли

амал қилишига қизиқиши ортиб бормоқда.

Ички назорат тизими хўжалик юритувчи субъ-

ект раҳбарияти томонидан бизнесни тартибли

ва самарали олиб бориш, активларнинг сақла-

нишини таъминлаш ва маълумотларнинг бузи-

лишини олдини олиш учун фойдаланадиган

ташкилий чоралар, усуллар ва амаллар маж-

муидир. Бошқарувнинг назорат функциялари
мақсадлари ва вазифаларининг кенг талқини,

амалда ички назорат хизматини ташкил қилиш

мавжуд шаклларининг хилма-хиллиги ички на-

зорат тизими амал қилишини баҳолаш мезон-

ларининг мақбул тузилишини ишлаб чиқиш

мураккаблигини белгилаб беради.

Молиявий ҳисобот аудитида ички назо-

рат тизимининг самарадорлигини баҳолаш

усуллари халқаро аудит стандартларида кўзда

тутилган аудиторлик амалларини қўллашга

асосланган. Ички назорат тизимини такомил-

лаштириш йўналишларидан бири бошқарувда

жараёнли ёндашув ҳисобланади. Ички назорат

жараёнининг етарли даражада расмийлашти-

рилмаганлиги, корпоратив стандартлар ва қои-

даларнинг мавжуд эмаслиги бошқарув муҳити-

да назорат функциясини амалга оширишнинг

ташкилий ва услубий масалаларини мақсадли

равишда ҳал қилишга имкон бермайди.

Адабиётлар шарҳи.

Хўжалик юритувчи

субъектларда ички назорат тизими масалала-

рига норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар ва иқтисод-

чи олимларнинг асарларида кенг эътибор қара-
тилган. Хусусан, “Бухгалтерия ҳисоби тўғри-

сида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг

21-моддасига биноан “Ички назорат бухгалте-

рия ҳисобини юритишда, молиявий ва бошқа

ҳисоботларни тузишда хўжалик операциялари-

ни амалга оширишнинг қонунийлигини, иқти-

содий жиҳатдан мақсадга мувофиқлигини,

активларнинг бут сақланишини таъминлаш,

талон-тарож қилиш ҳоллари ва хатоликлар-

нинг олдини олиш ҳамда аниқлаш мақсадида
бухгалтерия ҳисоби субъектининг раҳбари то-

монидан қабул қилинган ҳисоб сиёсати асосида

ташкил этилган чора-тадбирлар тизимидир”

[1], деб белгиланган.

“Муҳим бузиб ку рсатишлар рискларини

тадбиркорлик субъектини ва унинг муҳитини

билиш асосида аниқлаш ва баҳолаш” номли

315-сон аудитнинг халқаро стандартига муво-

фиқ, ички назорат

- молиявий ҳисоботнинг

ишончлилиги, фаолиятнинг натижавийлиги ва

самарадорлиги ҳамда қонун ҳужжатларга мос-

лигига қаратилган тадбиркорлик субъекти-

нинг мақсадлари эришилишига оқилона дара-

жада ишонч билдиришни таъминлаш учун бош-

қарув юклатилган шахслар, раҳбарият ва бош-

қа ходимлар томонидан ишлаб чиқиладиган,

амалга

ошириладиган

ва

юритиладиган

жараён[3].

Иқтисодиёт фанлари доктори А.Авлоку-

ловнинг фикрича, ички назорат тизимини баҳо-

лашнинг мақсади аудиторлик текшируви вақти

ва ҳажмини тўғри белгилаб олиш ҳисобланади.

БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИ ВА АУДИТ

Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №

5

111

Айнан ички назорат тизимига баҳо бериш

орқали мижоз корхона фаолиятини текшириш

дастури тўғри белгиланиши мумкин. Бундан

ташқари ички назорат тизимига баҳо бериш ёр-

дамида аудиторлик ташкилоти мижоз корхона-

да уни тартибга солиш ва такомиллаштириш

бўйича маслаҳат бериши мумкин[4].

Бошқа бир гуруҳ иқтисодчи олимларнинг

фикрича, яхши йўлга қўйилган ички назорат

тизими ташкилот фаолиятидаги хато ва кам-

чиликларни ўз вақтида аниқлаб, самарали

ишлашига ёрдам қилади [5].

Баъзи олимлар бу хусусда қуйидагиларни

таъкидлаган: “ички назорат тизими самарадор-

лигини тўғри баҳолаш молиявий ҳисобот ауди-

тида муҳим ролни ўйнайди. Аудитнинг халқаро

стандартларида ҳам аудиторлик текширувла-

рини сифатли олиб борилишида ички назорат
тизими масалаларига кенг эътибор қаратил-

ган” [7].

Иқтисодчи олимлар В.Лакис ва Л.Гириу-

нас уқтиришича, замонавий иқтисодий шароит-

ларда корхонани бошқаришнинг энг муҳим

воситаларидан бири самарали ички назорат

тизими ҳисобланиб, рақобатдош корхоналар

ўртасида муваффақиятни таъминлашда усту-

ворлик яратишга хизмат қилади [8].

Д.Димитриевич, В.Милованович, В.Стан-

чичлар ички назорат тизими компания фао-

лияти самарадорлигини назорат қилувчи ҳара-

катлар йиғиндиси бўлиб, ўз олдига қўйилган

мақсадларга эришишни таъминлашга хизмат

қилади, деган хулосага келишган[6].

Юқорида қайд этиб ўтилган фикрлардан

кўриниб турибдики, ички назорат тизимига

оид кўплаб тадқиқотлар олиб борилган. Аммо

аксарият тадқиқотларда ички назорат тизини

ташкил қилишга таъсир этувчи омиллар ва

мазкур жараёнда аудиторлик рискини пасайти-

ришга оид изланишларга етралича эътибор

қаратилмаган.

Таҳлил ва натижалар.

Молиявий ҳисо-

бот аудитини ўтказиш чоғида аудитор аудитор-

лик текшируви ўтказиш учун зарур бўлган

ички назорат тизими ҳақида билимларга эга

бўлиши лозим. Аудитор мазкур билимлардан

молиявий ҳисобот эҳтимолий бузиб кўрсатили-

шини аниқлаш, шунингдек, аудиторлик текши-

рувлари характери, муддати ва ҳажмини режа-

лаштиришда фойдаланади.

Аудитор текширилаётган субъектнинг

фаолиятини ва у амалга ошириладиган муҳит-

ни, шу жумладан ички назорат тизимини, тек-

ширилаётган субъект раҳбарияти ёки ходим-
лари томонидан хатолар ёки ноўрин хатти-

ҳаракатлар натижасида юзага келган молиявий

ҳисоботларининг жиддий бузилиши рискини

аниқлаш ва баҳолаш, шунингдек, кейинги

аудит тадбирларини режалаштириш ва амалга

ошириш учун етарли миқдорда ўрганиши ке-

рак. Шунга ўхшаш талаблар халқаро аудит стан-

дартларида белгилаб қўйилган. Ушбу талаблар

«Муҳим бузиб ку рсатишлар рискларини тад-

биркорлик субъектини ва унинг муҳитини

билиш асосида аниқлаш ва баҳолаш» номли

315-сон аудитнинг халқаро стандарти билан

тартибга солинади. Молиявий ҳисобот аудити-

да аудитор учун ички назорат тизимини баҳо-

лашнинг мақсади молиявий ҳисоботлардаги

жиддий бузиб курсатишлар рискларини аниқ-

лаш ва аудиторлик текширувини пухта режа-

лаштириш ҳамда ўтказиш ҳисобланади.

Маълумки, молиявий ҳисобот аудитини

ўтказишда ички назорат тизимини тушуниш
катта аҳамиятга эга. Хусусан, ушбу тушунча

аудитни режалаштириш ва молиявий ҳисобот-

ларнинг жиддий бузиб кўрсатилиши рискини

баҳолаш ва аудиторлик текширувида ушбу

рискларга жавоб бериш бўйича аудиторнинг

профессионал нуқтаи назарини ифода этиш

учун асос яратади, масалан:

–

текширув жараёнида муҳимлик дара-

жасини аниқлаш ва у тўғрисидаги қарорнинг

ўзгаришсиз қолишини баҳолаш;

–

ҳисоб сиёсатини танлаш ва уни қўл-

лашнинг мақсадга мувофиқлиги ҳамда молия-

вий ҳисоботларда маълумотларнинг ошкорали-

гини кўриб чиқиш;

–

аудиторнинг алоҳида эътиборини та-

лаб қиладиган, хусусан, алоқадор томонлар

билан битимлар, ташкилот фаолиятининг

узлуксизлиги ёки бизнес операцияларининг

мақсадларини ўрганиш бўйича раҳбариятнинг

тахминлари билан боғлиқлиги юзасидан ауди-

торлик текшируви ўтказиладиган объектни

аниқлаш;

–

аудиторлик рискини оптимал даража-

гача камайтириш мақсадида кейинги аудитор-

лик амалларини режалаштириш ва амалга

ошириш;

–

олинган аудиторлик далилларининг,

шунингдек оғзаки ва ёзма ахборотлари ва тек-

ширилаётган субъект раҳбариятининг тушун-

тиришларининг мақсадга мувофиқлиги ва

мослигини баҳолаш.

«Муҳим бузиб ку рсатишлар рискларини

тадбиркорлик субъектини ва унинг муҳитини

билиш асосида аниқлаш ва баҳолаш» номли

315-сон аудитнинг халқаро стандарти томони-

дан ўрнатилган назорат воситаларининг сама-
радорлигини баҳолашда ташқи аудиторнинг

мажбуриятлари 1-расмда келтирилган.

БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИ ВА АУДИТ

Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №

5

112

1-расм. Назорат воситалари самарадорлигини баҳолаш бўйича ташқи

аудиторнинг мажбуриятлари

Манба:

Муаллиф томонидан ишлаб чиқилган

Ташкилотнинг назорат воситалари му-

ҳим бузиб кўрсатишларни олдини олиш ёки

аниқлаш ва тузатиш қобилиятини кўриб чи-

қишни ўз ичига олади. Аудиторлик текшируви

молиявий ҳисоботларнинг жиддий бузиб кўр-

сатилиши рискини камайтириши ёки олдини

олиш мумкинлигини баҳолаши керак.

Фикримизча, аудитор ички назорат тизи-

мининг бешта таркибий қисми кесимида назо-

рат воситаларидан фойдаланиш ҳолатини

аниқлаши керак: назорат муҳити; текширила-

ётган шахс рискларини баҳолаш жараёни; мо-

лиявий ҳисоботларни тайёрлаш билан боғлиқ

ахборот тизими; назорат амаллари; назорат

воситалари мониторинги.

Ташқи аудитор баҳолаши лозим бўлган

назорат муҳити элементлари 2-расмда акс эт-

тирилган.

Ташқи аудитор томонидан назорат муҳи-

ти элементларининг самарадорлигини баҳолаш

аудиторлик далилларини олиш амаллари орқа-

ли бажарилади. Аудиторлик далилларини тўп-

лашда аудитор қуйидаги амалларни қўллаши

мумкин: назоратлаш, текширув, сўров, ҳисоб-

лаш, таҳлилий амаллар, ташқи тасдиқнома,

қайта текшириш. Назорат муҳити элементлари-

ни ташқи аудитор томонидан баҳолаш модели-

да аудитор сўровлар ва рискларни баҳолаш-

нинг бошқа амалларини бирлаштириш, ҳуж-

жатларни кузатиш ёки текшириш орқали на-

зорат муҳити элементларидан фойдаланиш

тўғрисида тегишли аудиторлик далилларини

олиши кўрсатилган.

2-расм. Молиявий ҳисобот аудитида аудитор баҳолаши керак бўлган

назорат муҳити элементлари

Манба:

Муаллиф томонидан ишлаб чиқилган.

Шуни таъкидлаш жоизки, 315-сон аудит-

нинг халқаро стандарти аудиторга фирибгар-

лик риски билан боғлиқ масалаларга алоҳида

эътибор қаратиб, назорат муҳити ҳақида ту-

шунчалар олишга кўрсатма беради. “Молиявий
ҳисоботлар аудитидаги фирибгарликка нисба-

тан аудитор мажбуриятлари” номли 240-сон

АХСга биноан, фирибгарлик - раҳбарият, бошқа-

рув юклатилган шахслар, ходимлар ёки учинчи

шахслар орасидан битта ёки бир нечта шахслар

томонидан алдаш йўли билан ноҳаққоний ва

ноқонуний манфаат кўриш мақсадида атайлаб

қилинадиган ҳаракат[2]. Бухгалтерия ҳисоби

тизимида фирибгарлик молиявий ҳисоботни
бузиб кўрсатиш билан боғлиқ қасддан қилин-

ган ҳаракатлар ёки ҳаракатсизлик билан тав-

сифланади. Ички назорат тизимини баҳолашда

аудитор инсофсиз ҳаракатлар натижасида жид-

Ходимларга ҳалоллик тамойилини,

бошқа ахлоқий қадриятларни

етказиш ва уларга риоя қилишни

таъминлаш

Мулкдорнинг вакиллари

иштирок этиши

Раҳбариятнинг иш услуби

Молиявий ҳисобот аудитида аудитор баҳолаши керак бўлган назорат муҳити элементлари

Ташкилий тузилма

Жавобгарлик ва

ваколатларни тақсимлаш

Кадрлар сиѐсати ва

амалиѐти

БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИ ВА АУДИТ

Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №

5

113

дий бузиб кўрсатишлар рискини аниқлаш учун

зарур бўлган маълумотларни олиш учун ауди-

торлик текширувларини ўтказиши керак. Ауди-

тор текширилаётган субъект раҳбариятига қу-

йидагилар тўғрисида саволлар юбориши керак:

–

текширилаётган субъект раҳбарияти

томонидан молиявий ҳисобот инсофсиз ҳара-

катлар натижасида жиддий бузиб кўрсатилиши

ҳолати;

–

инсофсиз ҳаракатлар рискини аниқлаш

ва уларга жавоб бериш учун текширилаётган

субъект раҳбарияти томонидан олиб борила-

диган жараён;

–

инсофсиз ҳаракатлар натижасида келиб

чиқадиган рискларни аниқлаш ва бундай риск-

ларга нисбатан чора-тадбирлар кўриш жараё-

нида раҳбарият ва текширилаётган субъект

вакилларининг ўзаро муносабатлари;

–

ходимлар билан иш юритиш қоидалари

ва ахлоқий меъёрлар тўғрисида бошқарув нуқ-

таи назаридан аудиторлик текшируви ўтка-

зилаётган корхона раҳбарияти ва ходимлари

ўртасидаги ўзаро муносабатлар.

Таъкидлаш жоизки, қониқарли назорат

муҳитининг мавжудлиги аудиторнинг ахборот-

ни жиддий бузиб кўрсатилиши рискини баҳо-

лашида ижобий омил бўлиб, кейинги амаллар-

нинг характери, муддати ва ҳажмига таъсир

қилиши мумкин. Хусусан, бу инсофсиз ҳаракат-

лар рискининг камайишидан далолат бериши

мумкин. Шу билан бирга, назорат муҳитидаги

камчиликлар назорат воситаларининг самара-

дорлигига путур етказиши мумкин.

Кейинчалик, аудитор ички назорат тизи-

мининг иккинчи таркибий қисми – текширила-

ётган субъект томонидан рискларни баҳолаш

жараёнида бошқарувдан фойдаланиш ҳолатини

аниқлаши керак. Рискларни баҳолаш жараёни-

ни ташкил этиш ва қўллашни баҳолашда, ауди-

тор текширилаётган объектни бошқариш қан-

дай амалга оширилишини аниқлайди.

Агар текширилаётган субъект томонидан

рискларни баҳолаш жараёни мавжуд ҳолатлар
доирасида тегишли характерга эга бўлса, бу

аудиторга ахборотни жиддий бузиб кўрсатиш

рискларини аниқлашда ёрдам беради. Ташқи

аудитор баҳолаши лозим бўлган текширилаёт-

ган субъект рискларини баҳолаш жараёни

элементлари 3-расмда акс эттирилган.

3-расм. Молиявий ҳисобот аудитида аудитор баҳолаши лозим бўлган текширилаётган

субъект рискларини баҳолаш жараёни элементлари

Манба:

Муаллиф томонидан ишлаб чиқилган.

Ташқи аудитор текширилаётган субъект

раҳбариятига хўжалик фаолияти рисклари тўғ-

рисида сўровларни юборади ва ушбу рискларни

маълумотларнинг жиддий бузиб кўрсатилиши-

га олиб келиши мумкинлиги нуқтаи назаридан

кўриб чиқади. Аудиторлик текшируви давоми-

да аудитор раҳбарият аниқлай олмаган маълу-

мотларнинг жиддий бузиб кўрсатилиши риски-

ни аниқлаши мумкин. Бундай ҳолатларда, ауди-

тор, бу риск асосан текширилаётган субъект

томонидан рискларни баҳолаш жараёнида

аниқланиши керак бўлган риск эканлигини ва

агар шундай бўлса, нима учун бундай бўлмага-

нини аниқлайди. Аудитор текширилаётган
субъект томонидан рискларни баҳолаш жа-

раёнида сезиларли камчиликлар мавжудлиги

тўғрисида хулоса чиқарса, аудитор мулк эгала-

рининг вакиллари билан боғланади.

Маълумки, таҳлилий амаллар ноанъана-

вий битимлар ёки ҳодисаларни, шунингдек

молиявий ҳисоботлари ва аудит билан боғлиқ

муаммоларни кўрсатиши мумкин бўлган кўр-

саткичлар ва тенденцияларни аниқлашга ёр-

дам беради. Таҳлилий амаллар рискларни баҳо-

лаш амаллари сифатида амалга ошираётганда,

аудитор кутилаётган самарадорлик кўрсаткич-

ларини баҳолайди. Агар кутилган натижалар-

нинг ушбу кўрсаткичларни қайд қилинган

суммалар ёки ҳисобланган миқдорлар асосида

ҳисоблаб чиқилган кўрсаткичлар билан таққос-

лаш одатий ёки кутилмаган натижаларга олиб

келса, аудитор ушбу натижаларни жиддий бу-
зиб кўрсатишлар рискини аниқлашда ҳисобга

олади. Кузатув ва назорат қилиш текширила-

ётган субъектнинг раҳбарияти ва бошқа ходим-

ларига сўровларни юбориш учун асос бўлиб,

БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИ ВА АУДИТ

Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №

5

114

шунингдек, текширилаётган субъект томони-

дан рискларни баҳолаш жараёни тўғрисида

маълумот манбаи ҳисобланади. Бундай аудит

амаллари одатда қуйидагиларни ўз ичига

олади:

–

текширилаётган субъект операциялари

ва фаолиятининг турли соҳаларини кузатиш;

–

ички назорат тизими регламентлари ва

ҳисоб қайдларини назорат қилиш;

–

ҳисоботларни ўрганиш;

–

молиявий ҳисобот учун маълумотлар

шакллантирадиган ахборот тизимларида хўжа-

лик операциялари акс этишини кузатиб бориш.

Аудитор баҳолаши лозим бўлган ахборот

тизимлари элементлари 4-расмда акс эттирил-

ган.

4-расм. Молиявий ҳисобот аудитида аудитор баҳолаши керак бўлган

ахборот тизимларининг элементлари

Манба:

Муаллиф томонидан ишлаб чиқилган.

Танишув жараёнида аудитор операция-

ларни қайта ишлаш тизимларидан маълумот-

ларни Бош китобга ёки молиявий ҳисобот ту-

зиш тизимига узатиш учун қўлланадиган амал-

ларни кўриб чиқади.

Операцияларни қайта ишлаш тизимлари

ва молиявий ҳисоботларни тайёрлаш тизимла-

ри деганда, хўжалик операциялари тўғрисидаги

маълумотларни қўлда ёки автоматлаштирил-

ган рўйхатдан ўтказиш, қайта ишлаш ва умум-
лаштириш тизимлари тушунилади. Шунингдек,

аудитор текширилаётган субъектнинг хўжалик

фаолияти билан боғлиқ бўлмаган воқеалар ва

ҳодисалар, масалан, активларнинг амортиза-

цияси ёки қадрсизланиши ёхуд дебиторлик

қарздорлик ҳолатлари тўғрисидаги молиявий

ҳисоботлар билан боғлиқ маълумотларни тўп-

лаш тартибини ўрганиши керак.

Аудитор текширилаётган субъектнинг

фаолият шартларига мувофиқлиги тўғрисида

хулоса чиқариш учун молиявий ҳисоботларни

тайёрлаш ва тузиш билан боғлиқ бўлган тек-

ширилаётган шахснинг ахборот тизимлари

ишини тушуниши керак.

Хўжалик операцияларини рўйхатга олиш,

қайта ишлаш ва умумлаштириш жараёнларини

кузатиш ва назорат қилиш текширилаётган

субъект ахборот тизимларининг ишончлили-
гини баҳолаш учун асос бўлиши мумкин. Бух-

галтерия ҳисобида мураккаб ёки ғайриоддий

операцияларни бажариш ёки ҳисобот бериш

билан шуғулланадиган ходимларга юборилган

сўровларга жавоблар аудиторга аудиторлик

ташкилотининг бухгалтерия ҳисобининг баъзи

қоидаларини танлаш ва қўллашнинг мақсадга

мувофиқлигини баҳолашда ёрдам беради.

Аудитор молиявий ҳисоботларни тайёр-

лаш учун зарур шартлар даражасида маълумот-

ларнинг жиддий бузилиши рискини баҳолаш

учун текширилаётган субъектнинг назорат

амаллари тўғрисида етарлича маълумотга эга
бўлиши ва баҳоланган рискларни ҳисобга олган

ҳолда кейинги аудит амалларини ишлаб чиқи-

ши зарур. Назорат амаллари текширилаётган

субъектнинг назорат фаолияти бажарилишини

ва аудит қилинадиган мақсадларга эришишга

тўсқинлик қилиши мумкин бўлган хатарларга

нисбатан зарур чоралар кўрилишини таъмин-

лайдиган амалларини ўз ичига олади. Қўлда

ёки ахборот тизимлари ёрдамида амалга оши-
риладиган текширилаётган субъектнинг назо-

рат амаллари турли мақсадларга эга ва турли

ташкилий ҳамда функционал даражаларда қўл-

ланилади.

Ташқи аудитор бажариши лозим бўлган

назорат амаллари 5-расмда кўрсатилган.

Текширилаётган субъектнинг назорат

амаллари билан танишар экан, аудитор, авва-

ламбор, операциялар гуруҳлари, бухгалтерия
баланслари ёки муайян ҳолатларидаги жиддий

бузилишларни олдини олади ёки аниқлайди.

БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИ ВА АУДИТ

Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №

5

115

5-расм. Молиявий ҳисобот аудитида аудитор баҳолаши лозим бўлган назорат амаллари

Манба:

Муаллиф томонидан ишлаб чиқилган.

Аудитор молиявий ҳисоботлар бўйича

ички назорат тизимини баҳолаш учун текши-

риладиган субъект бажарадиган асосий фао-

лият турларини аниқлаши керак. Аудитор мо-

ниторинг бўйича чора-тадбирлар учун ахборот

манбаи нима эканлигини ва унинг асосида раҳ-

барият тегишли мақсадларни амалга ошириш

учун етарли даражада ишончли деб ҳисоблай-

диган ҳолатлар аниқланиши керак. Монито-

ринг фаолиятида кўплаб аудиторлик субъект-

лари учун ички аудиторлар ёки шунга ўхшаш

функцияларни бажарадиган ходимлар иштирок

этишади.

Мониторинг назорати соҳасидаги ҳара-

катларда, текширилаётган субъект раҳбарияти

ташқаридан олинган маълумотлардан фойда-

ланиши мумкин. Агар аудитор аудит мақсадла-

рида текширилаётган шахснинг жараёни учун

шакллантирилган маълумотларидан, хусусан

ички аудиторнинг ҳисоботларидан фойдалан-

моқчи бўлса, аудитор маълумотни текшириш
пайтида унинг фойдаланиш учун етарлича

батафсил ёки ишончли эмаслигини аниқлаши

керак.

Шундай қилиб, тадқиқот давомида назо-

рат воситаларининг самарадорлигини баҳолаш

учун аудитор текшириши керак бўлган ички

назорат тизими таркибий қисмларининг эле-

ментлари аниқланди. Мазкур элементларга

аудиторлик текширувларида алоҳида эътибор
қаратилиши молиявий ҳисоботларда жиддий

бузиб кўрсатилиш рискини аниқлаш ва аудит-

ни оқилона режалаштиришга имкон беради.

Хулоса

1.

Хўжалик юритувчи субъектлар ўз

олдиларига қўйилган мақсадларига эришиши-

да фаолиятни тўғри ташкил қилиши ва унинг

устидан доимий назоратни амалга ошириши

лозим. Шу боисдан хўжалик юритувчи субъект-

ларда ички назорат тизимини ташкил қилиш

масалаларига илмий тадқиқотларда кенг эъти-

бор қаратилмоқда. Фикримизча, ички назорат

тизимининг самарали йўлга қўйилишида илғор

илмий ютуқлар ва инновацион технология-

ларни кенг қўллаш лозим.

2.

Аудиторлик текширувларининг пухта

режалаштирилиши ва муаяйн изчиллик билан

амалга оширилишида аудиторлар томонидан

ички назорат тизими самарадорлигини баҳо-

лашга кенг эътибор қаратилади. Ички назорат

тизимига холисона баҳо бериш муҳимлик ва

риск даражаларини тўғри аниқлаш ва аудитор-

лик танлаш кўламини оптимал белгилаш имко-

нини беради.

3.

Аудиторлик ташкилотларининг иши

сифати улар томонидан аудиторлик рискининг

тўғри белгиланишига бевосита боғлиқдир.

Аудиторлик риски таркибида назорат риски

алоҳида ўрин тутиб, унинг даражаси бевосита

хўжалик юритувчи субъектларда ички назорат

тизими ҳолатидан келиб чиқади. Олиб борил-

ган тадқиқотлар натижасида юқорида берил-

ган ички назорат тизимини баҳолаш борасида-
ги таклифларнинг қўлланилиши аудиторлик

рискининг мақбул даражасини белгилаш имко-

нини беради.

Манба ва адабиётлар рўйхати:

1.

“Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни. www.lex.uz.

2.

ISA 240-The Auditor's Responsibilities. Relating to Fraud in an Audit of Financial Statements. www.iasplus.com.

3.

ISA 315-Identifying and Assessing the Risks of Material Misstatement. www.iasplus.com.

4.

Авлокулов А.З. Аудиторлик текширувида ички назорат тизимини баҳолаш. //“Молия” илмий журнали. -Тошкент, 2012.

№5-6. 64-67-б.

5.

Aziz M.A.A., Said, J. and Alam, M.M. 2015. Assessment of the Practices of Internal Control System in the Public Sectors of Malaysia.

Asia-Pacific Management Accounting Journal, Vol. 10(1), pp. 43-62.

6.

Dragomir Dimitrijevic, Vesna Milovanovic, Vladimir Stancic. The Role of A Company’s Internal Control System in Fraud Prevention.

//Financial Internet Quarterly “e-Finanse” 2015, vol.11/ № 3. s. 34-44.

7.

Janet B. Morrill, Cameron K. J. Morrill, Lori S. Kopp. Internal Control Assessment and Interference Effects. //Behavioral Research In

Accounting Volume 24, Number 1, 2012.

8.

Vaclovas Lakis, Lukas Giriunas. The concept of internal control system: theoretical aspect. //Ekonomika 2012 vol. 91(2).

БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИ ВА АУДИТ