Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
5
45
МЕТАЛЛУРГИЯ САНОАТИ КОРХОНАЛАРИДА ИЧКИ НАЗОРАТНИ АМАЛГА
ОШИРИШДА РАҚАМЛИ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ
Абдусаломова Нодира Баходировна -
ТДИУ “Бухгалтерия ҳисоби” кафедраси профессори,
иқтисодиёт фанлари доктори
Аннотация.
Ушбу мақолада муаллиф маҳсулотни ҳисобга олишда ички назоратни ташкил этилишини, ички
назоратга берилган таърифларни таҳлилий ўрганиб ички назоратни корхона молиявий-хўжалик фаолиятида
тутган ўрнини кўрсатиб берган. Олиб борилган тадқиқотлар натижасида ички назоратни режалаштириш
жараёнини такомиллаштирилган босқичлар асосида амалга ошириш ва ички назорат қилиш учун ахборот тизими
таклиф этилган.
Таянч сўзлар:
Ички назорат, бошқарув ҳисоби, таҳлил, ички назорат мақсади, ички аудит, ички назорат
принцплари, ички назорат тизими.
Аннотация.
В данной статье автор анализирует организацию внутреннего контроля в бухгалтерском
учете конечного продукта, дает определение внутреннего контроля и показывает место внутреннего контроля в
финансово-хозяйственной деятельности предприятия. В результате исследования была предложена информацион-
ная система для реализации процесса планирования внутреннего контроля на основе улучшенных шагов и для
внутреннего контроля.
Ключевые слова:
внутренний контроль, управленческий учет, анализ, назначение внутреннего контроля,
внутренний аудит, принципы внутреннего контроля, система внутреннего контроля.
Annotation.
In this article, the author analyzes the organization of internal control in the accounting of the product, the
definition of internal control and shows the place of internal control in the financial and economic activities of the enterprise. As
a result of the research, an information system has been proposed for the implementation of the internal control planning
process on the basis of improved steps and for internal control.
Keywords:
Internal control, management accounting, analysis, purpose of internal control, internal audit, principles of
internal control, internal control system.
Кириш.
Металлургия саноати ҳозирги
замон жаҳон иқтисодий тизимининг асосий
тармоқларидан бири ҳисобланади. Бошқа асо-
сий тармоқларнинг фаолият даражаси кўп жи-
ҳатдан металлургиянинг ривожланиш даража-
сига боғлиқ. Металлургиянинг бугунги кундаги
аҳамияти шунда кўринадики, тармоқдаги ички
муаммоларни ҳал қилиш нафақат алоҳида кор-
хона, минтақа балки мамлакат доирасида ало-
ҳида аҳамият касб этади.
Ишлаб чиқарилган саноат таркибида
2019 йил январь-март ойларида металлургия
саноати улуши 24,2 % ни ташкил этиб, унинг
физик ҳажм индекси 3,1 % га ўсган бўлса, 2020
йилнинг январь-март ойлари якунларига кўра
металлургия саноатининг улуши 25,2 %гача
кўтарилиб, физик ҳажм индекси эса 4,4 % га
ўсди ва ишлаб чиқариш ҳажми 16 302,5 млрд.
Сўмни ташкил этди. Металлургия саноати
–
ўтган йилга нисбатан ишлаб чиқариш ҳажми
3,7
трлн. сўмга
ошган ҳолда (жами ишлаб чиқа-
риш ҳажми – 16,3
трлн. сўм) ижобий таъсир
кўрсатган.
Асосий металлургия объектларининг иш-
лаб чиқариш жараёнлари мураккаблиги ва
агрегатларда турли жойларида қўлланилади-
ган технологик жараённинг узлуксизлиги, объ-
ектларнинг назорат кўрсаткичлари ва ички на-
зорат ҳаракатларига боғлиқлигини кўрсатади.
Бунда ички назоратни амалга оширишда,
маҳсулот ишлаб чиқаришда уларнинг ҳар бири
тайёр маҳсулот чиқишига таъсир қиладиган
технологик жараёнларни бошқариш учун мала-
кали операторларни талаб этилади. Бу эса авто-
матлаштирилган ички назорат тизимини яра-
тиш, кириш ва чиқиш миқдорлари ўртасидаги
ўзаро боғлиқликни ва таъсирининг комлекс
ички назорат тизими алгоритмини ишлаб чи-
қиш ва жорий этиш заруратини келтириб чиқа-
ради.
Металлургия саноати корхоналарида асо-
сий кўрсаткичларни автоматлаштириш ёрда-
мида бошқариш ва ички назоратини ташкил
этиш сезиларли даражада мураккаб ҳисоблана-
ди. Бу маҳсулот ишлаб чиқариш технологик
жараёнида қатнашадиган юқори ҳарорат, кимё-
вий бирикмалар ва қайта ишлаш харажатлари
билан боғлиқ.
Асосий қисм.
Ички назорат ва ишлаб чи-
қариш харажатларини ҳисобга олиш муаммола-
ри, бошқарув ҳисоби тизимларининг ривожла-
ниши бир қатор чет эллик ва мамлакатимиз
олимлари томонидан тадқиқ этилган.
Ушбу масала бўйича ички назоратга чет
эл иқтисодчи олими С.Р.Шевякова томонидан
эътибор берилиб, “ички назорат корхонанинг
ички ҳужжатлари билан тартибга солинувчи
назорат фаолияти, фаолиятнинг турли жиҳат-
ларини баҳолаш ва махсус бўлинма вакиллари
РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
5
46
томонидан амалга ошириладиган бошқарув-
нинг барча даражаларига маслаҳат бериш”
эканлиги эътироф этилади[1]. Бизнинг фикри-
мизча, ички назоратга С.Р.Шевякова томонидан
берилган тариф ички назоратни тўлиқ моҳия-
тини очиб беради. Ушбу таърифда ички назо-
ратнинг моҳияти фақат назорат функцияси
билан эмас, балки корхона самарадорлигини
баҳоловчи кўрсаткичларга ҳам қаратилган.
Яъни, бу ёндашувга мувофиқ ички назорат ту-
шунчаси ва унинг моҳияти бошқарув ва баҳо-
лаш функцияси билан тўлдирилади.
1-расм. Металлургия саноати маҳсулотлари ишлаб чиқариш ҳажми
(2020 йил январь-март ойларида)
Манба:
Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумоти.
Ушбу масалада иқтисодчи-олима Л.Пара-
монованинг фикрича, хўжалик юритувчи субъ-
ектнинг ички назорати корхонани бошқариш
функцияларидан бири ҳисобланиб, фаолиятини
амалдаги қонунчиликка, меъёрий ҳужжатларга
мувофиқлигини текшириш учун ҳисоб объект-
лари ва жараёнларни мониторинг қилишдан
иборат деб таъкидлайди[2]. Лекин унинг фик-
ри тор маънода бўлиб, фақат мониторинг маса-
ласига асосий эътибор қаратилган. Ушбу
масалани янада ривожлантириб, Л.А.Родина.,
О.В.Кучеренко, В.В.Завадскаянинг фикрича,
бошқарув ҳисобини ташкил этишда корхона-
нинг ички назорат тизими фаолиятни самарали
бошқариш
воситаси
сифатида бошқарув
томонидан қабул қилинган ташкилий тузилма,
усул ва тадбирлар тўплами тушунилади[3]
.
Бизнинг фикримизча, ички назорат кор-
хонага фойда келтириш ва фаолиятни тако-
миллаштириш учун ишончли маслаҳат хизмат-
лар кўрсатишнинг мустақил объектив фаолия-
ти ҳисобланади.
Металлургия саноати корхоналарида
бошқаришда ички назоратнинг ўрни ва ролини
тадқиқ этиш шундай хулосага келиш имконини
бердики, ички назорат бошқарувнинг барча
босқичлари ва даражаларида зарур бўлиб,
биринчи галда бевосита тайёр маҳсулот ишлаб
чиқариш ва технологик жараёнини бошқариш-
да амалга оширилиши керак. Шу билан бирга,
металлургия саноати корхоналари томонидан
амалга ошириладиган
ички назорат даражаси
бир қатор объектив ва субъектив сабабларга
кўра тўлиғича етарли бўлиши мумкин эмас.
Ҳатто, ички назорат сифатли тарзда йўлга қў-
йилган тақдирда ҳам маҳсулот ишлаб чиқариш
жараёнида, умуман, ички назорат ҳолатининг
ташқи баҳоланишини қўшимча тарзда амалга
ошириш зарур ва бу мустақил, юқори малакали
ҳодимлар томонидан амалга оширилиши ке-
рак. Металлургия саноати корхоналарида бун-
дай мутахассислар назорат функцияларини
амалга оширувчи махсус хизматлар, яъни ички
назорат хизмати ва ички аудит хизмати тар-
кибида бўлиши лозим.
Металлургия саноати корхонасини бош-
қариш тизимида ички назорат хизматининг
вазифаси ички назоратнинг ишончли ва ама-
лий тизимини ишлаб чиқиш, илмий асосланган
услубий таъминот, ички назоратнинг ҳолатини
даврий баҳолаш, у ёки бу участкаларда ички
назорат етишмаган ҳолларда уни бевосита
амалга ошириш, корхона умумий фаолияти ва
технологик жараён фаолиятининг самарадор-
лигини ошириш юзасидан хулосалар ва так-
лифлар бериб, ички ҳисоботни
тайёрлашдан
иборат. Муаллиф томонидан олиб борилган
тадқиқотлар асосида металлургия саноати кор-
хоналарида ички ҳисоботни тузиш алгоритми
таклиф этилди (2-расм).
Ички назорат асосида ички ҳисоботни
тузиш вазифалари қуйидагиларни ўз ичига
олади: бухгалтерия (молиявий) ҳисоботлари-
нинг тўғрилигини, улар томонидан амалга
оширилган хўжалик фаолиятининг қонунийли-
ги ва мақсадга мувофиқлигини аниқлаш; бух-
галтерия ҳисоби ва ҳисоботларини оқилона
ташкил этиш; ички фойдаланувчиларни назо-
рат натижалари бўйича хўжалик жавобгарлиги
марказларининг ишлаб чиқаришини жадал ри-
вожлантириш ва рентабеллик даражасини
оширишга йўналтирилган самарали иқтисодий
қарорлар қабул қилиш имконини берувчи тез-
кор ахборот билан таъминлаш; бухгалтерия
12591,4
16302,5
0
5000
10000
15000
20000
январь-март 2019 йил
январь-март 2020 йил
Металлургия саноати
РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
5
47
ҳисоби ва молиявий ҳисоботларнинг амалдаги
меъёрий ҳужжатлар, ҳуқуқий мақом, таъсис
ҳужжатлари, корхонанинг тармоқ ва ташкилий
хусусиятларига мос келишини аниқлаш мақса-
дида уларни экспертизадан ўтказиш ҳамда
аниқланган камчиликларни бартараф этиш
юзасидан берилган таклифларни асослаш; бел-
гиланган меҳнат тартиби ва раҳбарият қарор-
ларининг корхона томонидан бажарилишини
текшириш; маҳсулот ишлаб чиқариш, ишларни
бажариш ва хизматлар кўрсатиш харажатлари-
ни пасайтириш захираларини аниқлаш.
2-расм. Ички ҳисоботни тузиш алгоритми
Манба:
Олиб борилган тадқиқотлар натижасида муаллиф таклифлари асосида ишлаб чиқилган.
Металлургия саноати корхоналарида
ички назорат раҳбарият томонидан ташкил
этилади ҳамда хўжалик операцияларининг
амалга оширилишида барча ходимлар томони-
дан ўз лавозим мажбуриятларининг энг сама-
рали тарзда бажарилиши назарда тутилади.
Бунда ҳар бир ходим у кимга бўйсуниши ва у
кимга вазифа бериши мумкинлигини билиши
лозим. Ҳар бир ходим у нима учун жавоб бе-
ришини ва фаолиятининг натижалари қайси
мезонлар бўйича баҳоланишини тушуниши
лозим.
Металлургия саноати корхоналарида
тайёр маҳсулотни ҳисобга олишнинг ички на-
зорати қуйидагилар ҳисобланади: ишлаб чиқа-
рилаётган турли маркадаги металл маҳсулоти-
нинг тегишли ҳужжатларини ўз вақтида бажа-
риш; корхона омборларида унинг хавфсизлиги-
ни назорат қилишни таъминлаш; тайёр маҳ-
сулотлар ва ҳисоб-китобларни харидорларга
жўнатиш ва сотишда операцияларни ўз вақтида
Ахборот шаклланишига масъул корхона ходими
Ички ахборот
Ташқи ахборот
Бухгалтерия ҳисоби
тизимида ахборотни
қайта ишлаш
Ахборот тизимида
ҳисоботларни тайёрлашда
ахборотни қайта ишлаш
ЖАРАЁНИ
Хўжалик муомалаларини
бошлаш
Хўжалик муомаласи ва
ҳодисалар ҳақида
маълумотларни тўплаш ва
аниқлаш
Ахборотни қайта ишлаш
Ҳисоботга ахборотни
қўшиш
Хўжалик
муомалаларини
рўйҳатдан ўтказиш
Хўжалик
муомалари
ҳисобот
даврини
аниқлаш
Хўжалик
муомалаларини
таснифлаш
(бухгалтерия
ҳисоби объекти)
Бухгалтерия ҳисоби
объектларини баҳолаш
Таҳлилий ахборотни тақдим этиш
Ҳисоботнинг масъул шахслар томонидан имзоланиши
КИРИШ
Дастур,
сатратегия,
корхона
бош
бюджети
Корхона
директори
Ички ҳисобот
(тезкор)
ИЧКИ
НАЗОРАТ
ҲИСОБОТ
Фойдаланувчи
Фойдаланувчи
ЧИҚИШ
Т
ех
ни
к
вос
и
та
Д
ас
ту
ри
й
таъ
м
и
н
от
Ходи
м
М
аъ
лу
м
отлар б
аз
ас
и
Ҳ
и
соб
в
а
ус
лу
би
й
таъ
м
и
н
от
РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
5
48
акс эттириш; ишлаб чиқариш ва сотиш режаси
устидан ички назоратни таъминлаш. Ҳисоб-
китобларнинг аниқлигини ошириш ва бундай
фаолиятнинг самарадорлигини ошириш ва са-
марали ички назорат тизимини жорий қилиш
учун фаолиятни автоматлаштириш талаб эти-
лади.
Бошқарув ҳисоби тизимининг тўғри ўтка-
зилган ички назорати, жумладан, бошқарув
соҳасидаги турли таваккалчиликларни (маса-
лан, ходимларнинг мунтазам хатолари ва
суиистеъмолликларини) ўз вақтида аниқлаш ва
улар юзага келишининг олдини олиш тадбир-
лари ишлаб чиқиш имконини беради.
Шу билан бирга, бошқарув ички назора-
тини ҳисоб-таҳлилий кичик тизим, бошқарув
ташкилий тузилмаси, кадрларни бошқариш
(ходимлар бошқарув назорати) ва ташкилот-
нинг бошқа элементларига таянган ҳолда уни
қўллаш соҳасини кенгайтириш лозим. Бундай
ёндашув металлургия корхонасининг барча
элементлари бошқарув назорати усулларини
тўлиқ қамраб олиш зарурлиги билан боғлиқ,
чунки элементлардан бирининг тушиб қолиши
корхона
молиявий аҳволи
нинг умумий тавси-
фини шакллантириш имконини бермайди ва
самарали қарорлар қабул қилишни қийинлаш-
тиради.
Ҳозирги вақтда бошқарув ҳисоби тизи-
мида ички назоратнинг юқорида санаб ўтилган
айрим объектлари бўйича методикалар, шу
жумладан, ходимлар бошқарув назорати мето-
дикаси қисман ишлаб чиқилган бўлиб, етарли-
ча ички назоратни ташкил қилиш имконини
бермайди.
Якуний қисм
Хулоса қилиб айтишимиз мумкинки,
металлургия корхонасининг самарали фаолият
кўрсатиши унинг ташкилий тузилмалари ва
сегментлари фаолиятининг мақбуллаштирили-
ши билан белгиланади, бу ўз навбатида ҳисоб-
таҳлилий кичик тизимни, корхонани ички на-
зорати тизимини такомиллаштиришни талаб
қилади.
Шу нуқтаи назардан бошқарув ҳисоби
тизимида ички назоратни такомиллаштириш
алоҳида ўрин тутади. Республикамизда иқтисо-
дий билимларнинг нисбатан янги тармоғи си-
фатида бошқарув ҳисоби тизими ички назорат-
нинг ўзига хослиги ва унинг кўп қирралилиги
ноанъанавий воситаларнинг қўлланилишини
талаб қилади.
Бошқарув ҳисоби тизими ички назорат
мақсадлари ва вазифаларининг амалга ошири-
лиши орқали унинг такомиллаштирилиши
бошқарув кичик тизимлари (сотув, таъминот,
нархни шакллантириш ва ҳ.к.)нинг мантиқий-
танқидий таҳлилини ҳамда тизимли-муаммоли
ёндашувини амалга ошириш имконини беради.
Ҳар бир кичик тизим ривожланишининг ўзига
хос хусусиятлари ва тенденцияларини аниқ-
лаш, умуман, корхонани ривожлантиришнинг
глобал муаммоларини аниқлашни ва иқтисо-
дий субъектнинг аниқ “
молиявий аҳволи
”ни
тасаввур қилишни талаб этади.
Манба ва адабиётлар рўйхати:
1.
Шевякова С.Р. Внутренний аудит как инструмент улучшения функционирования предприятия // Молодой
ученый. 2017. №11 (145). С. 295–297. 296.
2.
Парамонова Л. Типология и модели организации внутреннего контроля экономического субъекта //
Ресурсы. Информация. Снабжение. Конкуренция 2012. № 2. С. 362–365.
3.
Родина Л.А., Кучеренко О.В., Завадская, В.В. К вопросу о внутреннем контроле в системе управления
затратами // Вестник Омского университета. Серия «Экономика». 2018. № 2. С. 189–192.\
4.
Муаллиф томонидан тузилган: World Investment Report 2017 Technical Annex: The Top 100 Digital MNEs,
Chapter IV. Geneva, UNCTAD, 2017. Р.8-11.
ХИЗМАТ КЎРСАТИШ КОРХОНАЛАРИ ФАОЛИЯТИНИ БОШҚАРИШНИ
МОДЕЛЛАШТИРИШ АСОСИДА РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ ВОСИТАЛАРИДАН
ФОЙДАЛАНИШ ЙЎНАЛИШЛАРИ
Орипов Абдумалик Абдусаломович -
Фарғона давлат университети тадқиқотчиси
Аннотация.
Мақолада хизмат кўрсатиш соҳасининг айрим турларини ривожлантириш масалалари илмий
мулоҳазалар асосида ўрганиб чиқилди. Хорижий ва миллий тадқиқотчиларнинг илмий тадқиқотлари асосида
хизмат кўрсатиш атамаларига аниқлик киритилиб, хизмат кўрсатиш хусусиятлари таснифланди. Ўзбекистон
Республикасида хизматлар ҳажмининг 2010-2019 йиллардаги динамик қаторига асосланган ҳолда кўрсаткичларнинг
ўзгариш қонуниятлари аниқланди ва аниқланган қонуниятлар асосида кўрсаткичларнинг 2023 йилгача ўзгариш
даражаси прогноз қилинди.
Калит сўзлар:
хизматлар соҳаси, сервис, глобаллашув, инвестиция, колсалтинг хизматлари, молиявий
хизматлар, туризм, рақамли иқтисодиёт
РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ
