Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
5
163
ДАВЛАТ МАҚСАДЛИ ФОНДЛАРИ МОЛИЯВИЙ РЕСУРСЛАРИДАН
САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШНИ ХОРИЖИЙ ТАЖРИБАЛАРИ
Қурбонов Муҳиддин Абдуллаевич -
Ўзбекистон Республикаси Банк-молия академияси
Аннотация:
Мақолада Давлат мақсадли фондлари молиявий ресурсларидан самарали фойдаланишни
хорижий тажрибалари кўриб чиқилган. Бу борада амалдаги мавжуд камчиликларни бартараф этиш борасида аниқ
таклифлар билдирилган ва уларнинг амалий аҳамияти таҳлил этилган.
Таянч сўзлар
:
фонд, мақсадли фондлар, молиявий ресурслар, инвестиция, инвестицион операциялар.
Аннотация:
В статье рассматривается зарубежный опыт эффективного использования финансовых
ресурсов государственных целевых фондов. В связи с этим были сделаны конкретные предложения по устранению
существующих недостатков и проанализирована их практическая значимость.
Ключевые слова:
фонд, целевые фонды, финансовые ресурсы, инвестиции, инвестиционные операции.
Annotation:
The article considers foreign experience in the effective use of financial resources of state trust funds. In this
regard, specific proposals were made to address the existing shortcomings and their practical significance was analyzed.
Key words
:
fund, trust funds, financial resources, investments, investment operations.
Кириш.
“2017-2021 йилларда Ўзбекистон
Республикасини ривожлантиришнинг бешта
устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар страте-
гиясини “Фаол тадбиркорлик, инновацион
ғоялар ва технологияларни қўллаб-қувватлаш
йили”да амалга оширишга оид давлат дастури
тўғрисида”ги Фармонида (2018) Фонд бозори-
ни ривожлантириш, соҳада давлат бошқаруви-
ни тубдан ислоҳ қилиш ва давлат органлари-
нинг бир-бирини такрорловчи, ортиқча назо-
рат функцияларини бекор қилиш ҳамда молия
бозори учун ягона давлат органини ташкил
этиш назарда тутилган[1].
Дадил ислоҳотлар, креатив ёндашувлар,
кутилмаган қарорлар ва шиддатли одимлар
туфайли Ўзбекистоннинг ташқи сиёсати жаҳон
ҳамжамиятининг эътирофига сазовор бўлди.
Хорижий давлатлар билан ўзаро манфаатли
алоқаларимиз кескин кенгайиб, юртимизнинг
дунё миқёсидаги ижобий имиджи шаклланди.
Ўзбекистон халқаро молиявий ташкилот-
лар билан муносабатларни бошлаганидан буён
молиявий ва кредит алоқаларини тўғридан-
тўғри йўлга қўйишни кенгайтиришга, асосан
молиявий барқарорликни таъминлаш, инфра-
тузилмани ривожлантириш, кичик ва хусусий
бизнес субъектларини, турли инвестицион ло-
йиҳаларни молиялаштиришга алоҳида эътибор
қаратиши натижасида молиявий ташкилотлар
ресурсларидан самарали фойдаланишга эри-
шилди[2].
Маълумки, хорижий мамлакатлар молия
тизимида мақсадли фондлар алоҳида ўрин
тутади. Уларда жамланадиган маблағлар хажми
юқори бўлиб, масалан, Францияда махсус фонд-
ларнинг миқдори жиҳатидан мамлакатнинг
давлат бюджетига яқин. Японияда давлат хара-
жатларининг ярмидан кўпи ана шундай жам-
ғармалар ҳисобидан молиялаштирилса, Буюк
Британияда бу кўрсаткич бюджетнинг учдан
бир қисмини ташкил этади. Албатта, бу фонд-
ларнинг иқтисодий ва ижтимоий вазифалари
мавжуд. Давлат бу фондларнинг маблағлари
билан ишлаб чиқариш жараёнига аралашади,
ташкилот ва муассасаларга кредитлар ва суб-
сидиялар беради, шунингдек, аҳолига ижти-
моий хизматлар кўрсатади.
Адабиётлар шархи.
Жумладан Қоралиев
ва Яхшибоевлар (2006) ҳаммуаллифлигида
ёзилган “Кичик бизнес ва хусусий тадбиркор-
ликни молиявий таъминлаш механизми” мав-
зусидаги монографияда кичик бизнес субъект-
лари фаолиятини лизинг асосида ва бюджетдан
ташқари фондларнинг маблағлари ҳисобидан
молиялаштиришни амалиётини такомиллаш-
тириш масалаларига эътибор қаратишган.
Жаҳон иқтисодиёти амалиётида хорижий
инвестицияларни жалб қилишда давлат мақ-
садли фондларининг аҳамияти, бу борадаги
молиявий ресурслари шунингдек, уларни тар-
тибга солиш усулларини янада такомиллашти-
риш масалалари бўйича ўзбек иқтисодчи олим-
лар Э.Р.Махмудов, Г.А.Мелибаева, А.А.Исажанов-
ларнинг илмий тадқиқотларида муайян дара-
жада ёритилган[7]. Шунингдек халқаро ташки-
лотлар ҳисоботи ва статистик тўпламлари, хо-
рижий эксперт ва мутахассислар мақолалари-
дан кенг фойдаланилди.
Аҳмад ва Камарудин (2003) томонидан
эса Куала Лумпур фонд биржасидаги 100 та
компанияни 1996-2000 йилги маълумотлари
асосида АҲК ўрганилган.
Афифа (2009) Қоҳира фонд биржасидаги
85 та компанияни тадқиқ қилган. Унда ауди-
торлик кечикишига кузатув кенгаши, ижрочи
директорнинг вазифалари, аудиторлик қўмита-
сининг мавжудлиги, компания кўлами, саноат
ва фойдалилик каби омиллар муҳим таъсир
МОЛИЯ ВА СОЛИҚЛАР
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
5
164
этишини тадқиқ қилди. Худди шундай эмпирик
тадқиқот Буюк Британия, АҚШ, Испания,
Африка мамалакатари, Покистон, Малайзия,
Бангладеш, Хитой, Австралия каби бир қанча
мамлакатлар ўрганилган ва тадқиқот натижа-
ларидан инвесторлар кенг фойдаланиб, АҲК
анча миқдорда камайган (Afify, 2009).
Васильев ва Катырин (2009) фикрига
кўра, “Лизинг” – Банк хизматларининг бир тури
бўлиб, вактинча фойдаланилмаётган рерурс-
ларни инвестиция килиш оркали юридик ёки
жисмоний шахсга кучар ва кучмас мулк сифа-
тида муайян бир даврга тадбиркорлик мақса-
дида, шартнома асосида фойдаланишга бериш
тушунилади. Таҳлилий нуктаи - назардан ёнда-
шадиган бўлсак, лизинг ривожланаётган хар
қандай давлат иқтисодиётида турлича кўри-
нишда, турли хил шартларда ўз аксини топиб,
ишлаб чиқаришда унумли қўлланилса, бозор
иқтисодиётининг қолаверса тижорат банкла-
рининг яна бир самарали инструментига айла-
ниб боради. Бунинг учун албатта, молиявий
ресурслар манбаи мавжуд бўлиши зарур.
Асосий қисм.
Хорижий мамлакатлар таж-
рибасига асосан камбагаллик ва ахоли уртасида
кучли иктисодий тенгсизликнинг олдини олиш
максадида даромадни таксимлаш ва кайта
таксимлаш буйича давлат чора-тадбирлари
тизими ижтимоий сиёсат деб юритилади. Кенг
маънода “ижтимоий сиёсат” деганда шахснинг
хаёт фаолиятини шундай шароитларини яра-
тиш ва тутиб туриш буйича курилган барча
чора-тадбирлар тушунилади. У уз навбатида
шахснинг ривожланишига ёрдам беради ва
унинг ижодий имкониятларини тулик намоён
килишини рағбатлантиради. Кўплаб хорижий
мамлакатлар минтақавий сиёсатининг муҳим
хусусияти шундан иборатки, уларда йирик
маъмурий-ҳудудий бирликлар бўлиб губерния-
лар, штатлар, провинциялар эмас, балки шаҳар-
лар ва муниципалитетлар ҳудудий мувофиқ-
лаштириш маконлари ҳисобланади. Буларга,
жумладан,
Францияда
кам
ривожланган
Жануби-Ғарб минтақасининг 9 та агломерация-
си ва 17 та шаҳар, Испанияда 10 та “ривожла-
ниш марказлари” ва 2 та “саноатни рағбатлан-
тириш марказлари”, Японияда 10 та “саноатни
ривожлантиришнинг алоҳида туманлари” ва
6 та “янги саноат шаҳарлари”, Италияда 12 та
“саноатни ривожлантириш ареаллари” ва 26 та
“индустриализация ядролари”, Германияда 300
та “муҳим аҳоли пунктлари“ ва бошқаларни
мисол қилиб келтириш мумкин[6] (1-расм).
1-расм. 2019 йилда Ривожланган давлатларда Давлат мақсадли фондларининг
молиявий ресурсларидан самарали фойдаланилиши
Россия Федерацияси Бюджет кодексида
«Бюджет – форма образования и расходования
денежных средств, предназначенных для фи-
нансового обеспечения задач и функций госу-
дарства и местного самоуправления», деб ифо-
даланган. Лекин унинг қандай асосланганлиги,
нима учун молиявий фонд эмаслиги келтирил-
маган[8].
Ўзбекистонда бюджет тузилмаси Респуб-
лика бюджети, вилоятлар, Тошкент шаҳри ва
Қорақолпоғистон Республикаси, туман ва
шаҳарлар бюджетлари ва бюджетдан ташқари
давлат мақсадли фондлари бирлигидан иборат.
Давлат консолидациялашган бюджетини
100,0 % деб олсак:
●
Республика бюджетига – 28 %;
●
маҳаллий бюджетларга – 40 %;
●
давлатнинг мақсадли жамғармаларига
32 % харажатлар тўғри келади.
Японияда жуда кўп кредит фондлари
мавжуд. Жумладан, молиявий корпорациялар
фондлари (уй-жой курилишини молиялашти-
риш корпорациялари, кичик ва ўрта корхона-
ларни молиялаштириш корпорациялари) ва
махсус банклар жамғармалари (Япония экспорт
ва импорт банки, Япония ривожлантириш бан-
ки, қишлоқ хўжалиги учун марказий коопера-
тив банки) мавжуд. Молиявий корпорациялар
жамғармалари бюджет маблағлари, шунингдек,
бериладиган кредитлар фоизлари ҳисобига
МОЛИЯ ВА СОЛИҚЛАР
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
5
165
ташкил этилади. Бу жамғармалар инқирозга
учраган корхоналарни молиялаштириш ёки
бошка кредит манбасига эга бўлмаган ком-
панияларга молиявий ёрдам бериш мақсадида
уларга чегирма фоизларда қарз беради.
Кредит жамғармалари давлат жамғарма
кассалари ва бошқа кредит ташкилотлари
ихтиёридаги маблағлар бўлиб, қайтариб бериш
ва фоиз тўлаш шарти билан берилади. Бу жам-
ғармалардан давлат буюртмалари бажарилади
ва мамлакат бевосита ривожланиб боради.
Шуни ҳисобга олган ҳолда, хар қандай иқти-
содиётда ҳам мақсадли жамғармаларнинг мав-
жудлиги шу давлатнинг баркарор тараккиёти
мезонидир.
Ҳозирги глобаллашув ва халқаро молия-
вий ресурсларнинг маълум бир соҳаларда тўп-
ланиш жараёнлари кучайиб бораётган шароит-
да халқаро бозорда миллий иқтисодиётнинг
рақобатбардошлиги муаммоси биринчи ўринга
чиқмоқда
Маркетинг стратегиясини ишлаб чиқиш-
нинг асосий вазифаси молиявий ресурсларни
излашдан иборат. Молиявий ресурслар ис-
теъмолчилар, яъни талабалар, тингловчилар
ҳисобланади. Улар нафақат молиявий ресурс,
балки якуний истеъмолчи ҳамдир.
Японияда эса солиқ тушумларини қайта
тақсимлашни амалга оширувчи махсус ҳисоб-
рақам мавжуд. Солик тушумларининг маълум
қисми унинг ҳисобрақамида жамланиб, эхтиёж-
ларига кўра маҳаллий бюджетларга ўтказиб
берилади. Унинг қайта тақсимланиши аҳоли
сонидаги фарқлар ва ҳудудлар иқтисодиёти
ривожланиш даражасига қараб, амалга ошири-
лади.
«Японияда давлатнинг махсус фондлари
молия ресурсларини ташкил этишнинг шакли
бўлиб, улар марказий ёки маҳаллий хукумат
тасарруфида ва мақсадга қаратилган ҳолда
мавжуд бўлади. Улар молия тизимининг мухим
бўлаги ҳисобланади. Бу фондларни ташкил
этиш ва сарфлаш тартиби молия ҳуқуқи орқали
аниқ ва қатьий белгиланади. Бюджетдан
ташқари фондлар давлат мулки ҳисобланади ва
кўрсатилганларидан бошқа мақсадларга сарф
қилиниши мумкин эмас. Бюджетдан ташқари
фондлар марказлашган ягона пул фонди -
бюджетдан анча аввал махсус фондлар ва ўзига
хос ҳисобрақамлар кўринишида мавжуд бўлган.
Давлат ўзининг фаолият доирасини кенгайти-
рилиши билан тобора янги харажатларга
эҳтиёж сеза бошлади. Уларни коплаш учун
маблағлар махсус фондларда тўпланди ва мах-
сус мақсадларга қаратилди»[5]. Бу фондлар
ҳажмининг кенгайишига бир қатор сабаблар
мавжуд: биринчидан, давлат органларида тад-
биркорликнинг хужалик хаётига аралашиши ва
уларни молиявий куллаб-кувватлаш учун қў-
шимча маблағлар пайдо булмоқда, иккинчидан,
бу фондлар бюджетдан мустақил ҳолда давлат
томонидан алоҳида эътибор қаратиши лозим
бўлган мухим муаммоларни хал қилиш учун
мўлжалланган, учинчидан, бюджетдан ташкари
фондлар маълум шароитларда, яъни актив
колдикка эга бўлганда бюджет такчиллигини
қоплаш учун ишлатилиши мумкин.
АҚШ да 2 та йирик фонд мавжуд. Улар
«Миллий илмий фонд» ва «Бюро стандартлари-
нинг илмий фонди» дейилади.
Биринчи фонднинг маблағлари Федерал
бюджетдан ажратилаган маблағлар, саноат
корхоналарининг фойдасидан ажратмалар ҳи-
собига ва университет ва коллежларнинг аж-
ратмалари ҳисобга шаклланади. Фонддан фун-
даменал тадқиқот дастурларини амалга оши-
риш, илмий изланишлар учун мукофотлар,
илмий марказлар курилиши учун, кадрлар
тайёрлаш каби харажатлар;
Иккинчи фонддан компанияларнинг тад-
қиқотлар утказишиига шароит яратиш, илмий
изланишларни саноат ва қишлоқ хўжалигига
етказиш учун молиялаштирилади.
Капитал қўйилмалар ҳажми қарийб 30
фоизга ошиб, ялпи ички маҳсулотдаги улуши
30,5 фоизни ташкил этди. Хусусан, Давлат
бюджети ва давлат мақсадли жамғармалари
ҳисобидан ижтимоий ва инфратузилма объ-
ектларида амалга оширилган қурилиш ва капи-
тал таъмирлаш ишлари ҳажми 21,6 фоизга
ўсиб, 11,9 трлн. сўмни ташкил қилди. 2018
йилда жами ўзлаштирилган хорижий инвести-
циялар ҳажми 3,7 млрд. АҚШ долларини таш-
кил қилди.
Янги қурилиш лойихалари учун 542,7
миллион доллар маблағ ажратилиши кўзда
тутилган. Модернизация ва қайта таъмирлаш
лойихалари учун эса 223,3 миллион доллар
маблағ жалб кқилиниши кўзда тутилган бўлиб,
бу рақам жами молиялаштириш манбалари
Ўзбекистан Республикасининг Инвестиция
дастури - Ўзбекистон Республикаси Вазирлар
Махкамаси томонидан тасдиқланадиган ва
ижтимоий-иктисодий ривожланишнинг усту-
вор йўналишларида амалга ошириладиган ин-
вестиция лойихаларини ўз ичига олади. Бошка
йўналишларда жами 252,3 миллион доллар
қийматидаги лойихаларнинг 104,8 миллион
долларлик қисми, яъни 41,5 фоизи ушбу фонд
малағлари хисобига тўғри келган.
Иқтисодиётнинг таянч тармоқлари ҳи-
собланган геология, ёқилги- энергетика, кимё,
нефть-кимё ва металлургия, машинасозлик,
электротехника ва авиация, қурилиш саноати,
инфраструктура объектлари ва қишлоқ хўжа-
лиги тармоқларидаги янги қурилиш, модерни-
МОЛИЯ ВА СОЛИҚЛАР
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
5
166
зация ва қайта таъмирлаш бўйича инвестицион
лойихаларни молиялаштириш ва амалга оши-
риш ғоят юксак ахамият касб этмоқда.
Хулоса ва таклифлар.
Юқорида айтиб
ўтганимиздек, махсус фондларнинг маблағла-
рини ишлатилишига қараб иқтисодий, ижти-
моий, шахсий ва мол-мулкини суғурталаш,
илмий-тадқиқот, харбий-сиёсий, халқаро фонд-
ларга бўлинади. Иқтисодий фондларнинг маб-
лағлари хусусий компаниялар ва кам рента-
белли давлат корхоналарини, асосан, иқтисо-
диётни ривожланиш циклларининг кризис пай-
тида молиялаштириш учун йўналтирилади.
Шундай қилиб, хулоса шуки ўрганилган
халқаро тажриба, шунингдек, давлат мақсадли
фондларини хорижий инвесторлар, хорижий
менежерларни жалб қилишни рағбатлантириш
мақсадида тақдим этилган ташкилий-ҳуқуқий
шакли бўлмаган корпоратив тузилмалар ўз
ташкилий-ҳуқуқий шаклини акциядорлик жа-
миятига ўзгартиришлари мумкин. Юқорида
келтирилган таклифлар амалиётга тадбиқ
этилса, юртимизда инвестициялар ҳажми оша-
ди, бу эса миллий иқтисодиёт рақобатбардош-
лигини оширишга хизмат қилади.
Манба ва адабиётлар рўйхати:
1.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича
Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги фармони. ПФ-4947-сон, 2017 йил 7 февраль. – Ўзбекистон Республикаси қонун
ҳужжатлари тўплами. 2017 й., 6-сон, 70-модда.
2.
Халқаро иқтисодий ташкилотлар. Ўқув қўлланма. Муаллифлар жамоаси (Назарова Г. ва бошқалар). –
Тошкент: ТДИУ, 2011. – Б. 230.
3.
Механизм инвестиций: международный опыт в контексте Узбекистана// Экономическое обозрение. – Т.,
2007, №7. –С. 16.
4.
Левентис С., Вейтман П., ва Караманис, (2005) Аудиторлик ҳисоботи кечикишининг сабаблари: Афина фонд
биржасининг далиллари асосида. Халқаро аудит журнали,
5.
Вахобов А. Бозор муносабатлари тизимидаги ижтимоий фондлар. Т.: Шарк. 2003. №7. -117 6.
6.
Ишмуҳамедов А.Э., Раҳимова М.Р., Ишмуҳамедова Л.А. Минтақавий иқтисодиёт. Дарслик. –Т.: ТДИУ. 2007
7.
www.biznes-daily.uz/ru/gazeta-birja
8.
Статья 6. Понятия и термины, применяемые в Кодексе http://base.garant.ru
9.
10.
11.
ФИСКАЛЬНЫЕ ИНСТРУМЕНТЫ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ НАЛОГООБЛОЖЕНИЯ
КАК ФАКТОР УСТОЙЧИВОГО РАЗВИТИЯ ПРЕДПРИЯТИЙ ТЭК
Аллаева Гульчехра Жалгасовна -
PhD, доцент кафедры «Корпоративное управление» ТашГТУ
Annotatsiya:
Maqolada yoqilg'i-energetika kompleksi korxonalarida soliq ma'muriyatchiligini takomillashtirishning
asosiy yo'nalishlari muhokama qilinadi. Energiya tarmog'idagi korxonalarning soliq yukini kamaytirish mexanizmi ko'rinishida
soliq ma'muriyatchiligini takomillashtirish uchun moliyaviy vosita taklif etiladi. Resurs soliqlarining qazib oluvchi energiya
korxonalarining samarali iqtisodiy rivojlanishiga ta'siri o'rganildi.
Kalit so'zlar
:
fiskal vosita, soliqlar, soliq solish, soliq ma'muriyati, soliq stavkasi, tabaqalashtirilgan yondashuv, yoqilg'i-
energetika kompleksi, resurs soliqlari, iqtisodiy samaradorlik, innovatsion rivojlanish.
Аннотация.
В статье рассмотрены основные направления совершенствования налогового администри-
рования на предприятиях топливно-энергетического комплекса. Предложен фискальный инструмент совершен-
ствования налогового администрирования в виде механизма снижения налогового бремени предприятий энергети-
ческого комплекса. Изучено влияние ресурсных налогов на эффективное экономическое развитие добывающих
энергетических предприятий.
Ключевые слова:
фискальный инструмент, налоги, налогообложение, налоговое администрирование,
ставка налога, дифференцированный подход, топливно-энергетический комплекс, ресурсные налоги, экономическая
эффективность, инновационное развитие.
Annotation.
The article discusses the main directions of improving tax administration at the enterprises of the fuel and
energy complex. A fiscal tool is proposed to improve tax administration in the form of a mechanism to reduce the tax burden of
enterprises in the energy sector. The influence of resource taxes on the effective economic development of extractive energy
enterprises is studied.
Keywords:
fiscal instrument, taxes, taxation, tax administration, tax rate, differentiated approach, fuel and energy
complex, resource taxes, economic efficiency, innovative development.
МОЛИЯ ВА СОЛИҚЛАР
