Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 3-сон
104
Миразизова Шахноза Улуғбековна -
Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси
ҳузуридаги Кадрлар малакасини ошириш ва статистик
тадқиқотлар институти докторанти
ЎЗБЕКИСТОНДА АҲОЛИ БАНДЛИГИДАГИ ЎЗГАРИШ ЖАРАЁНЛАРИНИ
СТАТИСТИК БАҲОЛАШ
Аннотация.
Мақолада бугунги кунда жаҳон миқёсида шаклланган ва тараққиётнинг муайян даврларида
амал қилувчи бандлик моделларининг моҳияти ва ўзига хос жиҳатларини ўрганиш асосида бугунги кунда меҳнат
бозорида юзага келаётган ўзгариш қонуниятлари борасидаги изланишлар баён қилинган. Тадқиқотда мамлакатимиз
ҳудудларида аҳоли бандлигининг ҳудудий ҳолатига таъсир кўрсатувчи омиллар таъсирини ҳудудларни бандлик
даражасига кўра гуруҳлаш орқали иқтисодий-статистик таҳлил қилинган.
Калит сўзлар:
меҳнат бозори, иқтисодий фаол аҳоли, бандлик, бандлик моделлари, бандликнинг классик
назарияси, Кейнс модели, индустриал ва постиндустриал модель, меҳнат ресурслари, бандликка таъсир этувчи
омиллар.
Миразизова Шахноза Улуғбековна -
Государственный комитет по статистике Республики
Узбекистан Обучение персонала и статистика
исследовательский институт доктарант
ПРОЦЕССЫ ИЗМЕНЕНИЯ ЗАНЯТОСТИ В УЗБЕКИСТАНЕ
СТАТИСТИЧЕСКАЯ ОЦЕНКА
Аннотация.
В статье описываются исследования закономерностей изменений, происходящих в настоящее
время на рынке труда на основе изучения сущности и особенностей моделей занятости, формирующихся в
глобальном масштабе и действующих в определенные периоды развития. В ходе исследования влияние факторов,
влияющих на территориальный статус занятости в регионах нашей страны, проанализировано экономико-
статистически путем на основе группировки регионов по уровню занятости.
Ключевые слова:
рынок труда, экономически активное население, занятость, модели занятости,
классическая теория занятости, Кейнсианская модель, индустриальная и постиндустриальная модель, трудовые
ресурсы, факторы, влияющие на занятость.
Миразизова Шахноза Улуғбековна -
State Statistics Committee of the Republic of Uzbekistan
Personnel training and statistics
research institute doctoral student
EMPLOYMENT CHANGE PROCESSES IN UZBEKISTAN STATISTICAL ASSESSMENT
Abstract.
The article describes the study of the patterns of changes currently occurring in the labor market based on the
study of the nature and features of employment models that are formed on a global scale and operate in certain periods of
development. In the course of the study, the influence of factors affecting the territorial status of employment in the regions of
the country is analyzed economically and statistically based on the grouping of regions by the level of employment.
Key words:
labor market, economically active population, employment, employment models, classical employment
theory, Keynesian model, industrial and post-industrial model, labor resources, factors affecting employment.
Кириш.
Мамлакатимизда аҳоли бандли-
гини таъминлаш, бандлик даражасини ошириш
ҳамда унга таъсир этувчи омилларни бошқа-
ришда меҳнат бозоридаги ўзгаришлар тенден-
цияларини иқтисодий-статистик ўрганиш му-
ҳим ҳисобланади. Жаҳон меҳнат бозорида юз
бераётган глобал ўзгаришлар таъсирида банд-
лик моделларида ҳам ўзгаришлар юз бермоқда.
Меҳнат бозоридаги глобал ўзгаришларнинг
асосий жиҳатлари илмий-техника тараққиёти-
нинг тобора ривожланиб бориши билан изоҳла-
ниб, у меҳнат бозорининг таркиби ҳамда меҳ-
нат ресурсларининг малакасига қўйиладиган
талабларнинг жиддий ўзгаришига олиб келади.
Шу нуқтаи назардан, глобал ҳамда миллий
иқтисодиётда юз бераётган асосий ўзгаришлар-
нинг хусусиятларидан келиб чиқиб, бандлик
моделларида юзага келаётган ўзгаришлар ва
ривожланиш йўналишларини тадқиқ этишнинг
аҳамияти ортиб бормоқда.
Бугунги кунда миллий меҳнат бозорида-
ги муносабатларни тартибга солиш жараёнида
Ўзбекистон Республикасининг “Аҳоли бандли-
ги тўғрисида”ги қонуни[1] ҳамда Ўзбекистон
ДЕМОГРАФИЯ ВА МЕҲНАТ ИҚТИСОДИЁТИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 3-сон
105
Республикасининг Меҳнат Кодекси[2] муҳим
ҳуқуқий база ҳисобланади. Кўрсатиб ўтилган
норматив қонун ҳужжатларида ишсизлик,
бандлик, иш билан бандлик шаклини танлаш
ҳуқуқи, ишсизликдан ижтимоий ҳимоя қилиш
кафолатлари эътироф этилган. Амалда мамла-
катимиз меҳнат бозоридаги муносабатларни
тартибга солувчи ҳуқуқий-меъёрий базанинг
етарли даражада шаклланганлигига қарамай,
ҳар йили ўртача 1,5 миллион одамни ишга
жойлаштиришга эҳтиёж мавжуд бўлган ҳолда
мавжуд эҳтиёжнинг атиги 30-45 фоизи ишга
жойлаштирилмоқда. Ушбу ҳолат миллий меҳ-
нат бозори ва унинг инфратузилмасини мута-
носиб ҳолда ривожланишини таъминлаш,
ишсизлик даражасини камайтириш масаласига
алоҳида эътибор қаратишни тақозо этади.
Айниқса, жаҳон миқёсида 2019 йил декабридан
бошланган ва бугунги кунда давом этаётган
пандемия шароитида аҳоли бандлиги масаласи
ўткир ижтимоий масалага айланган.
Юқоридаги ҳолатларни эътиборга олган
ҳолда, 2020 йилдан бошлаб аҳолини ижтимоий
қўллаб-қувватлаш ҳамда аҳоли бандлигини
таъминлаш мамлакатимизда пандемия таъси-
рини юмшатиш борасидаги ҳуқуқий-меъёрий
ҳужжатларда[3] асосий вазифаларидан бири си-
фатида белгиланган.
Амалга оширилаётган ислоҳотлар нати-
жалари асосида юзага келаётган меҳнат бозо-
ридаги ўзгаришларни баҳолашда ўзгариш қо-
нуниятларини аниқлаш ва тенденцияларни
иқтисодий-статистик баҳолаш муҳим ҳисобла-
нади. Юқоридагиларни ҳисобга олган ҳолда,
миллий меҳнат бозоридаги ўзгаришларни
иқтисодий-статистик тадқиқ этиш ҳамда юз
бераётган ўзгаришларни услубий жиҳатдан
асослаш мақсадида тадқиқот амалга оширили-
ши белгиланди.
Мавзуга оид адабиётлар таҳлили.
Банд-
лик сиёсати, бандликни таъминлаш, меҳнат му-
носабатлари ва бандликнинг айрим жиҳатлари
йўналишида охирги йилларда кўплаб хорижлик
ва маҳаллий иқтисодчи олимлар томонидан
тадқиқот ишлари олиб борилмоқда. Бандлик
моделларига ёндашувлар, аҳоли бандлигининг
хусусиятлари ҳамда бандликнинг иқтисодий-
статистик тадқиқи хорижлик олимлардан
В.Т.Перекрест, В.А.Курзенев, С.Г.Ермолаева,
Г.Н.Соколова, Р.Г.Емцова, А.И.Рофе, Б.Г.Збышко
[4]лар томонидан ўрганилган.
Меҳнат бозори ва инфратузилмасининг
ижтимоий-иқтисодий моҳияти, таркибий қисм-
лари, элементлари, асосий вазифалари ва функ-
циялари академик Қ.Х.Абдурахмонов [5] томо-
нидан тадқиқ этилган. Шу билан бирга А.Асра-
қуловнинг тадқиқотларида бандлик моделлари
тадқиқига концептуал ёндашувларни илмий-
назарий жиҳатдан тадқиқ этиш билан бирга[6]
бандлик турлари ва шаклларига омиллар таъ-
сири иқтисодий-статистик жиҳатдан таҳлил
этилган[7]. Ушбу тадқиқот доирасида биз томо-
нимиздан бандликнинг Ўзбекистон Республи-
каси ҳудудларидаги ҳолати ҳамда унинг ўзга-
риш тенденциялари статистик маълумотлар
асосида таҳлил қилиниб, аҳоли бандлиги ҳола-
тининг ўзгаришига таъсир этувчи омиллар ста-
тистик гуруҳлаш асосида таҳлил қилинган.
Тадқиқот методологияси.
Тадқиқотда
бандлик моделларига концептуал ёндашувлар
монографик тадқиқот асосида даврий кетма-
кетликда назарий жиҳатдан ҳар томонлама ўр-
ганиб чиқилди. Расмий статистик маълумот-
лардан фойдаланган ҳолда мамлакатимиздаги
бандлик даражаси аниқланди, унинг ўзгариш
тенденциялари баҳоланди ҳамда мамлакат ҳу-
дудларидаги бандлик даражаси асосида ҳудуд-
ларни гуруҳлаган ҳолда бандлининг асосий иж-
тимоий-иқтисодий кўрсаткичлар билан боғ-
лиқлик даражаси аниқланди. Тадқиқотни амал-
га ошириш жараёнида тадқиқот методологияси
сифатида илмий абстракция, статистик гуруҳ-
лаш, статистик таққослаш, анализ ва синтез
усулларидан фойдаланилди.
Таҳлил ва натижалар.
Назарий жиҳат-
дан бугунги кунгача аҳоли бандлиги ва ишсиз-
лик масалаларига бир нечта назарий-услубий
ёндашувлар ишлаб чиқилган ва уларнинг ҳар
бири иқтисодий тараққиётнинг алоҳида давр-
ларидаги муайян босқичларга тўғри келади.
Бандлик назарияларининг энг кенг тарқалган-
ларидан бири сифатида бандликнинг классик
назарияси қаралади ва бу назария аҳолининг
тўлиқ бандлигини меҳнат бозорида рақобат
мавжудлигини зарурий шарт сифатида кўрса-
тади, яъни классик назария меҳнат бозоридаги
ялпи талабнинг ялпи таклифга мутаносиблиги-
га асосланади [8].
Классик назариянинг асосий тамойилла-
ри ташқи бозор аралашуви натижасида мувоза-
натдан чиқиб кетиши мумкин бўлган эркин бо-
зор фаолияти механизмини такомиллаштириш
бўйича ёндашувга асосланган. Ушбу механизм-
нинг тўлақонли фаолият кўрсатишига халақит
берадиган омиллар сифатида турли минтақа-
ларда вақти-вақти билан юзага келувчи уруш-
лар, зиддиятлар, табиий офатлар қаралган ҳам-
да уни ишлаб чиқаришни тиклайдиган, даро-
мадлар ва харажатлар мутаносиблигини таъ-
минлайдиган ўз-ўзини тартибга солувчи меха-
низм сифатида талқин этилади [9].
Бандлик назариясининг янги концепция-
си Ж.Кейнснинг “Бандлик, фоизлар ва пулнинг
умумий назарияси” номли асарида[10] 1936
ДЕМОГРАФИЯ ВА МЕҲНАТ ИҚТИСОДИЁТИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 3-сон
106
йилда биринчи марта ўз аксини топди. Унда
бандлик назариясига янги концептуал ёндашув
кўрсатилган бўлиб, Ж.Кейнс бандликни тартиб-
га солиш механизми бозор иқтисодиётига хос
эмаслигини асослаган ҳолда классик назарияни
бутунлай рад этади ва иқтисодиётнинг мувоза-
натлилигига давлатнинг тартибга солувчи
роли орқали эришилишини асослаб беради.
Ҳозирги даврга келиб Кейнснинг бандлик
модели унинг ўзига хос хусусиятларини намоён
этувчи саноатлашган жамият модели билан
алмаштирилди. Тараққиёт қонуниятларига асо-
сан XX асрнинг иккинчи ярми охирида саноат-
лашган жамият модели постиндустриал модел-
га айлана бошлади. Моделларнинг ўзгариши
кўп жиҳатдан меҳнат унумдорлигининг ўсиши
ва моддий ишлаб чиқариш соҳасидаги талаб
динамикасининг ўзгариши билан боғлиқ бўл-
ган бандлик жараёнидаги таркибий ўзгаришла-
ри билан белгиланади. Ушбу ўзгаришларнинг
асосий хусусиятларидан бири – моддий ишлаб
чиқариш даражаси ўсиши билан саноатда банд
бўлганлар улушининг камайишидир. Ривож-
ланган мамлакатларда саноат ишлаб чиқариши
ва унда ишлайдиган ишчилар улушининг паса-
йиши бир вақтнинг ўзида унинг умумий ҳажми
ошиши билан рўй беради[6]. Айтиш жоизки,
Кейнснинг ушбу ёндашуви янги билимларга
асосланган иқтисодиёт шароитида янада тако-
миллашган ҳолда ўз исботини топмоқда.
Адабиётларда хизмат кўрсатиш соҳаси-
нинг жадал ривожланишини ушбу соҳадаги
бандлик жараёнининг шарти сифатида қарала-
ди. М.Портернинг фикрича, бандлик жараёни-
даги бундай ўзгаришлар бир қатор омиллар –
хизматларга бўлган эҳтиёжнинг ўсиши ва
унинг ўзгариши, яъни ишлаб чиқаришга хизмат
қиладиган аниқ функцияларни корхонадан
ташқарида бўлган корхоналарга топширишга
боғлиқ [11].
XX асрнинг 80-йиллардан бошлаб, дунёда
бандликнинг асосий ишлаб чиқариш ёки хиз-
мат кўрсатиш турлари бўйича меҳнат фарқла-
на бошланди. Бунда ушбу соҳада малакали
ишчи кучига талаб ўсишига олиб келадиган,
мустақил бизнес тури сифатида ажралиб чиқа-
диган юқори технологияли хизматларнинг
роли ортиб бормоқда. Тадқиқотчиларнинг фик-
рига кўра, 90-йиллар охирида, хизмат кўрсатиш
соҳасининг ривожланишига эҳтиёжларнинг
тортилиши қонуни, интеллектуал ресурслар
миқдорининг ўсиши ва инсон капитали сифати
ўзгариши билан юзага келувчи иқтисодий ри-
вожланишнинг узоқ муддатли омиллари таъ-
сир кўрсатди [12].
Аҳоли бандлигининг асосий омили сифа-
тидаги жадал ривожланишнинг зарурий шарти
– юқори даражада ривожланган моддий ишлаб
чиқаришдир, чунки айнан шу шартга асослан-
ган ҳолда ишчиларни хизматлар соҳасида қай-
та тақсимлаш учун шарт-шароитлар юзага ке-
лади. Бу тенденцияга биринчи бўлиб А. Тоф-
флер эътибор қаратган, унинг тадқиқотларида
меҳнат шакллари сарфидаги асосий ўзгариш
сифатида ривожланган мамлакатлар аҳолиси
фаолиятида жисмоний меҳнат 50% дан кўпроқ
пасайишни бошлаганлиги аниқланган [13].
1-жадвал
Бандлик моделлари ва уларнинг ўзига хос хусусиятлари [6]
Бандлик
моделлари
Бандлик моделларининг хусусиятлари
Бандликнинг
классик назарияси
Аҳолининг тўлиқ бандлиги мавжуд бозордаги рақобат мавжудлигининг зарурий шарти
сифатида белгиланади, бу эса ялпи талабнинг ялпи таклифга мос келишига асосланади.
Кейнс модели
Бандлик бозор механизми томонидан мувозанатга келмайди, балки у давлатнинг ишсизлик
ва инфляция даражасини тартибга солиш билан боғлиқ иқтисодиётга аралашуви
натижасида барқарорлашади.
Бандликнинг
индустриал модели
Моддий ишлаб чиқариш соҳаси ривожланишига мутаносиб ҳолда соҳада банд бўлганлар
миқдорининг ортиб бориши кузатилади.
Бандликнинг
постиндустриал
модели
Моддий ишлаб чиқариш ва унда ишлайдиган ишчилар улуши унинг умумий ҳажми ошиши
билан пасайиши бир вақтнинг ўзида рўй беради. Бандликнинг моддий ишлаб чиқаришдан
хизматлар соҳасига кўчиш жараёни бошланади.
Бандликнинг янги
модели
Ишлаб чиқариш анъанавий омилларининг роли ўзгаради. Бунда ахборот ва билим алоҳида
ўрин эгаллайди, асосий ривожланиш интеллектуал фаолиятга қаратилади. Ушбу моделда
ишлаб чиқариш хизматлари учун янги, юқори малакали иш ўринларини ва аҳолига хизмат
кўрсатиш билан боғлиқ паст малакали иш ўринларини шакллантириш функциясини ўз
ичига оладиган хизмат кўрсатиш соҳаси алоҳида ўрин тутади. Меҳнат мотивацияси тизими
ўзгаради, “меҳнат” тушунчасига нисбатан ёндашув ўзгаради.
Хизмат кўрсатиш соҳасида бандликни ри-
вожлантириш учун зарур шароитларни ярата-
диган ушбу омиллар қаторига илмий ва тех-
никавий тараққиётнинг таркибий эҳтиёжлари,
аҳоли турмуш даражаси динамикаси, жамиятда
истеъмолчи психологиясининг ўзгариши каби
омилларни киритиш мумкин.
ДЕМОГРАФИЯ ВА МЕҲНАТ ИҚТИСОДИЁТИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 3-сон
107
Бандликнинг янги модели постиндуст-
риал моделга ўхшаш бўлиб, унда ишлаб чиқа-
риш анъанавий омилларининг роли ўзгаради,
бунда ахборот ва билим алоҳида ўрин эгаллай-
ди, асосий ривожланиш интеллектуал фаолият-
га қаратилади. Ушбу моделда ишлаб чиқариш
хизматлари учун янги, юқори малакали иш
ўринларини ва аҳолига хизмат кўрсатиш билан
боғлиқ паст малакали иш ўринларини шакллан-
тириш функциясини ўз ичига оладиган хизмат
кўрсатиш соҳаси алоҳида ўрин тутади (1-жад-
вал).
Юқорида кўриб ўтилган моделлар асоси-
даги ўзгаришлар турли мамлакатлар меҳнат
бозоридаги тенденцияларнинг моҳияти ва хусу-
сиятларини назарий жиҳатдан изоҳлаш имко-
нини беради.
Ҳар бир мамлакатда аҳоли бандлигидаги
тенденциялар ўзгаришини таҳлил қилиш учун
иқтисодий-статистик таҳлилни амалга ошириш
талаб этилади. Шу мақсадда Ўзбекистон Респуб-
ликаси давлат статистика қўмитасининг демог-
рафия ва меҳнат бозори бўйича 2011-2020 йил-
лардаги асосий кўрсаткичлари ўрганиб чиқилди
(1-расм).
Мамлакатимизда доимий аҳоли сони 2011
йилда 29339,4 минг кишини ташкил этган бўл-
са, 2020 йилда бу кўрсаткич 34232,1 минг киши-
га етган ва ўтган 10 йил давомида доимий аҳоли
сони 16,7 %га ортган (ўсиш-4892,7 минг киши).
Меҳнатга лаёқатли ёшдаги доимий аҳоли
сони эса 2011 йилдаги 17286,4 минг кишидан
2020 йилда 19142,3 минг кишига етган ва ўтган
даврда доимий аҳоли сони 10,7 %га ортган
(ўсиш – 1855,9 минг киши).
1-расм. Ўзбекистонда 2010–2020 йилларда меҳнат бозори кўрсаткичларининг
ўзгариши, минг киши [14]
Манба:
Ўзбекистон Республикаси давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида муаллиф томонидан ишлаб чиқилди.
Меҳнатга лаёқатли ёшдаги доимий аҳоли
сонидаги иқтисодий фаол аҳоли сони 2011-
2020 йиллар давомида 10,9 %га ортиб (ўсиш –
1877,6 минг киши), йиллар давомида мос ра-
вишда 17169,4 минг кишидан 19047,2 минг
кишига етган.
Иқтисодий фаол аҳоли таркибидаги
иқтисодиётда банд аҳоли сони ҳам барқарор
ўсиш тенденциясига эга бўлиб, 2011-2020 йил-
ларда ушбу кўрсаткич 11919,1 минг кишидан
13239,6 минг кишига етган ва 11,1 %га ўсган
(ўсиш – 1320,5 минг киши).
Меҳнат бозори кўрсаткичларининг тар-
кибий ўзгариши бўйича статистик таҳлил ўтган
10 йил давомида алоҳида кўрсаткичлар бўйича
ўзига хос ўзгаришлар юз берганлигини кўрса-
тади (2-жадвал).
Жумладан, иқтисодиётда бандлар сони-
нинг меҳнатга лаёқатли ёшдаги доимий аҳоли
сонидаги улуши (0,2 %), иқтисодий фаол аҳоли
сонининг доимий аҳоли сонидаги улуши (0,5
%) ва меҳнатга лаёқатли ёшдаги доимий аҳоли
сонидаги (4,7 %) улуши барқарор ўсиб бориши
кузатилсада, меҳнатга лаёқатли ёшдаги дои-
мий аҳоли сонининг доимий аҳоли сонидаги
улуши (-3,0 %), иқтисодиётда бандлар сони-
нинг доимий аҳоли сонидаги улуши (-1,9 %) ва
иқтисодий фаол аҳоли сонидаги улуши (-0,5 %)
пасайганлиги кўринади.
29339,4 29774,4 30243,2 30757,7
31298,9 31847,9 32388,6 32956,1 33580,4
34232,1
17286,4 17564,3 17814,1
18048
18276,1 18488,9 18666,3 18829,6
18949
19142,3
17169,6 17451,5
17698,7 17937,8 18167,7
18371,7
18549
18712,1
18857,6
19047,2
11919,1 12223,8
12523,3
12818,4 13058,3
13298,4 13520,3 13273,1 13541,1
13239,6
0
10000
20000
30000
40000
50000
60000
70000
80000
90000
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
Доимий аҳоли сони
Меҳнатга лаёқатли аҳоли сони
Иқтисодий фаол аҳоли сони
Иқтисодиётда бандлар сони
ДЕМОГРАФИЯ ВА МЕҲНАТ ИҚТИСОДИЁТИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 3-сон
108
2-жадвал
Аҳоли бандлиги кўрсаткичларининг статистик таҳлили, %да [14]
Кўрсаткичлар
Йиллар
2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020
Доимий аҳоли
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
Меҳнатга лаёқатли аҳолининг доимий аҳоли сонидаги
улуши
58,9 59,0 58,9
58,7 58,4 58,1
57,6
57,1
56,4 55,9
Иқтисодий фаол аҳолининг доимий аҳоли сонидаги
улуши
42,7 43,2 43,5
43,9 44,0 44,0
44,3
44,4
44,3 43,2
Иқтисодий фаол аҳолининг меҳнатга лаёқатли аҳоли
сонидаги улуши
72,6 73,2 73,9
74,8 75,3 75,8
76,9
77,8
78,5 77,3
Иқтисодиётда бандларнинг доимий аҳоли сонидаги
улуши
40,6 41,1 41,4
41,7 41,7 41,8
41,7
40,3
40,3 38,7
Иқтисодиётда бандларнинг меҳнатга лаёқатли аҳоли
сонидаги улуши
69,0 69,6 70,3
71,0 71,5 71,9
72,4
70,5
71,5 69,2
Иқтисодиётда бандларнинг иқтисодий фаол аҳоли
сонидаги улуши
95,0 95,1 95,1
94,9 94,8 94,8
94,2
90,7
91,0 89,5
Манба:
Ўзбекистон Республикаси давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида муаллиф томонидан ишлаб
чиқилди.
Бундан хулоса қилиш мумкинки, аҳоли
бандлиги даражаси билан бирга параллел ра-
вишда ишсизлик даражаси ҳам ошиб бормоқда.
Хулоса ва таклифлар.
Бандлик моделла-
рига концептуал ёндашувларни илмий абстрак-
ция усулида тадқиқ этилиши натижалари асо-
сида қуйидаги хулосалар олинди:
1. Ривожланган мамлакатларда меҳнат бо-
зоридаги бандлик даражасининг асосий тенден-
цияси сифатида иқтисодий фаол аҳоли таркиби-
нинг моддий ишлаб чиқариш тармоқларидан
хизмат кўрсатиш соҳаларига кўчиб ўтишини
кўрсатиб ўтиш мумкин.
2. Хизматлар соҳасининг жадал ривожла-
ниши билан вақтинчалик ёлланувчи ишчилар-
ни жалб этиш кенг тарқалмоқда. Шу сабабли
бандликнинг жорий даврдаги модели вақтинча
меҳнатдан фойдаланишни кенгайтириш билан
тавсифланади.
3. Хизматлар соҳасининг жадал ривожла-
ниши билан боғлиқ яна бир тенденция бу –
меҳнат ресурслари умумий таркибидаги аёллар
улушининг ортишидир.
4. Бандлик моделидаги меҳнат интенсив-
лиги даражаси бўйича ишчилар икки гуруҳга:
меҳнат сиғими паст, лекин ишчиларнинг касбий
тайёргарлиги юқори бўлган гуруҳ ва юқори
меҳнат сиғимига эга ва касбий тайёргарлик
даражасига талаб паст бўлган гуруҳга ажратиш
мумкин.
Ўзбекистон меҳнат бозоридаги бандлик
кўрсаткичларининг иқтисодий-статистик таҳ-
лили натижаси асосида миллий меҳнат бозори-
да қуйидаги тенденциялар юз бераётганлигини
кўрсатиб ўтиш мумкин:
1. Аҳоли бандлиги даражасига таъсир
этувчи демографик ва бандлик кўрсаткичлари
йиллар давомида барқарор ўсиб бормоқда.
2. Иқтисодиётда бандлар сонининг меҳ-
натга лаёқатли ёшдаги доимий аҳоли сонидаги
улуши (0,2 %), иқтисодий фаол аҳоли сонининг
доимий аҳоли сонидаги улуши (0,5 %) ва меҳ-
натга лаёқатли ёшдаги доимий аҳоли сонидаги
(4,7 %) улуши барқарор ўсиб бормоқда.
3. Кўрилаётган даврда меҳнатга лаёқатли
ёшдаги доимий аҳоли сонининг доимий аҳоли
сонидаги улуши (-3,0 %), иқтисодиётда бандлар
сонининг доимий аҳоли сонидаги улуши (-1,9
%) ва иқтисодий фаол аҳоли сонидаги улуши
(-0,5 %) пасайган.
Юқоридаги таҳлиллар ва хулосалардан ке-
либ чиқиб, миллий меҳнат бозорида аҳоли банд-
лиги даражасини табиий ишсизлик даражасини
ҳисобга олган ҳолда самарали даражада бўли-
шини таъминлаш учун жаҳон миқёсида бандлик
моделларида юз бераётган ўзгаришларни эъти-
борга олиш ҳамда бандликка таъсир этувчи
омилларни самарали бошқариш орқали мамла-
катимизда аҳоли бандлигини самарали ташкил
этиш лозим.
Манба ва адабиётлар рўйхати:
1. Ўзбекистон Республикасининг “Аҳоли бандлиги тўғрисида” ги қонуни. Қонун ҳужжатлари маълумотлари
миллий базаси, 20.10.2020 й., 03/20/642/1396-сон; 02.04.2021 й., 03/21/681/0264-сон.
2. Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодекси. –Т.: Адолат, 1996. -256 б.
3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 19 мартдаги ПФ-5969-сонли Фармони. Қонун
ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 20.03.2020 й., 06/20/5969/0341-сон, 22.10.2020 й., 06/20/6091/1399-сон;
10.02.2021 й., 09/21/6165/0104-сон.
4. Перекрест В.Т., Курзенев В.А., Перекрест И.В. Концептуально-аналитическое моделирование рынка труда.
/Власт и экономика. Управленческое консультирование. №4. –С.80-94.; Ермолаева С.Г. Рынок труда: учебное пособие /
С.Г.Ермолаева. — Екатеринбург: Изд-во Урал. ун-та, 2015. — 108 с.; Г.Н.Соколова Экономическая и социальная
ДЕМОГРАФИЯ ВА МЕҲНАТ ИҚТИСОДИЁТИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 3-сон
109
эффективность занятости в республике Беларусь: проблема баланса, Белорусский экономический журнал. 2015. № 2.
С. 134–145.; Безработица, структурная перестройка экономики и рынок труда в Восточной Европе и России / Под ред.
Р.Г.Емцова, С.Коммандера, Ф.Коричелли. - М.: ИНФРА-М, 2016. - 391 с.; Рофе А.И., Збышко Б.Г., Ишин В.В. Рынок труда,
занятость населения, экономика ресурсов для труда / Под ред. А.И. Рофе. - М.: МИК, 2014. – 145 с.;
5. Абдураҳмонов Қ. Меҳнат иқтисодиёти: назария ва амалиёт / Дарслик. Қ.Абдураҳмонов. Қайта ишланган ва
тўлдирилган 3-нашри. –Т.: Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси “Fan” нашриёт давлат корхонаси, 2019. –
592 б.
6. Асрақулов А.С. Бандлик моделларини тадқиқ этишга концептуал ёндашувлар // Бизнес-эксперт. Бизнес-
Daily медиа. – 2019, №10. 46–50-б.
7. Асрақулов А.С. Норасмий бандликка концептуал ёндашувлар ва унга таъсир этувчи омиллар таҳлили
//Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар. –2019, №6.
8. Q.X.Abdurahmonov, N.N.Shoyusupova, I.A.Bakiyeva. Mehnat iqtisodiyoti: darslik. –T.: TDIU, 2011. –73-b.
9. Сей Ж.Б. Трактат по политической экономии. Серия «Политическая экономия: ступени познания». –М.:
«Дело», 2000 г.
10. Кейнс Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег. Избранное. –М.: «ЭКСМО», 2007 г.
11. Портер М. Конкурентное преимущество: как достичь высокого результата и обеспечить его
устойчивость / Пер. с англ. Е. Калининой. –М.: Альпина Паблишер, 2008. –720 с.
12. Иноземцев В.Л. За пределами экономического общества. –М.: Академиа-Наука, 1998. С. 103–104.
13. Тоффлер, Э. Революционное богатство / Э. Тоффлер, Х. Тоффлер. –М.: АСТ, 2007. –576 с.
14. Ўзбекистон Республикаси давлат статистика қўмитасининг 2011-2020 йил маълумотлари.
Асқарова Муҳаббат Ибрахимовна -
Тошкент давлат иқтисодиёт университети ҳузуридаги
«Ўзбекистон иқтисодиётини ривожлантиришнинг илмий асослари ва
муаммолари» илмий-тадқиқот маркази кичик илмий ходими
ЁШЛАРНИНГ ЁШ ГУРУҲИДАГИ ДЕМОГРАФИК ЎЗГАРИШЛАР ВА
УНИНГ МЕҲНАТ БОЗОРИГА ТАЪСИРИ
Аннотация.
Мақолада республикада ёшларнинг ёш гурухидаги демографик ўзгаришлар, уларнинг сони, ёшлар
меҳнат бозорида дуч келаётган муаммолар ва уларнинг ечимларига изох берилган.
Таянч сўзлар:
меҳнат бозори, ёшлар меҳнат бозори, аҳоли, туғилиш, аҳолининг ўртача ёши, бандлик,
ишсизлик, меҳнатга лаёқатли ёшдагилар, меҳнатга лаёқатли аҳоли.
Аскарова Мухаббат Ибрахимовна -
Младший научный сотрудник научно-исследовательского центра
«Научные основы и проблемы развития экономики Узбекистана»
при Ташкентском государственном экономическом университете
ДЕМОГРАФИЧЕСКИЕ ИЗМЕНЕНИЯ В ВОЗРАСТНОЙ ГРУППЕ И
ЕЁ ВЛИЯНИЕ НА РЫНОК ТРУДА
Аннотация.
В статье исследуются демографические изменения в возрастной группе молодежи в стране,
рассмотрены проблемы, с которыми сталкивается молодежь на рынка труда, и изложены способы их решения.
Ключевые слова:
рынок труда, молодожный рынок труда, население, рождаемость, средний возраст
населения, занятость, безработица, население в трудоспособном возрасте.
Askarova Mukhabbat Ibrahimovna -
Junior researcher of the Research center
«Scieptific bases and issues of economic development of Uzbekistan »
under the Tashkent state university of economics
DEMOGRAPHIC CHANGES IN THE AGE GROUP AND ITS IMPACT
ON THE LABOR MARKET
Annotation.
In the article researched the demographic changes in the youth age group, their number, the main issues in
labor market and are explained the problem solving.
Keywords:
labor market, youth labor market, population, births, average age of the population, employment,
unemployment, working age population, labour force.
ДЕМОГРАФИЯ ВА МЕҲНАТ ИҚТИСОДИЁТИ
