Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон
100
КОРПОРАТИВ ТУЗИЛМАЛАРНИНГ РАҚОБАТ МАРКЕТИНГ СТРАТЕГИЯСИНИ
ШАКЛЛАНТИРИШНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ
Амиркулов Акрам Зияевич -
Тошкент давлат иқтисодиёт университетининг
мустақил изланувчиси
Аннотация.
Мақолада бозор иқтисодиёти шароитида кимё саноатининг корпоратив тузилмаларида
корпоратив бошқарув фаолияти натижадорлигига мос келадиган рақобат маркетинг стратегиясини
шакллантиришни такомиллаштириш масалалари ўрганилган.
Таянч сўзлар
:
рақобат, рақобат маркетинг стратегияси,
корпоратив тузилма, акциядорлик жамияти,
акциядорлик жамиятини бошқариш, маркетинг стратегияси, корпоратив стратегия.
СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ ФОРМИРОВАНИЯ КОНКУРЕНТНОЙ МАРКЕТИНГОВОЙ
СТРАТЕГИИ КОРПОРАТИВНЫХ СТРУКТУР
Амиркулов Акрам Зияевич -
Самостоятельный соискатель
Ташкентского государственного экономического университета
Аннотация.
В статье рассматриваются вопросы совершенствования формирования конкурентной
маркетинговой стратегии в корпоративных структурах химической отрасли в условиях рыночной экономики,
согласующейся с эффективностью корпоративного управления.
Ключевые слова:
конкуренция, конкурентная маркетинговая стратегия, корпоративная структура,
акционерное общество, менеджмент акционерного общества, маркетинговая стратегия, корпоративная стратегия.
IMPROVING THE FORMATION OF COMPETITIVE MARKETING STRATEGY OF
CORPORATE STRUCTURES
Amirkulov Akram Ziyaevich –
Independent researcher
at Tashkent State University of Economics
Annotation.
The article discusses the issues of improving the formation of a competitive marketing strategy in the
corporate structures of the chemical industry in a market economy, consistent with the efficiency of corporate governance.
Key words:
competition, competitive marketing strategy, corporate structure, joint stock company, joint stock company
management, marketing strategy, corporate strategy.
Кириш.
Ҳозирда Ўзбекистонда амалга
оширилаётган жадал ислоҳотлар шароитида
маркетинг тамойиллари асосида кимё саноати
корхоналарининг бошқариш механизмини тако-
миллаштириш ва самарадорлигини оширишга
алоҳида эътибор қаратилмоқда. 2017-2021 йил-
ларда Ўзбекистон Республикасини ривожланти-
ришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳара-
катлар стратегиясида «таркибий ўзгартириш-
ларни чуқурлаштириш, миллий иқтисодиёт-
нинг етакчи тармоқларини модернизация ва
диверсификация қилиш ҳисобига унинг рақо-
батбардошлигини ошириш» бўйича муҳим вази-
фалар белгилаб берилган[1]. Бу каби устувор
вазифаларни муваффақиятли ҳал этилиши рес-
публикамиз кимё тармоғи акциядорлик жа-
миятларида кучли рақобат шароитида корпора-
тив бошқарув фаолияти натижадорлигига мос
келадиган рақобат маркетинг стратегиясини
шакллантиришни такомиллаштириш ва самара-
дорлигини оширишни тақозо этади. Шу жиҳат-
дан, кимё тармоғи акциядорлик жамиятларида
рақобат маркетинг стратегиясини шаклланти-
ришни такомиллаштиришга қаратилган таклиф
ва тавсиялар ишлаб чиқиш долзарб масалалар-
дан ҳисобланади.
Мавзуга оид адабиётлар таҳлили.
Кор-
поратив бошқарув, аввало, акциядорлик жамия-
ти фаолияти билан боғлиқ муайян манфаатлар-
ни қондириш мақсадида корпоратив шахслар ва
бошқа манфаатдор томонлар ўртасидаги бошқа-
рув муносабатлари тизими сифатида белгила-
нади. "Корпоратив бошқарув" тушунчаси 2004
йилда Иқтисодий ҳамкорлик ва тараққиёт таш-
килоти томонидан шакллантирилган "Корпора-
тив бошқарув тамойиллари" орқали очиб бери-
лади. Корпоратив бошқарув - бу акциядорлик
жамияти раҳбарияти, директорлар Кенгаши,
акциядорлар ва бошқа шахслар ўртасидаги ман-
фаатдор ўзаро муносабатлар тизими бўлиб,
улар ичида уларга эришишнинг мақсад ва воси-
талари шаклланади [2].
Шуни таъкидлаш лозимки, ҳозирда жаҳон
амалиётида корпоратив бошқарув (ингл. Corpo-
rate Governance) атамасининг барча мамлакат-
ларда ва ҳар қандай вазиятда қўлланилиши
МЕНЕЖМЕНТ ВА МАРККЕТИНГ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон
101
мумкин бўлган ягона таърифи мавжуд эмас.
Иқтисодиётнинг эволюцион тараққий этиши
натижасида корпоратив бошқарув соҳасида ҳам
ўзига хос ривожланишлар рўй берган ва нати-
жада ҳолатни инобатга олган ҳолда янгича таъ-
рифлар пайдо бўлган.
Умуман «корпоратив бошқарув» атамаси-
нинг ўзи тарихан ўтган асрнинг 70-йиллари
ўрталарида АҚШда пайдо бўлган. Кейинчалик
ушбу атама Европада кенг тарқалиб, унда кор-
поратив менежмент, корпоратив ҳуқуқ ва кор-
поратив тузилмалар (ташкилотлар)ни яратиш
соҳаларида тадқиқотлар олиб борилган[3].
Тадқиқотлар шуни кқотлар шуни крсатадики,
«корпоратив бошқарув»
атамаси илк марта
Р.Иллс томонидан «корпоратив тузумнинг тузи-
лиши ва фаолияти» моҳиятини очиб беришда
қўлланилган. «Корпоратив бошқарув» концеп-
цияси ўзи азалдан маълум бўлган ва бу концеп-
ция 20-аср бошларида чоп этилган адабиётлар-
да қўлланилган[4]. Хусусан, корпоратив муноса-
батлар тизими корпоратив ва хусусий мулкни
бошқаришни қўллаш жараёни сифатида бирин-
чи марта 1932 йилда америкалик ҳуқуқшунос
олим А.Берли ва иқтисодчи Г.Минзнинг классик
ишларида ўрганилган [5]. Уларнинг ишларида
«корпоратив бошқарув» атамаси тилга олинма-
ган бўлсада, улар классик агентлик муаммола-
рини ўрганишган. Корпоратив бошқарув алоҳи-
да фан сифатида 1980-йилларда юзага келган.
Р.Трикер томонидан
«Корпоратив бошқарув»
номли биринчи китоб 1984 йилда чоп этилган.
1993 йилдан бошлаб
«Corporate Governance: An
International Reviev»
деб номланган назарий
журнал чиқа бошлаган[6]. Иқтисодчи олимлар
Ш.Зайнутдинов ва Д.Рахимова «Корпоратив
бошқарув – манфаатдор шахсларнинг даромад
олиш мақсадида биргаликдаги ҳаракатлари-
дир», - деган таърифни келтиришган [7].
Аммо, шуни таъкидлаш лозимки, ушбу
тадқиқот ишларида корпоратив бошқарув фао-
лияти натижадорлигига кўра ривожланиш мар-
кетинг стратегияларини шакллантириш маса-
лалари ўрганилганлиги сабабли ушбу муаммо
долзарб аҳамият касб этади.
Тадқиқот методологияси.
Илмий-тадқи-
қот методологияси бўлиб диалектика услуби
ҳисобланади ва тадқиқот жараёнида тажриба-
экспериментал, танлаб кузатиш, таққослаш, экс-
пертлар баҳоси каби усуллардан фойдаланилди.
Таҳлил ва натижалар.
Тадқиқот жараё-
нида республикамизда фаолият олиб бораётган
етакчи акциядорлик жамиятлар раҳбарлари ва
менежерлари ўртасида ўтказилган эксперт сў-
рови жараёнида олинган маълумотлар таҳлили
корпоратив бошқарув тизимини баҳолаш йўна-
лишларини янгилаш ва қуйидаги 3 та йўналиш
бўйича корпоратив бошқарув тизими натижа-
дорлигини баҳолаш кўрсаткичларини танлаш
имконини берди:
- маъмурий-бошқарув жиҳатини тавсиф-
ловчи кўрсаткичлар;
- акциядорлик жамиятининг истиқболини
кўра билишликни тавсифловчи кўрсаткичлар;
- акциядорлик жамиятининг ресурсларни
тақсимлаш
самарадорлигини
тавсифловчи
кўрсаткичлари.
Яратилган кўрсаткичлар мажмуи корпора-
тив бошқарув тизими фаолиятининг энг муҳим
параметрларини баҳолаш имконини беради. Шу
билан бирга, асосий ва энг қийин муаммо зарур
кўрсаткичлар гуруҳини мувозанатли баҳолашни
шакллантиришдир. Шу муносабат билан муал-
лиф маъмурий-бошқарув, стратегик ва ресурс
жиҳатларини жамловчи кўрсаткичлардан ибо-
рат комплекс услубиятни таклиф этади.
Корпоратив бошқарув тизими фаолияти
натижадорлигини баҳолашдан сўнг натижадор-
лик ҳолати ўзгаришига таъсир килувчи асосий
омиллар таҳлили амалга оширилди. Етарли да-
ражада сақлаб қолиш учун зарур бўлган бир қа-
тор жиҳатлар аниқланди, хусусан, улар қуйи-
дагилардир:
- хўжалик юритишнинг зарур даражасини
сақлаб қолиш ёки унга эришиш йўллари;
- акциядорлик жамияти миқёсидаги ўзга-
ришлар йўналишлари, шу жумладан якуний на-
тижага таъсир этувчи элементнинг корпоратив
бошқарув тизими ички элементлари таркиби-
даги ўзгаришлар;
- корпоратив бошқарув тизими элемент-
ларининг бир-бирига ўзаро таъсири;
- корпоратив бошқарув тизимининг муам-
моли элементлари ва уларнинг алоҳида йўна-
лишлари, шу жумладан, иқтисодий бўлмаган
соҳаларнинг мавжудлиги.
“Ўзкимёсаноат” АЖ таркибига кирувчи
акциядорлик жамиятларининг корпоратив бош-
қарув натижадорлиги ҳамда корпоратив бошқа-
рув рақобатда устунлиги кўрсаткичлари ўзаро
боғлиқлигини ўрганиш натижалари асосида
ушбу акциядорлик жамиятларининг келгусида
ривожланиш стратегияси “Корпоратив бошқа-
рув устунлигини шакллантириш натижарадор-
лиги -Корпоратив бошқарув фаолияти натижа-
дорлиги” акс эттирувчи ушбу корхоналари ри-
вожланишининг стратегия матрицаси кўрини-
шида бўлади.
Ўрганилаётган акциядорлик жамиятлари
фаолиятини таҳлил қилиш шуни кўрсатадики,
улар фаолиятида корпоратив стратегияларнинг
барча турлари (ҳужумкорлик, кутиш, йўналиш
стратегияси ва бошқалар) қўлланилади.
Корпоратив рақобат устунлигини шакл-
лантириш натижадорлигининг "Ресурслар" эле-
менти бўйича стратегиялари.
МЕНЕЖМЕНТ ВА МАРККЕТИНГ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон
102
Таҳлиллар шуни кўрсатадики акциядор-
лик жамиятлари ресурс стратегиясининг асосий
таркибий қисмлари турли даражаларга эгадир
(1-жадвал).
1-жадвал
Корпоратив устунликнинг "Ресурслар" элементи учун асосий стратегиялари
№
Маъмурий-
бошқарув
йўналиши
бўйича
стратегиялар
Стратегиядаги асосий
мўлжаллар
Тадбирлар
АЖ
1
Инвестиция
ресурслари
соҳасидаги
стратегиялар
-янги молиявий бозорларга
кириш орқали рақобатбардош
устунликларга эга бўлиш
- стратегик устунликлардан
фойдаланишни муқобиллашти-
риш, харажатларни камайтириш
ва технологияларни алмаштириш
«Самарқандкимё» АЖ,
«Навоийазот» АЖ;
«Фарғонаазот» АЖ
- инвестиция портфелининг
муваффақиятли шаклланиши
туфайли рентабелликни
ошириш
- молия бозорида ўз мавқеини мус-
таҳкамлаш учун янги сотиб олиш
ёки бошқа акциядорлик жамият-
ларда акцияларни кўпайтириш
2
Инсон
ресурслари
соҳасидаги
стратегиялар
- корпорация ходимларининг
малакасини ошириш;
- харажатлар таркиби устидан
назоратни мустаҳкамлаш;
- ишлаб чиқарилаётган
маҳсулотларнинг ишончлилиги,
қулайлиги ва ҳавфсизлигини
ошириш
- бутун бозорга йўналтирилган
кучли маркетинг хизматларини
амалга ошириш;
- жорий ҳисоботни муқобиллашти-
риш ва автоматлаштириш, ҳисо-
ботларни тез олиш учун;
- ишланмайдиган тармоқларни ди-
версификациялаш ва илғор ишлаб
чиқариш усулларини жорий этиш.
«Қўқон СФЗ» АЖ;
«Фарғонаазот» АЖ
«Максам-Чирчиқ»
АЖ
Манба:
Муаллиф ишланмаси.
Хулоса ва таклифлар.
Ишлаб чиқилган
услубиятга мувофиқ корпоратив бошқарув ти-
зими натижадорлигини баҳолаш унинг фаолия-
ти (маъмурий-бошқарув йўналиши ва бизнес
истиқболини кўра билишлик; маъмурий-бошқа-
рув йўналиши ва ресурсларни тақсимлаш; биз-
несни кўра билиш ва ресурсларни тақсим-
лаш)ни тавсифловчи корпоратив бошқарув ти-
зими фаолияти йўналиши ҳолатининг комбина-
циялари ва рақобат устунликларини шакллан-
тириш кўп ҳолларда ўз ҳолатларининг дара-
жаларида жуда катта фарқларни кўрсатади. Бу
эса корпоратив бошқарув тизимининг фаолияти
натижадорлиги даражасидаги анча кучсиз кор-
реляцияни кўрсатади, таҳлил натижасида муво-
занатлаштирилган фаолиятнинг барча соҳала-
рига эга бўлган акциядорлик жамиятлари аниқ-
ланмади.
Шундай қилиб, ҳар бир компания учун
ушбу стратегиялар доирасида кўплаб тадбирлар
таклиф этилганлигини таъкидлаш мумкин ва
ҳар бир акциядорлик жамияти ўз мақсадларига
эришиш учун энг мос стратегияни танлаш ва
вазиятга қараб фаолиятни бирлаштириш
ҳуқуқига эгадир.
Манба ва фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Ўзбекистон Республикасини янада
ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги ПФ-4947-сонли Фармони.
2.
Принципы корпоративного управления Организации экономического сотрудничества и развития
[Электронный ресурс] – Режим доступа: http://pmguinfo.dp.ua/images/documents/korp_otnosheniya/principy_oesr.pdf
3.
Veasey E.N. The Emergense of Corporate Governance as a New Legal Disicipline // The Business Lawyer. – August
1993. – Vol.48, Issue 4. – P.1267-1271.
4.
Eells R.S.F. the Meaning of Modern Business; An Introduction to the Philosophy of Large Corporate Enterrise. – New
York: Columbia University Press, 1960. – 427 p.
5.
Berle A., Means G. The modern Corporation and Private Property. – New York: Macmillan, 1932. – 478 p.
6.
Tricker R.I. Corporate Governanse : Practices, Procedures and Powers in British companies and Their bords of
Directors. – Aldershot, UK: Gower Publishing & Oxford; Nuffield College, 1984. - 319 p.
7.
Зайнутдинов Ш.Н., Раҳимова Д.Н. Корпоратив бошқарув асослари. – Т.: Академия, 2007. – 48 б.
МЕНЕЖМЕНТ ВА МАРККЕТИНГ
