Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон
200
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ҲУДУДЛАРИДА КИЧИК БИЗНЕС ВА ХУСУСИЙ ТАДБИРКОРЛИК
ФАОЛИЯТИНИ ИҚТИСОДИЙ - СТАТИСТИК ТАҲЛИЛИ
Ғойибназаров Баҳодир Каримович -
Иқтисодиёт фанлари доктори, профессор
Шарипов Бобур Анвар ўғли -
Кадрлар малакасини ошириш ва
статистик тадқиқотлар институти
мустақил изланувчиси
Аннотация:
Мақолада мамлакатимизда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни чет эл тажрибаларидан
фойдаланган ҳолда ривожлантириш йўллари, шунингдек, турли мамлакатлар миллий иқтисодиёти инвестиция
салоҳиятини оширишда алоҳида ўрин тутувчи бу хўжалик юритиш шаклларининг статистикаси ҳолати баён
қилинган.
Таянч иборалар:
кичик бизнес, хусусий тадбиркорлик, иқтисодиёти тармоқлари, инновацион ривожланиш,
кичик корхоналар, маҳаллий минерал хом ашё, моддий-техник, меҳнат ресурслари, ички бозор сиғими.
ЭКОНОМИКО-СТАТИСТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ МАЛОГО БИЗНЕСА И ЧАСТНОГО
ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСТВА НА ТЕРРИТОРИИ РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН
Гойибназаров Баходир Каримович -
Доктор экономических наук, профессор
Шарипов Бобур Анвар оглы -
Обучение персонала и
Институт статистических исследований
независимый искатель
Аннотация:
В статье рассмотрены пути развития малого бизнеса и частного предпринимательства в
нашей стране с использованием зарубежного опыта, а также состояние статистики этих форм хозяйствования,
которые занимают особое место в повышении инвестиционного потенциала национальной экономики разных стран.
Ключевые слова:
малый бизнес, частное предпринимательство, отрасли экономики, инновационное
развитие, малый бизнес, местные полезные ископаемые, логистика, трудовые ресурсы, емкость внутреннего рынка.
ECONOMIC-STATISTICAL ANALYSIS OF SMALL BUSINESS AND PRIVATE ENTREP
RENEURSHIP IN THE TERRITORY OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN
Goyibnazarov Bahodir Karimovich -
Doctor of Economics, Professor
Sharipov Bobur Anvar oglu -
Staff training and Institute for Statistical
Research independent researcher
Abstract:
The article considers the ways of development of small business and private entrepreneurship in our country
using foreign experience, as well as the state of statistics of these forms of management, which occupy a special place in
increasing the investment potential of the national economy of different countries.
Keywords:
small business, private entrepreneurship, economic sectors, innovative development, small business, local
minerals, logistics, labor resources, domestic market capacity.
Кириш.
Кичик бизнес ва хусусий тадбир-
корлик иқтисодиётни ривожлантириш, аҳоли
бандлиги ва даромадларини оширишда муҳим
омилдир. Ушбу соҳа вакилларини ҳар томонла-
ма қўллаб-қувватлаш мақсадида охирги икки
ярим йилда республикамиз Президентининг эл-
ликдан ортиқ фармон ва қарорлари қабул қи-
линди. Улар асосида жумладан, тадбиркорлик
фаолиятини давлат рўйхатидан ўтказиш, турли
рухсатномалар олиш ва бошқа кўплаб хизмат-
лар тартиб-қоидалари соддалаштирилди. Бу бо-
рада қулайлик яратиш учун Давлат хизматлари
агентлиги ва унинг жойлардаги марказлари
ташкил этилди. Тадбиркорлик субъектлари-
нинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳи-
моя қилиш бўйича вакил (Бизнес-омбудсман)
лавозими жорий қилинди. Шунингдек, барча ҳу-
дудларда тадбиркорлар мурожаатларини қабул
қилиб, ҳал этишга кўмаклашадиган Бош вазир
қабулхоналари ташкил этилди. Вазирлар Маҳка-
маси ҳузурида Тадбиркорлик фаолиятини ри-
вожлантиришни қўллаб-қувватлаш давлат жам-
ғармаси фаолияти йўлга қўйилиб, унга 200 мил-
лиард сўм ва 50 миллион доллар маблағ ажра-
тилди. Тижорат банклари томонидан тадбир-
корларга ажратилаётган кредитлар ҳажми ошди
КИЧИК БИЗНЕС ВА ХУСУСИЙ ТАДБИРКОРЛИК
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон
201
Мамлакатда кичик бизнес ва хусусий тад-
биркорликни йўлга қўйиш имконияти - омма-
вий ташаббуслар бу хўжалик юритиш шаклла-
рини муваффақиятли ривожлантиришнинг за-
рур шартларидан бири ҳисобланади. Кичик биз-
нес ва хусусий тадбиркорлик, биринчи навбат-
да, аҳолини иш билан таъминлайдиган муассаса
ҳисобланиб, ўз фаолияти учун ўзи қулайликлар
яратади. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркор-
ликни ривожлантириш орқали иқтисодий ўсиш-
ни таъминлаш ва инновацион ривожланиш йў-
лига ўтиш билан боғлиқ муаммоларни ҳал қи-
лиш мумкин. Кичик бизнес ва хусусий тадбир-
корлик фаолияти инқироз ҳолатидан олиб чи-
қиш имкониятига эга бўлиб, кичик ва ўрта ком-
паниялар учун мобиллик ва мослашувчанлик,
аҳоли бандлиги соҳасидаги салбий жараёнлар-
ни юмшатиш имконини кенгайтиради, улар-
нинг ижтимоий мослашувини таъминлаши мум-
кин ҳамда йирик корхоналарда ишчи ўринлари,
шунингдек, янги бозор жойларини яратиш ва
иқтисодий ўсишга сезиларли даражада ёрдам
беради.
Ўзбекистон Республикаси Президенти-
нинг 2019 йил 13 августдаги “Ўзбекистон Рес-
публикаси иқтисодиёт ва саноат вазирлиги ҳу-
зуридаги кичик бизнес ва тадбиркорликни ри-
вожлантириш агентлиги фаолиятини ташкил
этиш тўғрисида”ги ПҚ–4417-сонли қарори ҳам
бу йўналишдаги тадбирнинг мантиқий давоми-
дир[1]. Унга кўра, Ўзбекистон Республикаси иқ-
тисодиёт ва саноат вазирлиги ҳузурида кичик
бизнес ва тадбиркорликни ривожлантириш
агентлиги ташкил этилди. Кичик бизнес ва
тадбиркорлик субъектларининг Тадбиркорлик
фаолиятини қўллаб-қувватлаш давлат жамғар-
маси маблағлари ҳисобидан молиявий ёрдам
олиш ҳақидаги аризаларини кўриб чиқиш бўйи-
ча электрон ҳужжат айланиши схемаси тизими
жорий этилди. Бунда Ўзбекистон Республикаси
Президентининг 2016 йил 16 мартдаги “Кичик
бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари
экспортини қўллаб-қувватлаш жамғармаси фао-
лиятини янада такомиллаштириш чора-тадбир-
лари тўғрисида”ги ПҚ–2507-сонли қарори[2]
ҳуқуқий асос бўлди.
Мамлакатимизда кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорликнинг ҳозирги кундаги статистик
ҳолати ва уни ривожлантириш долзарб масала-
лардан ҳисобланади.
Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик
ҳолатини баҳолашнинг асосий йўналишлари ва
усулларини аниқлаш, кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорлик бўйича статистик маълумотлар-
ни тўплашни ташкил этиш, статистик маълу-
мотларни тўплашнинг асосий кўрсаткичлари,
статистик маълумотларни тўплаш учун кичик
бизнесни аниқлашнинг асосий мезонлари, шу-
нингдек, тадбиркорлик фаолияти ҳолатини таҳ-
лил қилишда жаҳон рейтингларидан фойдала-
ниш лозим. Шу талаблардан келиб чиқиб, тад-
қиқот натижаларига кўра, халқаро талаблар
умумлаштирилди, мамлакатда кичик бизнес ҳо-
латини баҳолаш учун бу тоифадаги субъектлар
бўйича статистик маълумотларни тўплашнинг
асосий йўналишлари ва усуллари аниқланди.
Адабиётлар таҳлили.
Профессор Ё.Абдул-
лаевнинг “Кичик бизнес ва тадбиркорлик асос-
лари 1-қисм 100 савол ва 100 жавоб” китобида
замонавий иқтисодий шароитда тадбиркорлик
фаолиятининг иқтисодий ривожланишдаги ўр-
ни ҳақида кенг мулоҳазалар олиб борилган. Тад-
биркорликни ўлчаш ва тадқиқ қилиш учун ста-
тистика услубиятини ишлаб чиқиш кўплаб ста-
тистик идоралари ва халқаро ташкилотлар учун
фаолиятнинг устувор йўналишига айланмоқда.
Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик статис-
тикаси бўлмаса, бозор ҳолатининг аниқ миқдо-
рий хусусиятларини олиш ва уларнинг тадқи-
қот ва прогнозларини амалга ошириш мумкин
эмас. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик
статистикаси кўрсаткичларининг статистик ту-
зилмасини тушунмаслик ва бозорнинг миқдо-
рий хусусиятлари бўйича статистик тадқиқот
ўтказмаслик ҳолатларида ҳар қандай кичик биз-
нес ва хусусий тадбиркорлик жиддий зарар
етказиши мумкин[7].
Фақат статистик кўрсаткичларни қайта
ишлаш усулларини қўллаш, бизнес муҳити ҳа-
қидаги турли маълумотлар иқтисодий сиёсатни
шакллантириш ва тегишли хўжалик юритиш
шаклларининг
ривожланиш
жараёнларини
яхшироқ тушуниш, унинг истиқболларини баҳо-
лашда асос бўлиши керак. Таққослама статистик
маълумотлар тизими ва ишончли ахборот база-
си мамлакатимизда кичик тадбиркорлик ҳола-
тини баҳолаш ва кичик тадбиркорликни давлат
томонидан қўллаб-қувватлаш сиёсатининг йў-
налишларини белгилаш учун зарур шарт ҳисоб-
ланади [8].
Мамлакатимизда кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорлик субъектларини давлат томони-
дан қўллаб-қувватлаш бўйича бир қатор ишлар
амалга оширилмоқда (1-расм). Кичик бизнес ва
хусусий тадбиркорлик статистикаси вазифала-
рига қуйидагилар киради[9]:
кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик
субъектларини статистик кузатишни ташкил
этиш ва ўтказиш учун методика ва инструмен-
тарияни (кузатув шакллари, уларни тўлдириш
бўйича кўрсатмалар) ишлаб чиқиш;
кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик
субъектларини қай тарзда кузатиш усулларини
статистик амалиётга жорий этиш, унинг дастур-
лари ва услубиятини доимий такомиллаштириб
бориш;
КИЧИК БИЗНЕС ВА ХУСУСИЙ ТАДБИРКОРЛИК
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон
202
кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик
субъектларини рўйхатга олишни ташкил этиш,
услубиятини ишлаб чиқиш ва такомиллашти-
риш;
рўйхатга олинган барча кичик бизнес
ва хусусий тадбиркорлик субъектларини ўз
ичига олган статистик кузатув объектларининг
умумий жамланмасини шакллантириш;
кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик
субъектлари фаолияти кўрсаткичларини аниқ-
лаштириш ва қўшимча ҳисоблаш учун ахборот
базасини яратиш;
кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик
субъектларининг иқтисодий фаолият турлари,
маъмурий-ҳудудий тузилмалар бўйича фаолия-
тини тавсифловчи статистик кўрсаткичлар ти-
зимини ишлаб чиқиш;
мамлакат иқтисодиётида кичик бизнес
ва хусусий тадбиркорликнинг ўрнини аниқлаш;
кичик бизнес ва хусусий тадбиркор-
ликнинг ресурс салоҳиятини аниқлаш ва сама-
радорлигини статистик баҳолаш.
Тадқиқот методологияси.
Кичик бизнес
ва хусусий тадбиркорлик субъектлари фаолия-
ти тўғрисидаги статистик маълумотларни тўп-
лаш уларни аниқлашнинг алоҳида мезонларини
талаб қилади. Бунда қисқа муддатли режалаш-
тириш устуворлиги, ишлаб чиқариш жараёнида
(бир шахс ҳам эга, ҳам менежер) тадбиркорнинг
алоҳида роли, ишлаб чиқаришни ташкил этиш,
у ўз маблағларини молиялаштириши каби
(ўрта, йирик, кичик бизнес) сифат хусусиятлари
маълум. Аммо, статистик тадқиқотлар ва кичик
бизнесни ривожлантириш прогнозлари учун
фақат сифат мезонларидан фойдаланиб, миқдо-
рий кўрсаткичларнигина қўллаш мумкин[9].
1-расм. Мамлакатимизда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларини
давлат томонидан қўллаб-қувватлаш шакллари[12]
Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик
статистикаси маълумотлари давлат бошқаруви
органлари, тадбиркорлар бирлашмалари, илмий
ташкилотлар томонидан қуйидаги мақсадларда
қўлланилади:
1) макроиқтисодий даражадаги иқтисо-
дий фаолият натижаларини, асосий агрегатлар-
нинг ҳисоб-китобларини ва иқтисодиётни ри-
вожлантириш прогнозларини тузиш учун;
2) кичик тадбиркорликни қўллаб-қувват-
лаш соҳасида давлат сиёсатини аниқлаш;
3) давлат бюджетига тушумларни режа-
лаштириш мақсадида солиқлар ва йиғимлар ҳи-
собланади.
Таҳлил ва натижалар муҳокамаси.
Халқаро статистика амалиётида кичик бизнес
субъектларини ўлчаш учун ягона халқаро ме-
зонлар мавжуд эмас. "Кичик бизнес" тушунчаси
ҳар бир мамлакатларда шу мамлакат иқтисоди-
ётининг тузилишига ва кичик бизнес фаолияти-
ни тартибга солувчи ҳуқуқий ҳужжатларга боғ-
лиқ ҳолда қўлланилади. Масалан, АҚШ ва Буюк
Британияда "кичик бизнес" ёки "кичик бизнес
корхоналари" атамалари кенг тарқалган, Ғарбий
Европанинг бир қатор мамлакатларида ва
Японияда "кичик ва ўрта корхоналар" атамаси
тез-тез ишлатилади. Европа Иттифоқи мамла-
катларида кичик ва ўрта корхоналар ўрта ва
кичик корхоналарга ажратилган [3].
Тадбиркорлик йўналишидаги кичик ва
ўрта корхоналарнинг ривожланиш даражаси
кўрсаткичлари ҳолати таҳлили кўрсатишича,
1000 аҳолига кичик ва ўрта корхоналар сони,
масалан, АҚШда 20 тадан тўғри келса, кичик ва
ўрта корхоналарнинг ЯИМдаги ҳиссаси 62 фоиз-
ни ташкил этади. Бу кўрсаткич Канадада 33 тага
ва 27 фоизга, Австралияда 40 тага ва 35 фоизга,
Японияда 45 тага ва 55 фоизга, Малайзияда 21
тага ва 47 фоизга, Чехияда 85 тага ва 35 фоизга,
Венгрияда 55тага ва 50 фоизга, Буюк Британия-
да 27 тага ва 53 фоизга ҳамда Россияда 39 тага
ва 21 фоизга тўғри келади (1-жадвал).
Кичик бизнесни
ривожлантиришнинг хуқуқий
базасини яратиш
Кичик бизнес
тузилмаларининг моддий-
техника асосини барпо этиш
ҳамда уларга кўмаклашиш
Кичик бизнес соҳасининг
ташкилий бошқарув
тузилмасини ташкил этиш
Кичик бизнес субъектлари-
нинг ташқи иқтисодий
фаолиятини юксалтириш
Кичик бизнес субъектлари
суғурта тизимини
ривожлантириш
Кичик бизнес субъектларини
молиявий қўллаб қувватлаш
Кичик бизнес субъектларига
кадрлар тайёрлаш
Кичик бизнес субъектларини ижтимоий-
маънавий жиҳатдан қўллаб-қувватлаш
Кичик бизнес субъектларини зарурий
ахборотлар билан таъминлаш
Кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорлик субъектларини
давлат томонидан қўллаб-
қувватлаш шакллари
КИЧИК БИЗНЕС ВА ХУСУСИЙ ТАДБИРКОРЛИК
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон
203
1-жадвал
Турли мамлакатларда тадбиркорлик йўналишидаги кичик ва ўрта корхоналарнинг
ривожланиш даражаси кўрсаткичлари[10]
(2019 йил 1 январь ҳолатига)
Мамлакатлар
1000 аҳолига кичик ва
ўрта корхоналар сони
Кичик ва ўрта
корхоналарда банд
бўлганлар улуши, %
Кичик ва ўрта
корхоналарнинг ЯИМга
қўшган ҳиссаси, %
АҚШ
20
42
52
Канада
33
47
27
Австралия
40
69
35
Япония
45
77
55
Малайзия
21
56
47
Россия
39
43
21
Чехия
85
51
35
Венгрия
55
48
50
Буюк Британия
27
35
53
Буюк Британияда статистика органлари
марказлашмаган ҳолда фаолият юритиб, статис-
тик маълумотларни тегишли маъмурий орган-
ларнинг фаолияти билан чамбарчас боғлиқ бўл-
ган саноат бўлимлари тўплайди. Бўлимлар ўрта-
сида статистик ахборот алмашиш бўйича кели-
шув мавжуд. Бу борада маслаҳат берувчи ва му-
вофиқлаштирувчи асосий ташкилот - барча бў-
лимлар билан доимий алоқаларни қўллаб-қув-
ватлайдиган Марказий статистика бошқармаси
фаолият кўрсатади.
Японияда ҳам статистика ташкилоти мар-
казлашмаган, ҳар бир вазирликда статистика
идоралари, бўлимлар ёки бўлинмалар мавжуд.
Статистик ишлар префектуралар, шаҳар ҳоким-
лари, маъмурий марказлар ва қишлоқ аҳоли
пунктлари раҳбарлари томонидан амалга оши-
рилади. Ҳар бир префектурада статистика Мар-
казий давлат аппарати ва префектурани бош-
қариш вазифаларини бажаради. Япониядаги
Марказий статистика институти статистик
комиссия ҳисобланиб, статистик ишларни стан-
дартлаштириш ва мувофиқлаштириш, статис-
тик маълумотларни таҳлил қилиш, кадрлар
тайёрлаш, халқаро статистик фаолият билан
шуғулланади.
Францияда марказий статистика органи
Миллий статистика ва иқтисодий тадқиқотлар
институти ҳисобланади. Мунтазам равишда ҳу-
кумат ва монополияни батафсил статистик маъ-
лумотлар билан таъминлайди, ҳудудий статис-
тика бошқармалари эса умумдавлат миқёсидаги
вазифаларни бажаради ва минтақавий демог-
рафик ва иқтисодий тадқиқотлар олиб боради.
Миллий статистика ва иқтисодий тадқиқотлар
институти ҳар йили 7000 дан ортиқ саноат кор-
хоналарини текширади, савдо, транспорт, маи-
ший хизмат кўрсатиш корхоналарини даврий
текшириб, назорат қилиб боради.
Канадада мамлакат миқёсида маълумот-
ларни тўплаш бўйича ишлар маҳаллий ҳоки-
мият органлари билан биргаликда статистика
бюроси томонидан амалга оширилади. Махсус
сўровларни олиб борувчи статистик маълумот-
ларни тўплаш ва тарқатиш билан шуғулланади-
ган саккизта минтақавий муассаса мавжуд. Ста-
тистика бюроси томонидан текширув режалари,
натижалар қайта ишланади ва эълон қилинади.
Саноат корхоналари, одатда, электрон почта
орқали сўров ўтказиш йўли билан текширила-
ди. Европа Иттифоқига аъзо давлатлар бўйича
статистик маълумотларни тайёрлаш ва ушбу
мамлакатлар томонидан қўлланиладиган ста-
тистик усулларни уйғунлаштириш билан
Европа Иттифоқининг статистик хизмати
шуғулланади.
Европа Иттифоқининг статистик хизмати
вазифаси:
статистик инфратузилмани ривожлан-
тириш;
статистик фаолият соҳасини умумий
кенгайтириш;
ягона интеграция Европа статистика
тизимини яратиш;
статистик маълумотларнинг таққосла-
ниши ва ишончлилигига эришиш учун ягона
методология ва статистика стандартларини
яратиш ва улардан фойдаланиш;
Европа Иттифоқини юқори сифатли
статистик маълумотлар билан таъминлаш;
Европа Иттифоқига аъзо давлатлар ва
бошқа мамлакатлар ҳамда минтақалар ўртасида
таққослашни амалга ошириш;
Европа даражасида муҳим иқтисодий
қарорлар қабул қилиш ҳисоблади[6].
Кўпгина мамлакатларда тадбиркорлик
бўйича статистик маълумотларни йиғиш юзаси-
дан мақсадли дастурлар йўқлигига қарамасдан,
миллий даражада тадбиркорлик муҳитининг
турли жиҳатларини (масалан, ўз-ўзини иш би-
лан таъминлаш, бизнес демографияси ва кам-
дан-кам ҳолларда, шахслар ва корхоналар ёки
турли манбалардан корхоналар ҳақида олинган,
бирлаштирилган маълумотларга асосланган
кўрсаткичлар) мониторинг қилиш статистика-
си мавжуд[9].
КИЧИК БИЗНЕС ВА ХУСУСИЙ ТАДБИРКОРЛИК
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон
204
Статистика идораларидан ташқарида
ишлаб чиқилган тадбиркорлик индикаторлари
халқаро маълумотлар базалари мазмуни ва
хусусиятларининг чуқур таҳлили уларнинг те-
гишли сиёсатни ишлаб чиқиш учун ишончли
асос сифатидаги фойдалилигини шубҳа остига
қўядиган турли методологик ва концептуал
муаммолар мавжудлигини кўрсатади. Бундай
муаммоларнинг асосийлари қуйидагилардан
иборат:
маълумотлар сифатига оид шубҳалар
(маълумотлар намуналари ёки манбаларининг
ишончлилиги);
корхоналарнинг муайян ҳуқуқий шакл-
лари бўйича кўрсаткичлар тўпланишини чек-
лаш;
фақат шахслар томонидан маълумот
тўплашни чеклаш (бунда шахсларнинг сўровла-
ри тадбиркорлар ёки тадбиркорларнинг кела-
жакдаги хусусиятлари ҳақида кенг маълумот бе-
риши мумкин бўлса-да, яратилган корхоналар-
нинг ҳақиқий самарадорлиги қамров доираси-
дан ташқарида қолади).
Кичик тадбиркорлик ҳолатининг монито-
ринги бу жабҳанинг таҳлил қилинаётган давр
учун аниқ санадаги ҳолатини тавсифловчи ста-
тистик, табиий ва молиявий кўрсаткичлар, шу-
нингдек, таҳлилий материаллар тўплами тақ-
қосланишини кўзда тутади. Бунда кичик бизнес
ва хусусий тадбиркорликнинг ривожланиш да-
ражасини аниқлаш воситаларидан бири статис-
тика ҳисобланади. Бундай ҳолларда, фойдали
бўлиши мумкин бўлган баъзи ўлчовлар (саноат
маҳсулотлари ишлаб чиқариш, меҳнат унумдор-
лиги ва бошқалар) кўпинча амалга оширилмай-
ди. Баъзан турли хил баҳолаш усуллари, жумла-
дан, миқдорий ва сифатли таҳлил усуллари, шу-
нингдек, жаҳон рейтинглари маълумотларига
мурожаат қилинади[4].
Кичик бизнеснинг ҳолатини, мамлакат ва
ҳудудлар иқтисодиётини ривожлантиришдаги
ролини статистик баҳолаш учун қуйидагилар-
дан ташкил топган кўрсаткичлар тизимини
шакллантириш керак:
кичик бизнес субъектлари сони;
кичик корхоналар сони;
кичик корхоналарнинг корхоналар уму-
мий сонидаги улуши;
кичик корхоналарнинг тармоқлар бўйи-
ча тақсимланиши;
1000 кишига кичик корхоналар сони,
маҳсулот сотишдан тушум;
кичик корхоналар активларининг қий-
мати, кичик корхоналарнинг асосий воситалари
қиймати;
молиявий натижалар: меҳнат
унумдорлиги
,
ялпи даромад, сотишдан олинган даромад;
соф фойда, бир йилда бир ишчи учун
олинган даромад миқдори;
кичик корхоналар активлари рентабел-
лигини аниқлаш.
Таҳлилларимиз кўрсатишича, кичик биз-
нес ва хусусий тадбир-корлик фаолиятининг
ЯИМдаги улуши 2007 йилда 45,7 фоизни таш-
кил этилган бўлса, 2019 йилда 56,5 фоизга ет-
ган. Шунингдек, бу тоифадаги субъектларнинг
иқтисодиётнинг саноат, қурилиш, бандлик, экс-
порт, импорт, савдо, қишлоқ, ўрмон ва балиқ хў-
жалиги ҳамда хизматлар тармоқларидаги улуш-
лари ҳолати ҳам ўрганилди (2-жадвал).
Тадбиркорлик нафақат рақобатбардош
муносабатларни ривожлан-тиришнинг асоси,
балки бандлик, инновация ва иқтисодий ўсиш
муаммоларини ҳал қилиш воситаси ҳамдир.
Аммо, ҳамон тадбиркорликни баҳолашга уму-
мий ёндашувлар (шу жумладан, тадбиркорлик
фаолияти даражасини баҳолаш) мавжуд эмас.
2-жадвал
Ўзбекистон иқтисодиёти тармоқларида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик
фаолиятининг 2007 - 2020 йиллардаги улуши[11]
(умумий ҳажмга нисбатан %да)
Йиллар ЯИМ
Саноат Қурилиш Бандлик Экспорт Импорт
Савдо
Қишлоқ, ўрмон
ва балиқ
хўжалиги
Хизматлар
2007
45,7
13,2
55,4
72,1
14,8
32,0
87,8
97,6
44,1
2008
48,2
14,6
58,4
73,1
12,4
35,7
84,6
97,7
44,2
2009
50,1
17,9
42,4
73,9
14,6
42,5
81,0
97,8
44,1
2010
60,8
26,6
52,5
74,3
13,7
35,8
85,1
97,4
56,1
2011
61,9
28,6
67,6
75,1
18,8
34,3
86,7
97,2
55,6
2012
60,8
29,7
70,0
75,6
14,0
38,6
87,3
97,2
56,0
2013
60,9
33,0
70,6
76,7
26,2
42,4
86,6
97,3
56,2
2014
61,9
36,8
69,5
77,6
27,0
45,4
86,3
97,5
59,1
2015
64,6
40,6
66,7
77,9
27,0
44,5
87,1
98,0
60,2
2016
66,8
45,3
66,9
78,2
26,0
46,8
89,6
98,6
63,2
2017
65,3
41,2
64,8
78,0
22,0
53,6
88,4
98,5
58,3
2018
62,4
37,4
73,2
76,3
27,2
56,2
86,3
98,3
56,0
2019
56,0
25,8
75,8
76,2
27,0
61,6
83,7
97,9
53,2
2020
55,7
27,5
72,4
73.8
20,5
51,8
82,2
97,0
51,5
КИЧИК БИЗНЕС ВА ХУСУСИЙ ТАДБИРКОРЛИК
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон
205
Тадбиркорлик ривожлантирилишини ба-
ҳолаш фақат сифатли ва миқдорий хусусиятлар-
ни ҳисобга олган мавжуд статистик маълумот-
лардан, жаҳон рейтингларидан фойдаланган
ҳолда комплекс статистик ёндашув асосида
амалга оширилиши мумкин.
Кичик корхоналарнинг инвестицион
фаоллиги кўрсаткичлари қуйидагилар:
асосий капиталга инвестициялари;
минтақа асосий капиталига инвестиция-
ларининг улуши;
асосий капиталга инвестициялари нис-
бати;
соф фойдага инвестициялари нисбати.
2-расм. 2020 йилда янги ташкил топган кичик корхона ва
микрофирмаларнинг ҳудудлар бўйича улуши[11]
2020 йил ҳудудлар бўйича янги ташкил
топган кичик корхона ва микрофирмаларнинг
жами миқдорида Тошкент вилояти, (22,2%),
Андижон виоляти (16,0) ва Тошкент шаҳрида
(15,9¿) улуши юқори, Қорақалпоғистон Респуб-
ликаси (2,5%), Наманган (3,0¿), Қашқадарё
(3,1¿), Сирдарё вилоятида (3,5 %), Жиззах
(3,6%) вилоятларида эса энг паст бўлди (2-
расм).
Кичик бизнеснинг ҳудудларни ижтимоий-
иқтисодий ривожлантиришга қўшган ҳиссаси
қуйидаги кўрсаткичлар орқали аниқланади:
ишловчилар сони;
ишловчиларнинг ҳудуддаги умумий иш-
ловчилар сонидаги улуши;
ходимларининг иш ҳақи фонди;
ишловчиларнинг ўртача иш ҳақи;
ялпи ҳудудий маҳсулотдаги улуши;
Иқтисодиётни модернизация қилиш жа-
раёнида янги иш ўринларини ташкил этиш мақ-
садида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик
субъектларига янги, замонавий банк хизматла-
ри кўрсатиш янада такомиллаштирилиб бори-
лиши зарур.
Ривожланган мамлакатлар тажрибаси шу-
ни кўрсатадики, кичик ва ўрта бизнесни қўллаб-
қувватлаш сиёсатини ишлаб чиқиш ва амалга
оширишда давлат органларининг бевосита иш-
тирокида муваффақиятли ривожланмоқда. Ки-
чик ва ўрта инновацион тадбиркорликни энг
ҳавфли жиҳатларини эътиборда тутган ва ўзига
хос хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда, ташқи
муҳитдаги ўзгаришларга энг сезгир тузилма
сифатида қўллаб-қувватлаш алоҳида аҳамиятга
эга.
Хулоса ва таклифлар
Келгусида мамлакатимизда кичик бизнес
ва хусусий тадбиркорлик фаолиятини барқарор
ривожлантириш учун қуйидагиларни амалга
ошириш зарур:
- кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик,
қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта иш-
лаш, шунингдек, хизмат кўрсатиш соҳаларида
янги иш жойлари яратилишини такомиллашти-
риш, оилавий тадбиркорликни янада ривожлан-
тириш, хизмат кўрсатиш ва сервис соҳаларини
айниқса, қишлоқ жойларида ривожлантириш,
касаначилик фаолиятини янада кенгайтириш,
уларнинг йирик корхоналар билан биргаликда
фаолият юритадиган шаклларини кўпайтириш
лозим;
- хусусий мулк, хусусий тадбиркорлар
манфаатларини ҳимоя қилувчи ҳуқуқий базани
янада мустаҳкамлаш; кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорлар ҳуқуқ ва кафолатларини қонуний
ҳимоя қилиш меъёрларини кучайтириш керак;
- хусусий тадбиркорлар томонидан хом
ашё ресурсларидан фойдаланиш механизмини
соддалаштириш, бунинг учун ресурсларни очиқ
биржа ва ярмарка савдоларида сотиш ҳажмини
кенгайтириш зарур;
2,5
16
5
3,6
3,1
4,4
3
7,4
4,3
3,5
22,2
4,2
5,1
15,9
0
5
10
15
20
25
Қорақалпоғистон Р.
Андижон
Бухоро
Жиззах
Қашқадарё
Навоий
Наманган
Самарқанд
Сурхондарё
Сирдарё
Тошкент
Фарғона
Хоразм
Тошкент ш.
КИЧИК БИЗНЕС ВА ХУСУСИЙ ТАДБИРКОРЛИК
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон
206
- кичик ва хусусий тадбиркорликни ри-
вожлантириш ҳисобига бандликни ўстириш
учун ҳар бир туман ва шаҳардаги маҳаллий ми-
нерал хом ашё, моддий-техник ва меҳнат ре-
сурслари, ички бозор сиғими, қишлоқ хўжалиги
маҳсулотларини қайта ишлаш имкониятларини
баҳолаш керак;
- узоқ қишлоқ туманларида янги иш ўрин-
ларини яратувчи лойиҳаларни молиялаштириш
учун имтиёзли кредит ресурсларини жалб
этишни такомиллаштириш лозим ва бошқалар.
Манба ва фойдаланилган адабиётлар:
1.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 13 августдаги “Ўзбекистон Республикаси иқтисодиёт ва саноат
вазирлиги ҳузуридаги кичик бизнес ва тадбиркорликни ривожлантириш агентлиги фаолиятини ташкил этиш тўғрисида”ги ПҚ–
4417-сонли қарори. // Lex.uz.
2.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 16 мартдаги “Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари
экспортини қўллаб-қувватлаш жамғармаси фаолиятини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ–2507-сонли
қарори. //Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2016 й., 12-сон. Lex.uz.
3.
Смит. А. Исследование о природе и причинах богатства народов. –М.:Эксмо, 2017. 359 с.
Хейне Пол., Питер Боуттке, Дэвид Причитко. Экономический образ мышления. –М.: Вильямс. 2016. 528 с.
5.
Комарова О.В. Проблемы развития ремесленничества, малого и среднего бизнеса и среднего класса: монография // О.В.
Комарова, Т.А. Саламатова, Д.Е. Гаврилов. –Екатеринбург: Изд-во Рос. гос. проф. - пед. ун-та, 2012. –163 с.
6.
Малый бизнес: учебное пособие/коллектив авторов; под ред. В.Я. Горфинкеля. - 2-е изд., стер. –М.: КНОРУС, 2011. –336 с.
7.
Абдуллаев Ё. Кичик бизнес ва тадбиркорлик асослари 1-қисм 100 савол ва 100 жавоб. –Т.: Меҳнат, 2000. –352 б.
8.
Шодиев Ҳ., Ҳамроев М. Молия статистикаси / Дарслик – Т.: Абу Али Ибн Сино номидаги тиббиёт нашриёти, 2002. –236 б.
9.
Курс социально-экономической статистики; под редакцией доктора экономических наук, профессора М.Г. Назарова. –
изд.ЮНИТИ-ДАНА, 2000. –324 c.
10.
United States Small Business Profile 2018. SBA, 2018, рр. 5–6.
11.
Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари. stat.uz- сайти маълумотлари асосида муаллиф
томонидан тузилган.
12.
www.
kitobxon.uz – сайти маълумотлари асосида муаллиф ишланмаси.
АҲОЛИ ИШ БИЛАН БАНДЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДА КИЧИК БИЗНЕС
ВА ХУСУСИЙ ТАДБИРКОРЛИКНИ РОЛИ
Бозоров Бердимурод Улуғмуродович -
и.ф.н., доцент
Тухлиев Бахтиёр Махмазияевич -
Самарқанд давлат университети ўқитувчиси
Аннотация.
Мақолада
кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш орқали аҳоли иш билан
бандлигини таъминлаш таҳлил қилинган ва шу асосда тавсиялар ишлаб чиқилган.
Калит сўзлар:
бизнес, ишчи кучини ёллаш, ахборот воситалари, хизматлар, персонални танлаш мезонлари.
РОЛЬ МАЛОГО БИЗНЕСА И ЧАСТНОГО ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСТВА В
ОБЕСПЕЧЕНИИ ЗАНЯТОСТИ НАСЕЛЕНИЯ
Бозоров Бердимурод Улугмуродович -
и.ф.н., доцент
Тухлиев Бахтиёр Махмазияевич -
Преподаватель Самаркандского государственного университета
Аннотации.
В статье анализируется обеспечение занятости за счет развития малого бизнеса и частного
предпринимательства и на этой основе даются рекомендации.
Ключевые слова:
бизнес, наем рабочей силы, средства массовой информации, сервисы, критерии отбора
персонала.
THE ROLE OF SMALL BUSINESS AND PRIVATE ENTREPRENEURSHIP
IN PROVIDING EMPLOYMENT FOR THE POPULATION
Bozorov Berdimurod Ulug'murodovich -
PhD (in economics), dotsent
Tuxliev Baxtiyor Maxmaziyaevich -
Samarkand State University,
teacher
Abstract.
The article analyzes the provision of employment through the development of small business and private
entrepreneurship and, on this basis, gives recommendations.
Keywords:
business, recruitment of labor, mass media, services, personnel selection criteria.
КИЧИК БИЗНЕС ВА ХУСУСИЙ ТАДБИРКОРЛИК
