Хорижий филология
№2, 2021 йил
79
АДВЕРБИАЛ БИРЛИКЛАР ЁРДАМИДА ИФОДАЛАНАДИГАН ИТЕРАТИВ
СЕМАНТИКА
(инглиз тили мисолида)
Жураев Ботир Илхомович,
СамДЧТИ эркин тадқиқотчиси
Калит сўзлар:
итеративлик, адвербаллик, функционал-семантика, такрорийлик,
семантика.
Мулоқот жараѐнида бирор аниқ
мазмуннинг
шаклланишида
семантик
категориялар
функционал
танлов
вазифасида иштирок этади. Мазмунга эга
бўлган нутқ ифодасининг ҳосил бўлиши
нутқий актнинг қўлланишига боғлиқ.
Мулоқот жараѐнида сўзловчи нутқда
маълум
семантик
категориянинг
функционал ифодасидан фойдаланади.
Бунда
тил
воситаларидан
унумли
фойдаланиш назарда тутилади. Шу нуқтаи
назардан,
семантик
категорияларнинг
функционал
вазифаларини
ўрганиш
долзарб саналади. Мулоқот жараѐнида
фаоллашадиган семантик категориялар
қаторига
аспектуалликни
киритиш
мумкин. Мулоқот жараѐнида аспектуал
мазмунга эга бўлган вазиятлар қаторига
такрорийлик ҳодисасини киритиш мумкин.
Нутқ вазиятида турли воқеа-ҳодисалар
такрорийлигининг ифодаланиши мулоқот
жараѐнида қўлланиладиган лисоний
бирликларнинг лексик маъноси, грамматик
шакли
ҳамда
лисоний
бирликнинг
функционал вазифасига боғлиқ.
Лисоний
бирликлар
таҳлилига
функционал
ѐндашув
А.В.Бондарко
ишларида кенг кузатилади. Олим тил
таркибида мавжуд функционал ифода
усулларини
ѐритиш
ва
тасвирлаш
мақсадида
―функционал-семантик
категория‖,
―функционал-семантик
майдон‖
каби
лисоний
таҳлил
тушунчаларини
киритади.
Семантик
категорияларнинг нутқда фаоллашувини
тасвирланишига нисбатан ―категориал
вазият‖ атамасини қўллайди. Маълум
вазиятда
тил
бирлигининг
амалий
қўлланилишига нисбатан ―функционал
имконият‖
тушунчаси
фойдаланилади
(Бондарко, 2004; 42–43). Функционал
имконият маълум тил бирлигининг нутқда
фаоллашиш имкониятларини барча ифода
турларига нисбатан қўлланилади.
Функционал-семантик
категория
лисоний мазмун ва ифодага эга бўлган
лисоний категория сифатида ўрганилади.
Кўпгина ҳолларда семантик мазмунга эга
бўлган
категориялар
морфологик
категорияларга маъно жиҳатдан ўхшаш
бўлади. Ифода планига кўра морфологик,
синтактик,
сўз
ясалиши,
лексик,
контекстдаги
лисоний
воситаларнинг
турлича
бирикуви
турли
лисоний
сатҳларни ҳосил қилади (Бондарко, 2013;
28–31). Шунинг учун ҳам функционал-
семантик
категория
систем
таҳлил
принципларига асосланади. Систем таҳлил
одатда маълум маъно ва мазмунни
англатувчи барча лисоний воситаларни
қамраб олади.
Функционал-семантик
категория
таркибига кирувчи итеративлик феълнинг
миқдорий кўрсатгичлари, такрорий маъно
англатувчи
лисоний
бирликлар
ва
контекстуал ифода воситаларини қамраб
олади. Феълнинг миқдорий мазмунини
ўрганишда
эътибор
лексик-грамматик
воситаларга
қаратилади,
яъни
тус
грамматик категорияси ва ҳаракат тарзи
билан боғлиқ ҳолда амалга оширилади.
Хусусан, феълнинг миқдорий аспектуал
маъноси
лимитативлик
функционал-
семантик майдон (Шелякин, 2013; 83–85)
доирасига тегишли итератив ҳаракат тарзи
сифатида қаралади.
Маълумки, феъл динамик ва статик
каби
гуруҳларга
таснифланишдан
ташқари, феълнинг нутқда ва матнга
мослашиш
имкониятларига
қараб
миқдорий ва сифатий турларга ҳам
ажратилади.
Феълнинг
миқдорий
Хорижий филология
№2, 2021 йил
80
категорияси
тил
бирликларининг
миқдорий
кўрсатгичларини
бирлаштирувчи
умумий
миқдор
категориясининг
энг
муҳим
гуруҳи
саналади. Бунда миқдорий таҳлил объекти
феъл
билан
ифодаланадиган
воқеа-
ҳодисалар асосий планга кўтарилади. В.
Дресслер қирқга яқин тиллардаги эмперик
материаллар асосида феълнинг миқдорий
кўрсатгичларини
таҳлил
қилиш
натижасида предикат маъноси билан
боғлиқ ҳолда ифодаланадиган тўртта
гуруҳини
аниқлайди:
итератив,
дистрибутив,
континуатив,
интенсив
(Dressler, 1968; 62–84). Мазкур гуруҳлар
орасида итеративлик унверсал ҳодиса
ҳисобланади ва итеративлик функционал-
семантик категориясини ҳосил қилади
ҳамда функционал-семантик майдонда
фаоллашади. Итеративлик функционал-
семантик
категорияси
вазиятларнинг
темпорал карралигида аниқланади. Мазкур
семантик хусусият турли сатҳдаги тил
воситаларини
бирлаштиради
ҳамда
функционал-семантик майдонни ташкил
қилади.
Итеративлик функционал-семантик
категория
миқдорий
категория
тушунчасига мос келади ва вазиятларнинг
карралиги, саналиши каби семантик
ифодани қамраб олади.
Итеративликнинг
лисоний
тушунчаси турли хил мазмунга эга.
Лингвистик терминларга бағишланган
луғатларда итеративлик атамасига ―кўп
карралик‖, ―такрорийлик‖ каби изоҳлар
берилади ҳамда такрорий ифодага эга
равишларнинг лексик маъноси, сўз ясаш
компоненти,
аспектнинг
хусусияти,
феълнинг
ҳаракат
тарзи
семантик
категориясининг бир тури, феълнинг
семантик маъно турини ифодалашга
нисбатан
қўлланилиши
берилади.
Жумладан, Ахманованинг лингвистик
терминларнинг изоҳли луғатида итератив
сўзлар (такрорийликни англатувчи сўзлар)
(инглиз тилида
iterative compound,
француз
тилида
compose iteratif
, испан тилида
compuesto iterativo
тарзида изоҳланади
(Ахманова, 1969; 75). Россияда чоп
этилган
―Большой
лингвистический
энциклопедический
словарь‖да
такрорийликни,
кўп
карраликни
англатувчи тусга оид феъл категорияси
сифатида ѐритилади (БЭС: 441-551).
А.Грекова
итеративликни
аниқлашда кўпроқ эътиборни равишларга
қаратади. Унинг фикрича, итеративликни
англатувчи лисоний бирликлар борасида
ҳол синтактик позициясида келувчи
равишлар феълга нисбатан муқимроқ
саналади. Чунки, улар феъл билан
бирикканда
қўшимча
маъно
юзага
келмайди (Грекова, 1979; 39). Аммо, В.В.
Богданов эса ҳол вазифасидаги ушбу
равишлар аспектуал оператор сифатида
талқин
қилади.
Муаллифнинг
таъкидлашича,
равишлар
гап
семантикасини
боғловчи
вазифани
бажаради (Богданов, 2007; 128). Б.М.
Балин такрорийлик маъносини англатувчи
ҳол вазифасидаги бирликлар феълнинг
чегараланмаганлик
маъносини
кучайтиришга хизмат қилади, деган
мулоҳазани илгари суради (Балин, 1969;
131).
Умуман
олганда,
тилшунослар
итеративликни ҳаракат тарзининг тури
сифатида баҳолашади ҳамда ўзига ҳос
аспектуал
тузилма
эканлигини
тан
олишади.
Итеративлик
семантик
категорияси турли лисоний бирликлар
ѐрдамида ифодаланиши боис такрорийлик
маънони англатувчи бирликларга нисбатан
турли атамаларнинг қўлланилишига олиб
келди.
Жумладан,
кўп
карраликни
англатувчи
феълларга
нисбатан
мультипликатив термини қўлланилса, бир
карраликни
ифодаловчи
феълларга
нисбатан
семилфактив
атамаси
қўлланилади. Равишларга нисбатан эса
итератив адвербиаллар юритилади.
Маълумки,
такрорийлик
маъносининг ифодаланиши барча тилларга
хос жиҳат саналади. Аммо, мазкур маъно
ифодаланиши
тилнинг
структур
хусусиятига кўра фарқланади. Шунинг
учун ҳам итеративлик унверсал семантик
категория
сифатида
баҳоланади.
Итеративлик ҳаракат тарзининг қатор
турлари аниқланган: 1) дисконтинуатив
(ифодаланадиган ҳаракатлар оралиғидаги
Хорижий филология
№2, 2021 йил
81
такрорийлик); 2) репититив (маълум пауза
сақланмайдиган тез-тез юз берадиган
такрорийлик); 3) дупликатив (бир ѐки бир
неча
шахслар
томонидан
амалга
ошириладиган бир хилдаги такрорий
ҳаракатлар); 4) реверсатив (юриш ҳаракати
феъллари билан ифодаланадиган олдинга
ва
орқага
амалга
ошириладиган
ҳаракатлар;
5)
фреквентатив
(бошқариладиган такрорийлик); 6) конатив
(маълум ҳаракатлар, воқеа-ҳодисаларнинг
қайта амалга оширилиши); 7) альтернатив
(қарама-қарши
йўналтирилган
ҳаракатларнинг кетма-кет такрорланиши)
(Dressler, 1968; 62–65).
Номаълум
вақт
оралиғини
англатувчи равишлар барча акционал
хусусиятли (чегараланган, чегараланмаган,
лимимтатив нейтрал) (Ризаев, 1999;
Мирсанов,
2009)
феъллар
билан
қўлланилади. Номаълум вақт оралиғини
англатувчи равишлар инглиз тилида
sometimes, often, seldom
ва шу кабилар
ташкил қилиб, улар алоҳида воқеа-
ҳодисаларнинг
такрорланишини
англатади. Шунингдек, again and again,
каби бирликлар ҳосил қилади. Мазкур
лисоний бирликлар алоҳида тугалланган
воқеа-ҳодисаларнинг
такрорийлигини
ифодалайди. Бу такрорийлик кўпгина
ҳоларда чегараланган хусусиятли феъллар
қўлланилганда кузатилади. Масалан:
1) 'Where do you see these - these men? At
your home?'
'Of course not. I meet them just as I did you.
Sometimes on the boat, sometimes in the
park, sometimes on the street. I'm a pretty
good judge of a man (O‘Henry, 146);
2) All these things were too much to think
about. Like the really black bit after John had
seized his chance and arranged to meet Kate
again and again, and his mother had said that
he was to bring no flighty Dublin girl into this
pub, the business belonged to the whole
family. (Meave Binchy 32).
Мазкур мисолларда инглиз тилида
номаълум частотали маънони англатувчи
адвербиаллар чегараланган хусусиятли
(
touch, spend, send, get, end, shake, come,
go
)
феъллар
ифодалайдиган
воқеа-
ҳодисанинг
тартибсиз
равишда
такрорланишини англатади. Ҳар бир
воқеа-ҳодиса алоҳида тугалланган вазият
сифатида баҳоланади. Мазкур воқеа-
ҳодисалардаги
тугалланганлик
семаси
бевосита
феълнинг
чегараланган
хусусиятига алоқадор ҳолат саналади.
Масалан:
3) "Oh, yes," says Mrs. Avery. "I have so
many deals of this sort I sometimes get them
confused. (O‘Henry, 202);
4) So me and Andy goes back to our hotel and
waits. Andy walks up and down and chews
the left end of his moustache. (O‘Henry, 202).
Итеративлик
чегараланган
хусусиятли феълларнинг турли адвербиал
бирликлар билан модификацияланиши
натижасида
юзага
келади.
Мазкур
адвербиал бирликлар ҳар бир итератив
воқеа-ҳодисанинг ниҳоясига етганлинини
англатади. Улар жумасига қуйидаги
адвербиалларни киритиш мумкин:
seldom,
sporadically, at times, three times, four times,
five times, a few times, many times, several
times, twice a year, four times a week.
5) ―What is it! For Christ‘s sake! I‘ve called
ten times. You have to see Judge Urbanovich
at half past one. Your lawyer‘s been trying to
get you, too. (Saul Bellow, 72);
6) ―How? I‘ve surrendered five times. Each
time I surrender Denise and her guy up their
demands.‖ (Saul Bellow, 72).
Шунингдек,
итератив
воқеа-
ҳодисаларнинг давомийлигини англатувчи
адвербиаллар
гуруҳига
always,
continuously,
systematicly,
constantly,
usually, regularly, mostly, very often, often,
without ceasing, non-stop, permanently,
uninterruptedly,
rarely, commonly, habitually,
everlasting кабиларни киритиш мумкин.
Масалан:
7) Three seats ahead there was a dumpling of
a woman, all soft hills under faded blue
gingham, her cheeks round as rising buns,
hair white as good flour. A keen-eyed pastor
in black, his white collar in sharp relief
against a jet lapel, scanned the car constantly,
frowning, as if on perpetual alert for signs of
sin and decadence.
(Susan Key,
13);
8) My, my, she thought. It really is a good
thing he rarely does that. It‘s too potent a
Хорижий филология
№2, 2021 йил
82
weapon to be unleashed on the world on a
regular basis.(Susan Key, 29);
9) She‘d wondered a hundred times since
she‘d first seen him. And yet there was a part
of her that didn‘t want to know. The more she
learned of him, the more real he became, the
less the fantasy man that she could build into
anything and anyone she wanted. (
Susan Key,
29).
Юқорида таъкидланган адвербиал-
лардан ташқири итеративликни англатувчи
адвербиаллар
инглиз
тилида
турли
таркибий қисмлардан иборат бўлиб улар
қуйидаги конструкцияларни ҳосил қилади:
1. Prp -N - Prp – N; from morning to evening,
from morning to evening, from morning to
night, from day to day, from year to year, year
in and year out, on and on, from night to
morning.
2) Adv –conj-Adv // N – Prp-N; again and
again
year-in-year day in and day out,
day by
day, year by year;
3) Adv – Nom: every time, all the time,
very
often etc.
10) That's lovely for them to see that kind of
carry on if they pass the window,' she said
shaking his hand away. (Meave Binchy,71);
11) One of Mrs. Cassidy's eyes sparkled like a
diamond. The other twinkled at least like
paste ( O‘Henry, 172).
Таъкидланган ушбу тузилмалар
семантик миқдорий вазифаларни бажаради
ҳамда
воқеа-ҳодисаларнинг
турли
частотасини аниқлаш учун хизмат қилади.
Адвербиал бирликлар ва бирикмалар
маълум семантик ифодани акс эттирувчи
асосий воситалар сифатида амал қилади.
Шунингдек, мазкур адвербиал бирликлар
феъл
семантикасига
ўз
таъсирини
ўтказади.
Мисол
учун
gradually
чегараланган
хусусиятли
феъл
англатадиган ҳаракатнинг кетма-кет тарзда
давомийлик семасини беради. Масалан:
12) This is by way of explaining that I took
Von Humboldt Fleisher as the subject of my
meditation that morning. Such meditation
supposedly strengthened the will. Then,
gradually strengthened by such exercises, the
will might become an organ of perception.
(Saul Bellow,57).
Адвербиал бирликлар сифатдош
шакллари билан ҳам бирикиб, сифатдош
англатадиган маънонинг частоталарини
чекланганлиги ѐки чекланмаганлигини
ифодалайди.
Ифодаланган
частотали
ҳаракатнинг
ҳар
бир
тугалланган
семантикани билдиради. Масалан:
13) As Sue was sketching a pair of elegant
horses how riding trousers and a monocle on
the figure of the hero, an Idaho cowboy, she
heard
a
low
sound,
several
times
repeated.(O‘Henry, 180).
Инглиз тилидаги
now and then,
occasionally, sometimes
каби адвербиал
бирликлар ўзига хос семантик имкониятга
эга бўлиб, улар ―макондаги кечим‖,
―такрорий
ҳаракатларнинг
хилма-
хиллиги‖, ―тасодифийлик‖ каби семантик
хусусиятларни ҳосил қилиши мумкин.
Мазкур
семантик
фарқланишлар
контекстуал мазмун ѐки феълнинг лексик-
семантик ҳамда акционал хусусиятларига
боғлиқ тарзда юзага келади.
14) At fifty tables sat princes and queens clad
in all the silks and gems of the world. And
now and then
one of them would look
curiously at Jerry's fare. (O‘Henry, 70);
15) I would have thought,' said I, 'that
occasionall
y, anyhow, you would have found
the wit and intuition of woman invaluable to
you in your lines of - er - business.'( O‘Henry,
211);
16) "I have so many deals of this sort I
sometimes
get them confused. (O‘Henry,
213).
Келтирилган (14) мисолда
now and
then
маълум
макондаги
ҳаракатлар
итеративликнинг
номаълум
вақтга
нисбатан такрорийлигини ифодалаш учун
хизмат қилган бўлса,
occasionall
y равиши
ноаниқ вақт кечимида маълум воқеа-
ҳодисаларнинг
такрорланишини
билдиришга
кўмаклашган.
Кейинги
мисолдаги
sometimes
равиши субъект
томонидан бажариладиган ҳаракатнинг
такрорийлигини ифодалаб келган.
Инглиз
тилидаги
адвербиал
бирликлар ва бирикмалар итеративликнинг
функционал
семантик
воқеланишини
таъминловчи,
воқеа-ҳодисалар,
ҳаракатларнинг
карралик
семасини
Хорижий филология
№2, 2021 йил
83
таъминловчи воситалар сифатида муҳим
ўринга
эга.
Итеративлик
турли
сатҳлардаги
лисоний
бирликларни
бирлаштирувчи
категория
сифатида
миқдорий
ифода,
темпораллик,
аспектуаллик каби категориялар билан
узвий боғлиқ.
Итератив
адвербиал
бирликлар
миқдорий маъноларни фаоллаштирувчи
воситалар
бўлиб
гапнинг
семантик
таркибининг фарқланишини белгиловчи
бирликлар ҳисобланади. Инглиз тилида
адвербиал бирликлар гап таркибига
мустақил
бирикувчи
бирликлар
саналишмайди. Улар предикат билан
боғланиб, гап семантикаси ва гап
мазмунини боғлиқлигини таъминлайди.
Итеративлик
семантикаси
карралик,
миқдорийлик, узвийлик, боғлиқлик каби
категориал семалар билан белгиланади.
Мазкур
семаларнинг
шаклланишида
итератив адвербиаллар муҳим ўрин тутади.
Адабиѐтлар:
1. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. 3-е изд., стереотип. -М.: Изд-во
«Советская энциклопедия», 1969. – 608 с.
2. Балин Б.М. Немецкий аспектологический контекст в сопоставлении с английским:
спецкурс для студ. и аспирантов фак. иностр. яз. Калинин: КГПИ им. М.И. Калинина, 1969. –
432 с.
3. Большой энциклопедический словарь / гл. ред. В.Н. Ярцева. 2-е изд. -М.: Большая
Росс. энцикл., 1998. 685 с.
4. Богданов В.В. Предложение и текст в содержательном аспекте. СПб.: Филол. фак.
СПбГУ, 2007. – 280 c.
5. Бондарко А.В. Теоретические проблемы русской грамматики. СПб.: Изд-во СПбГУ,
2004. 208 с.
6. Бондарко А.В. Введение. Основание функциональной грамматики // Теория
функциональной грамматики: Введение, аспектуальность, временная локализованность,
таксис / отв. ред. А.В. Бондарко. М.: Кн. дом «Либроком», 2013. – С. 5–39.
7. Грекова O.K. Виды значений повторяемости и средства их выражения // Вестник
МГУ. Сер. 9. Филология. № 2. 1979.– С. 37–48.
8. Мирсанов Ғ.Қ. Инглиз ва ўзбек тилларида юриш-ҳаракат феълларининг акционал ва
аспектуал хусусиятлари. Филол.фан.н.дисс. автореф. –Т.: 2009. – 21 б.
9. Ризаев Б.Х. Проблема аспектной семантики временных форм немецкого глагола.
Аспектная семантика претерита.– Т.: Фан, 1999. –121 c.
10. Шелякин М.А. Способы действия в поле лимитативности // Теория функциональной
грамматики: Введение, аспектуальность, временная
локализованность, таксис / отв. ред. А.В. Бондарко. -М.: Кн. дом «Либроком», 2013. –
С. 63–85.
11. Dressler W. Studien zur verbalen Pluralität. Iterativum, Distributivum, Durativum,
Intensivum in der allgemeinen Grammatik, im Lateinischen und Hethitischen. Wien:
Komissionsverl. der Osterreichischen Akademie der Wissenschaften, 1968. – 253 S.
Жураев Б.
Итеративная семантика, выражаемая с помощью адвербиальных
единиц.
В статье обсуждается итеративная семантика английских наречий и
дифференциация итеративной семантики в структурном плане и в функционально-
семантическом поле.
Djurayev B.
Iterative semantics which is expressed with the help of adverbial units
.
The article discusses iterative semantics of English adverbials and differentiation of iterative
semantics structurally and in functional semantic field.
