Хорижий филология.
№1, 2017 йил
86
ЗАМОНАВИЙ ТИЛШУНОСЛИКДА БИЛВОСИТАЛИК ВА ИМПЛИЦИТЛИК
ТУШУНЧАЛАРИ
Шамахмудова Азиза,
СамДЧТИ катта илмий ходим-изланувчиси
Калит сўзлар:
лисоний прагматика, билвоситалик, имплицитлик, билвосита нутқий
акт, имплицит нутқий акт.
Замонавий
тилшуносликка
прагматик ѐндашув нуқтаи назаридан
қаралганда билвосита нутқий актнинг
пайдо бўлиш ва шарҳланиш жараѐнлари
билан боғлиқ саволларни кўриб чиқишга
алоҳида аҳамият берилади. Мулоқот
жараѐнида сўзловчи томонидан аниқ бир
вазиятда танлаб олинадиган билвосита
лисоний шакллар, шунингдек, нутқий
тузилманинг мулоқот мақсадини ѐритиб
берадиган омилларини ўрганиш замонавий
прагмалингвистик
изланишларнинг
долзарб
йўналишларидан
бири
ҳисобланади. (И. А. Стернин, Е. В.
Милосердова, В. В. Дементьев, J.
Meibauer, C. Erhardt, H. Heringer).
Нутқий
актлар
назариясида
сўзловчи томонидан танлаб олинган
коммуникатив стратегиядан келиб чиқиб,
бевосита нутқий актларга қарама-қарши
қилиб қўйилган билвосита нутқий актлар
марказий муаммолардан бири саналади.
Тилшуносликка
оид
адабиѐтларда
билвосита нутқий актлар табиати ва унинг
тавсифи, нутқий тузилманинг билвосита
маъносининг воқеланиши механизмига
оид турлича нуқтаи назар ва қарашлар
баѐн этилган (Дж. Серль, Дж. Лич, Р.
Бертолет, О. И. Герасимова, Г. Г.
Почепцов ва бошқ.). Бу соҳада кўплаб
изланишлар олиб борилганига қарамасдан,
баъзи саволлар ҳозирги кунга қадар
мунозаралидир. Тилшунос олимларнинг
билвосита
нутқий
актлар
табиати
борасидаги фикрларининг бир бирига мос
келмаслигига асос бор. Чунки “билвосита
нутқий акт” ва “имплицит нутқий акт”
тушунчалари охиригача аниқланмаган ва
бу
тилшуносликда
билвосита
ва
имплицитлик тушунчалари кесишувига
асосланган.
Тил
ҳақидаги
таълимотда
билвоситалик бир тил белгиси ѐрдамида
бошқа белги маъносини ифодалашга
қаратилган
конвенционал
ифодалаш
воситаси сифатида қаралади (Кобозева
1986: 7-21). Шу нуқтаи назардан бир
иллокутив акт бошқа бир иллокутив акт
воситасида амалга оширилиши анъанавий
тарзда билвосита нутқий тузилма, деб тан
олинган
(Падучева
2010:
87).
Сўзловчининг асл мулоқот мақсади бу
турдаги нутқий актда имплицит (яширин)
ифодаланган, яъни мулоқотнинг тил
тизимида тўғридан тўғри акс этмаган.
А:
Creo que biología es muy
interesante, pero este professor…
Б:
Sí, el es como dormitivo.
Келтирилган нутқий актда биргина,
яъни тасдиқ иллокутив кучи амалга
оширилган. Билвосита нутқий актлар
нуқтаи назаридан Б нутқий тузилмаси
билвосита нутқий акт эмас, чунки нутқий
актнинг
иллокуцияси
эмас,
балки
пропозицияси билвосита бўлиб келган.
Ўқитувчини уйқу келтирувчи дори билан
қиѐсланиши нутқий актнинг пропозицион
қисмини ташкил этади ва бу, шубҳасиз,
сўзма-сўз тушунилмайди. Келтирилган
нутқий тузилма бевосита нутқий акт
сифатида қаралиши лозим.
Аксинча,
билвосита
нутқий
актларда унинг пропозиционал маъноси
эмас,
балки
иллокуцияси
яширин
ифодаланиши кузатилади. Шу билан
биргаликда,
нутқий
актнинг
пропозиционал мазмунини ифодаловчи
ташқи структураси нутқий тузилмани
тўғри тушунишда белгиловчи
нуқта
Хорижий филология.
№1, 2017 йил
87
сифатида намоѐн бўлади. Акс ҳолда,
тингловчи нутқий тузилманинг асл
маъносидан
тўғри
хулосага
кела
олишининг иложи бўлмаган бўлар эди.
Билвосита нутқий актларнинг маъносини
тингловчи
келтирилган
матннинг
эксплицит
ифодаланган
пропозицион
мазмунидан тушуна олади. Бу турдаги
нутқий актларнинг ташқи структурасида
унинг асл мулоқот интенциясини кўрсатиб
турувчи белгилар мавжуд бўлмайди.
Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки,
тилшуносликда билвоситалик тушунчаси
билдирилган фикрнинг пропозициясига
ҳам,
иллокуциясига
нисбатан
ҳам
қўлланилади.
Пропозициянинг
билвоситалигига мисол қилиб қўйидаги
жумлани келтиришни жоиз топдик:
Esta zorra es mi mujer. Бу тулки
мени хотиним бўлади.
Юқорида
таъкидлаганимиздек,
билвоситалик тушунчаси лингвистикада
имплицитлик термини билан кесишади.
Имплицитлик атамаси тилшуносликда
системанинг исталган қатламида намоѐн
бўлиши
мумкин
бўлган
лисоний
бирликларнинг умумий хусусияти деб тан
олинган (Е. И. Шендельс, В. Х.
Багдасарян, А. В. Старкова, К. А. Долинин,
Л. В. Лисоченко, И. А. Стернин, В. В.
Дементьев ва ҳоказо.) ва у “импликатура”,
“прессупозиция”, “матн” каби унинг
бошқа чегарадош объектлари билан
алоқасида
кўриб
чиқилади.
Ифода
мазмуни
нутқий
тузилманинг
структуравий
тузилишида
бевосита
ифодаланмаганлиги
имплицитликнинг
асосий мезони ҳисобланади. А. В.
Бондарко матн мазмуни режасини таҳлил
қилаѐтиб, унинг таркибига имплицитлик
компонентини қўшади. Тадқиқотчининг
фикрича, имплицитли тузилма тўғридан
тўғри аниқ лисоний воситалар орқали
ифодаланмасдан,
балки
эксплицит
ифодаланган
семантик
элементлар,
уларнинг
ўзаро
нисбати
ва
ўзаро
таъсиридан англаб олинади. (Бондарко
1978: 105). Имплицитликни “бевосита
ифодаланмаган мазмунни англаб олиш”
деб тарифлаган М.В. Никитин ҳам шу
фикрни маъқуллайди. Ушбу муаллиф
томонидан
белгиланишича,
имплицит
маъно бевосита ифода шаклига эга эмас ва
уларни тушуниш осон кечмайди: улар
нутқий тузилма эксплицит маъносининг у
воқеланган шароити билан ҳамкорлигида
вужудга
келади. К.А.
Долинин
ҳам
имплицит мазмунни нутқий тузилмани
ташкил этувчи тил бирликларининг
грамматик ва лексик мазмунида акс
этмаган, балки тингловчи мулоқот вазияти
матнидан келиб чиққан ҳолда яширин
ифодани тушуна олиш қобилияти орқали
ахборотни тўғри фаҳмлашига боғлиқ деб
таъкидлаган
(Долинин
1983:
37).
Имплицит ахборотни тушуниш тингловчи
томонидан лисоний бирликлар ва уларнинг
луғавий маъносини қиѐслаш билан боғлиқ
бўлмаган ҳаракатни тақозо этади (Калинин
1999: 31).
Шундай
қилиб,
тадқиқотчилар
имплицитликни
бир
овозда
тил
воситаларида бевосита ифода топмаган,
тингловчи томонидан нутқий тузилманинг
воқеланиш шароитлари ва эксплицит
ифодаланган маъно ҳамкорлигидан келиб
чиқиб фахмланадиган элемент сифатида
тушунадилар. Имплицитлик ҳодисасига
бундай ѐндошув билвосита нутқий актлар
ва
имплицит
нутқий
актлар
тушунчаларини
бутунлай
синоним
сифатида қараб чиқиш имконини беради.
Бироқ,
замонавий
тилшунослик
адабиѐтларида
ушбу
тушунчаларни
ажратиб кўрсатадиган нуқтаи назарлар ҳам
йўқ эмас. Масалан, Е.В. Милосердова
“билвосита нутқий акт” ва “имплицит
нутқий акт” атамаларини бир биридан
ажратувчи
учта меъѐрни кўрсатади.
Биринчиси
сифатида
воқеланувчи
мазмуннинг
луғавий
маънога
яқинлигининг турли даражаси намойиш
этилиши қабул қилинган. Билвосита
нутқий тузилмаларда бу чекиниш унчалик
сезиларли
бўлмаганлиги
туфайли
тингловчи
сўзловчининг
мулоқот
мақсадини осон илғайди. Таъкидлаб
ўтиладики,
билвосита
нутқий
Хорижий филология.
№1, 2017 йил
88
тузилмаларнинг
иллокутив
вазифаси
контекст ва шароитга боғлиқ эмас.
Иккинчи
меъѐр
сифатида
сўзловчи
фаолиятининг жадаллиги қабул қилинган.
Билвосита нутқий тузилмалар орқали
мулоқот жараѐнига киришиш сўзловчидан
имплицит нутқий тузилмалар тузишдан
кўра камроқ “сарф” ни талаб этади.
Имплицитлик
мақсадни
шаклан
ифодаламайди. Учинчи меъѐр тингловчи
муносабатининг табиати ҳисобланади.
Тингловчининг
билвосита
нутқий
тузилмага ноадекват муносабати унинг
мулоқот жараѐнини қасддан бузганлигидан
далолат беради (Милосердова 2001: 40-41).
Аммо Е.В. Милосердова томонидан илгари
сурилган «билвосита нутқий акт” ва
“имплицит нутқий акт” атамаларини
фарқлаш критериялари ушбу тушунчалар
ўзаро нисбати муаммосини тўлиқ ѐритиб
беришга етарлича аниқ эмас. Иккинчидан,
муҳокама этилаѐтган атамаларни фарқлаш
муаммоси
ушбу
муаллифнинг
концепциясида кўп жиҳатдан нутқий
актнинг конвенционаллигига таяниб қараб
чиқилган. Конвенционал нутқий актлар
кўпинча билвосита нутқий тузилмаларга
хос деб олинса, ноконвенционаллар
имплицит
тузилмаларга
яқин
деб
кўрсатилган. Кўриниб турибдики, ушбу
ҳодисаларни
бундай
яқинлашуви
муаллифнинг
конвенционалликни
тор
маънода, мулоқотда лисоний ва нутқий
шароитга амал қилиниши сифатида,
билвосита нутқий актлар деб, мақсаднинг
анъанавий йўл билан ифодаланишида
намоѐн бўладиган нутқий тузилмаларни
тушунишидан келиб чиққан. Шунинг учун
билвосита
нутқий
актлар
сифатида,
авваламбор,
сўзловчи
ниятининг
қолиплашган
шаклда ифодаланиши қараб
чиқилади.
Конвенционаллик
бевосита
нутқий
актларга
қараганда
кўпроқ
билвосита
тузилмаларга
хос
ва
билвоситалик нутқий мулоқот вазиятининг
турли
параметрлари
билан
яқиндан
боғланган,
деган
фикрга
қўшилмай
иложимиз
йўқ.
Аммо
қуйидаги
шароитларни назардан четлаштирмаслик
лозим. Конвенционал ва ноконвенционал
нутқий актларнинг замонавий назариясида
исботланган фараз сифатида кўрсатилган
турлар
орасида
аниқ
чегаралар
белгиланмаганлиги кўрсатилган (Т. В.
Булыгина, В. Г. Гак, М. Л. Макаров, В. В.
Дементьев). Тилшунослик адабиѐтларида
нутқий актнинг имплицитлигига ўзгача
нуқтаи назар билан қаралган. Масалан,
О.Г. Почепцев перформатив нутқий
тузилмалар таснифини шакллантираѐтиб,
бундай нутқий актларни бир иллокутив
вазифали (“оддий перформативлар”) ва
икки
ѐки
ундан
ортиқ
иллокутив
вазифалиларга
(мураккаб
перформативлар”) ажратади. Ҳам оддий,
ҳам мураккаб перформативлар эксплицит
бўла олгани каби, имплицит ифодаланиши
ҳам мумкин. Эксплицит ифодаланган
мураккаб
перформативлар
таркибида
иллокутив феъл мавжуд бўлади, лекин
имплицитлар, муаллифнинг таъкидлашича,
иллокутив акт тасвири кўрсатилмаган
мураккаб перформативлар ҳисобланади
(Почепцев 1986: 25-26). Масалан:
1) ¿Queria preguntarle si podrias
sacar un perro por la tarde?
2) Paso un frío tremendo
aqui.(¡Póngate su abrigo!)
Агар ушбу тадқиқотчининг таклиф
этган мезонига асосланадиган бўлсак,
биринчи нутқий тузилмани эксплицит
мураккаб перформатив деб тасдиқлаш
лозим, чунки унинг таркибида
preguntar
иллокутив феъли мавжуд. Иккинчи нутқий
актнинг таркибида иллокутив акт яққол
тасвирланмаганлиги
сабабли,
уни
имплицит
мураккаб
перформатив
сифатида тан олиш ўринлидир.
Е.В.Милосердова
ҳам
имплицитликни
мақсад
шаклан
ифодаланмаган
нутқий
тузилма
деб
таърифлайди (Милосерова 1991: 155-156).
Ушбу баѐндан келиб чиққан ҳолда,
имплицитликнинг
мезони
сифатида,
нутқий тузилманинг таркибида унинг
ҳақиқий мақсадига тўғри келадиган
иллокутив феълнинг бор ѐки йўқлигини
ҳисобга олиш лозим бўлади. Демак,
Хорижий филология.
№1, 2017 йил
89
биринчи нутқий тузилмани эксплицит ва
кейингисини
имплицит
ифодаланган
дейишимизга гумон йўқ. Ушбу мисолларга
Ж.
Серль
терминологияси
нуқтаи
назаридан
қарайдиган
бўлсак,
улар
билвосита нутқий акт ҳисобланадилар,
аммо улар бир турли (моноинтенционал)
эмаслар. Унда биринчи мисолда намойиш
этилган нутқий тузилма полифункционал
(кўп вазифали) нутқий акт сифатида
қаралиши мумкин. Ушбу нутқий тузилма
шаклан тасдиқ бўлишига қарамасдан,
адресат
томонидан
сўроқ
сифатида
фахмланиши,
амалга
оширилган
иллокутив кучларнинг бир бири билан
кесишувини юзага келтиради.
Cuando comes su sopa, puedes ir y
jugar con sus amigos.
Ушбу нутқий акт шаклан тасдиққа
тўғри келсада, мазмунан буйруқ вазифаси
амалга оширилган. Лекин юқорида кўриб
ўтганимиздек,
тасдиқнинг
иллокутив
вазифасини кенг маънода қараб чиқиш
мумкин. Сўзловчи бир вақтнинг ўзида
тингловчининг ўйнай олиш имконияти
ҳақида хабар бераяпти ва фаолиятга яъни,
овқатини
ейишга
ундаяпти,
аммо
вазифаларнинг
ўрин
алмашинуви
кузатилмаяпти.
Лисоний
бирликларнинг
кўпмаънолиги ҳақида кўплаб тилшунос
олимлар
фикр
билдирганлар.Инглиз
файласуфи Майкел Даммет 1975 йилда
эълон қилган “Маъно назарияси нимадан
иборат?” номли мақоласида сўз ва лисоний
бирликларнинг маъносини фахмлаш, бу
бирликларнинг тилдаги ролини билишдир
деб баѐн этган эди. Демак, маъно
назарияси
тилнинг
қандай
фаолият
кўрсатиши ҳақидаги билимдан иборат
бўлиши керак. Бундай назария айни
пайтнинг ўзида билиш ва идрок этиш
назарияси ҳам бўлади, чунки унинг
воситасида ҳар бир шахс ўз она тилидаги
лисоний бирликлар мазмунини идрок этиш
учун олдиндан қандай тур ва ҳажмдаги
билим
заҳирасига
эга
бўлиши
лозимлигини изоҳлаш мумкин.
Рей Жекендофф маъно тадқиқини
“тубсиз хум” га ўхшатган бўлса, немис
психологи Фридрих Георг Юнгер бундай
тадқиқни
маъно
элементларининг
“денгиздаги қумдек чексиз” эканлигини ва
уларнинг илмий тадқиқи “мантиқий руҳий
жиҳатдан
ҳис
этиш,
тавсифлаш,
тушунтиришдан” иборат бўлишини қайд
этган (Юнгер 2005: 162). Ҳақиқатдан ҳам
лисоний бирликлар мазмуний жиҳатдан
пиѐздек кўп қобиқли тузилишга эга, ҳар
бир қобиқ умумий маънога янги мазмун
олиб келади ва ушбу бирликнинг лисоний
мулоқот матнларида қўлланишига туртки
беради (Сафаров 2008: 103).
Бир иллокутив вазифа бошқа бир
иллокутив вазифа воситасида амалга
ошадиган ва иллокутив функцияларнинг
синкретизм ҳодисаси кузатилмайдиган
нутқий тузилмалар ўзгача табиатга эга.
Шунингдек, қуйидаги нутқий тузилмада
ҳам ундаш мақсади тасдиқ иллокутив
вазифаси орқали амалга оширилган:
Si llegas a casa tarde, su madre estará
enfadada.
Cўзловчи ҳамсуҳбатига унинг уйга
кеч
бормаслиги
кераклигини
тушунтираяпти.
Нутқий
тузилманинг
ташқи
тузилишида
фақат
тасдиқ
аломатлари кузатилади, лекин мулоқот
вазияти
сўзловчининг
ҳақиқий
коммуникатив нияти – ўртоғининг эртароқ
уйига қайтариш эди. Нутқий тузилманинг
ҳақиқий интенцияси фақат маълум бир
матндан фахмланилади.
Юқорида
тилга
олинганлардан
шундай хулосага келамизки, “билвосита”
ва “имплицит” атамаларини бир биридан
ажратиш
тил
ва
нутқда
ушбу
феноменларнинг кесишишига асосланган.
Кўрсатилган
тушунчалар
мазмуниниг
умумийлиги туйғу тажрибаси билан
пайқаладиган
вариантлар
сифатида
“билвосита нутқий актлар” ва “имплицит
нутқий
актлар”
атамаларининг
тилшунослар
томонидан
аниқ
тавсифсиз,фарқланмасдан ишлатилишига
асос бўлади. Илмий адабиѐт ва тил
материалларининг таҳлили билвоситалик
Хорижий филология.
№1, 2017 йил
90
ва имплицитлик тушунчалари билвосита
нутқий
актларга
нисбаттан
ўзаро
алмашиладиган эмаслигини
ва
турли
лисоний
ҳодисаларга
боғлиқлигини
тушуниб олдик. Билвосита деб – нутқий
тузилма иллокутив мақсадининг билвосита
ифодаланишига айтилади, имлицитлик
тушунчаси эса нутқий акт иллокутив
функцияси
кўрсаткичлари
формал
ифодаланмаганлигида
билинади.
Билвосита нутқий актлар сифатида бир
иллокутив вазифа бошқа иллокутив
функция воситасида амалга ошириладиган
нутқий тузилмаларни тушуниш қабул
қилинган. Билвосита нутқий актда бир
пайтнинг ўзида икки иллокутив ҳаракат
бажарилади.
Aдабиѐтлар
1.
Бондарко А.В. Грамматическое значение и смысл. - М.: Наука, 1978.
2.
Долинин К.А. Имплицитное содержание высказывания // Вопросы языкознания. - № 6.
- 1983. - С. 37 - 47.
3.
Калинин К.И. Имплицитность в языке и речи. - М.: Языки русской культуры, 1999.
4.
Кобозева И.М. «Теория речевых актов» как один из вариантов теории речевой
деятельности // Новое в зарубежной лингвистике. - М.: Прогресс, 1986. - Вып. XVII.
Теория речевых актов. - С. 7 - 21.
5.
Милосердова Е.В. Прагматика речевого общения. - Тамбов: Изд-во ТГУ им. Г.Р.
Державина, 2001.
6.
Милосердова Е.В. Семантика и прагматика модальности как грамматической
категории. - Воронеж: ВГУ, 1991.
7.
Никитин М.В. Основы лингвистической теории значения. - М.: Высшая школа, 1988.
8.
Падучева Е.В. Высказывание и его соотнесенность с действительностью:
Референциальные аспекты семантики местоимений. - М.: ЛКИ, 2010.
9.
Почепцов О.Г. Основы прагматического описания предложения. - Киев: Вища школа,
1986.
10.
Сафаров Ш.C. Прагмалингвистика. –Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат
илмий нашриѐти, 2008. –Б. 81-82.
11.
Austin J.L. How To Do Things With Words. –Oxford: Oxford Univ. Press., 1962; 2 nd ed.,
1973.- 167 p.
12.
Searle J. P. Expression and meaning. Studies in the Theory of Speech Acts. – Сambridge:
Cambridge University Press, 1979. Р. 48.
Шамахмудова А.
Понятие косвенности и имплицитности в современной
лингвистической науке.
Данная статья рассматривает проблему соотношения терминов
косвенности и имплицитности с точки зрения современной лингвистики. Рассматриваются
критерии выделения природы косвенных речевых актов.
Shamaxmudova A.
About notions of indirectness and implicity in modern linguistics.
This
article deals with a problem of indirect and implicid speech acts correlation in modern linguistics.
Indirect nature of speech acts and its accentuation are discussed from pragmatic point of view.