Хорижий филология
№1, 2020 йил
149
THE YOUTH’S TRIBUNE ЁШЛАР МИНБАРИ
INFORMATSIYA VA KOMMUNIKATSIYA TEXNOLOGIYALARINING OG’ZAKI
NUTQ KURSLARIDA ISHLATILISHI
Ismailov Anvar Rustamovich,
SamDCHTI, f.f.n., dotsent
Fayzullayeva Munavvar Bahodirovna,
SamDCHTI magistranti
Kalit so’zlar:
axborot va kommunikatsiya texnologiyasi (AKT), Ingliz tili xorijiy til sifatida,
Ingliz tili ikkinchi til sifatida, taqlidiy nutq, intensiv nutq, idrok nutqi, interaktiv nutq, ekstensiv
nutq, CD-ROM va DVD, ineraktiv doska, proyektor.
Bugungi kunda Ingliz tili dunyo tili
deb tan olingan bir paytda o’quvchilarni turli
interaktiv
metodlar
va
albatta
AK
texnologiyalari yordamida qiziqtirib, ularga
dars davomida chet tilini mukammal ravishda
o’rgatish va yetarli ko’nikmalar hosil qilishda
Ingliz tili o’qituvchilaridan ham pedagogi k
mahorat va albatta AKT vositalaridan bemalol
foydalana olishlari talab etilmoqda. Zero, XXI
asr bu Informatsiya va Kommunikatsiya davri
hisoblanadi.
Bugungi
yoshlar
AK
texnologiyalaridan
barcha
sohalarda
va
kundalik
yumushlarida
bemalol
va
mukammal
darajada
foydalanmoqdalar.
Frydrochov, Klimova va Poulova P. larning
ta’kidlashlaricha: „AKT bu hozigi davrda
yoshlar
uchun
nafas
olishdek
muhim
sanaladigan vositaga aylanib qoldi“ [4,18].
Shu sababli til o’rgatuvchi o’qituvchilar
bularni hisobga olgan holda texnologiyalar
vositasida o’quvchilarda til o’rganishga
bo’lgan qiziqish va havaslarini uyg’otish va
rivojlantirishlari muhim sanaldi.
„Motivatsiya har bir narsaning va
albatta, o’qish va o’rganishning kalitidir“
[2,34]. Shu sababli nafaqat chet tilini
o’rgatishda balki boshqa fanlarga bo’lgan
qiziqishlarni
oshirishda
barcha
ta’lim
muassasalarida
AKT
vositalaridan
foydalanish va ular asosida interaktiv o’yinlar
va darslar tashkil etish doimo samara beradi
va kutilgan natijalarga olib keladi.
Bugungi til o’rganuvchi talabalar chet
tilida
ravon,
mukammal
va
bexato
so’zlashishni va xohlagan tilida bemalol
fikrini bayon etishni xohlashadi. Ko’pchilik
talabalar chet tilini o’rganishda eng qiziqarli
va bir vaqtning o’zida qiyin hisoblanadigan
o’gzaki nutqni rivojlanish mahoratiga ko’proq
va jiddiyroq yondashmoqdalar. Zero, chet
tilini mukkamal bilish ushbu tilda bemalol
gapira olishi, fikrini bayon eta olishi bilan
belgilanadi.
“Ingliz tilida juda yaxshi gapirar ekan”
yoki “Ingliz tilini bilmas ekan” degan
fikrlarni tez-tez eshitib turamiz. Shuni
esimizdan chiqarmasligimiz lozimki, Ingliz
tilida bemalol, ravon va aniq so’zlashishni
o’rganish oson jarayon emas. Til o’rganuvchi
o’quvchilar o’rganayotgan xorijiy tilida,
masalan ingliz tilida yaxshi yozishi mumkin,
yozma nutqda bemalol fikrini bayon etishi va
ushbu
tilda
barcha
turdagi
matnlarni,
paragriflarni qiynalmasdan ifodali o’qish
mahoratlariga ega bo’lishlari mumkin, va chet
eldan
tashrif
buyurgan
mehmonlarning
nutqini aniq va ravon tinglab tushunishlari
ham mumkin, lekin ko’pchilik talabalarda
amaliyot yetishmovchiligidan, yoki o’ziga
ishonmasligidan, hatto gapirishdan cho’chib,
chet tilida amalga oshirilayotgan og’zaki nutq
kurslarida bemalol turib o’z fikrlarini bayon
eta olishmaydi. Ba’zan biz shunday til
o’rganayotgan
o’quvchilar
bilan
uchrashamizki
biz
ular
bilan
so’zlashayotganimizda xuddiki badiiy asar,
kitob o’qiyotganday bo’lamiz. Chunki ular
so’zlashayotganda kitobiy, kitobdan matn
o’qib berayotgandek va yoki xuddi kitobni
mexanik
ravishda
yodlab
olgandek
gapirishadi.
Chet
tillarni
o’rganuvchi
ko’pchilik talabalar o’rganayotgan tillarida
ravon gapirishni va chet elliklar bilan
so’zlashishni, muloqot qilishni yoqtirishadi.
Хорижий филология
№1, 2020 йил
150
Ammo ba’zi birlarining nutqlarida grammatik
va leksik xatolar uchrab turadi. Bu albatta
ajablanarli holat emas, chunki Ingliz tili
xorijiy til, bizning ona tilimiz emas. Ingliz
tilida ravon gapirishni o’rganish jarayonida
yuzaga keladigan to’siq va kamchiliklarni
kamaytirish maqsadida, bir qancha sinxron,
ya’ni kognitiv, jismoniy, sotsial-madaniy
jarayonlarni
darslar
mobaynida
AKT
vositalari yordamida jalb qilishni taqozo
etadi.
Ingliz olimi Bygatening fikricha,
“og’zaki nutq barcha odamlar tomonidan bir-
birlari
bilan
aloqa
qilish
maqsadida
foydalanadigan mahorat turi bo’lib, shuning
uchun so’zlashish eng muhim jarayondir,
o’quvchilarning bu mahorati sinf darslarida
bemalol, ravon so’zlashish imkoniga ega
bo’lishlari uchun kerak” [1,4]. Bu albatta
ko’pchilikka ma’lumki, til o’raganuvchi
o’quvchilar o’zlarining tenqurlari va chet
eldan kelgan mehmonlar bilan bemalol aloqa
o’rnatishni
xohlashadi.
Ma’lumotlar
almashishda insonlar verbal, ya’ni til orqali va
noverbal, ya’ni imo-ishoralar, tana harakatlari
yordamida
fikrlarini
ifodalashadi.
Shu
sababdan, fikr va g’oyalarni bemalol
ifodalashda eng samarali va maqbul yo’l bu
tildan foydalanishdir.
Mashhur
ingliz
olimi
Brown
ta’kidlashicha, so’zlovchilar maqsadiga ko’ra
umuman nutqning beshta turi mavjuddir.
Ular: taqlidiy nutq, intensiv nutq, idrok nutqi,
interaktiv nutq va ekstensiv nutq [2,18].
Quyida biz nutqning besh turi va AKT
vositalarining bu besh turidagi muhim bo’lgan
jihatlari haqida to’xtalmoqchimiz.
Taqlidiy nutq.
Bu nutq ko’rinishida
so’zlovchi nutqidagi so’zlar va iboralarning
bir necha bor taqlid qilib qaytarilishini
ko’rishimiz mumkin. Bu qaytarish turi o’z
ichiga quyidagi til xususiyatlarini oladi, ya’ni
grammatik,leksik va katta e’tibor so’z
talaffuziga beriladi. Agar biz bu so’zlashuv
turida AK texnologiyalarining qanchalik
muhimligi haqida to’xtalmoqchi bo’lsak,
avvalambor, zamonaviy texnologiyalarning
bu nutq turida ulkan ahamiyatga ega
ekanligini aytib o’tish joiz deb bildik.
Bugungi kunda AKT vositalari Ingliz tili
darslarida bemalol o’qituvchilar bajarayotgan
vazifalarini ortig’i bilan bajaryapti, ya’ni
yangi so’zlar yodlashda va so’zlarning
talaffuzini o’rganishda, qo’shiq va she’rlar
eshitib yodlashda “qaytarish va eshittirish
vositalari” vazifalarini o’tab kelmoqda.
Bunday usuldan foydalanish ham o’qituvchi
va til o’rganuvchi o’quvchilarga ham foydali
va
qiziqarli
jarayon
ekanligi
amalda
isobotlangan.
Intensiv nutq
da so’zlovchi tilning
semantik xususiyatlari haqida yetarlicha
ma’lumotga ega bo’lishi talab etiladi, ya’ni
qisqa cho’zish, intonatsiya, ya’ni nutq ohangi,
urg’u va ritm haqida bilishi lozim. Bu turdagi
nutq quyidagi baholash vazifalarini, ya’ni gap
va dialog to’ldirish, baland ovozda ifodali
o’qish mashg’ulotlarini o’z ichiga oladi. Bu
jarayonda
kompyuter
vositalari,
ya’ni
proyektor, interaktiv elektron doskalar ushbu
nutq turini rivojlantirish uchun muhim
bo’lgan AKT uskunalaridir. Dialog, monolog
va matnlardagi gaplarni to’ldirish uchun
an’anaviy doskadan emas, balki ineraktiv
elektron
doskalardan
foydalanish
til
o’rganuvchi
o’quvchilarning
ham
qiziqishlarini orttiradi, hamda til o’rganishga
bo’lgan motivatsiyasini ham uyg’otadi.
Chunki bugungi yoshlar zamon talabi bo’lgan
metodlar va zamonaviy uskunalar bilan
o’qitilsagina,
ertangi
rivojlanayotgan
dunyoning barcha sohalarida o’z o’rinlarini
topishlari mumkin bo’ladi.
Idrok nutqi
deb atalgan bu turdagi
nutq jarayoni o’z ichiga dialog va suhbat kabi
qisqa va lo’nda munosabat jarayonlarini olib,
oddiy savollar va kichik vazifalar ham bu
turdagi nutq tarkibiga kiruvchi elementlar
hisoblanadi. Masalan:
A: Kechirasiz, soatingiz bormi?
B: O’ndan o’n beshta o’tdi.
Bunda A so’zlovchining savoliga B
so’zlovchi birdan vaqtni aytib, A so’zlovchiga
yana bir “soat nechi bo’ldi?” degan savolni
so’rashga o’rin qoldirmadi, ya’ni B so’zlovchi
A so’zlovchining nima demoqchi ekanligini
idrok qilib birdan vaqtni aytdi. Shu sababli bu
nutq turi idrok nutqi deb ataladi va bunda
kompyuter vositalari til o’rganuvchilarning bu
turdagi nutq jarayonini rivojlantirish uchun
muhim sanaladi. Ya’ni dars jarayonlarida
dialoglar va suhbatlar video roliklar shaklida
Хорижий филология
№1, 2020 йил
151
proyektorda, yoki kompyuterlarda ko’rsatilsa
kutilgan natijaga erishish mumkin. Inglizlarda
shunday gap bor “seeing is half learning”,
ya’ni ko’rish orqali o’rganayotgan narsaning
ko’p qismini o’zlashtirish mumkin. Chunki
ko’pchilik
o’quvchilar
ko’rish
orqali
ma’lumotlarni tez va oson qabul qila oladilar.
Shu sababli AK texnologiyalari eng foydali
vositalar hisoblanadi.
Interaktiv nutq
idrok nutqidan farqli
jihati shundaki, bu nutq turida matnlar, dialog
va monologlarning murakkab va keng
ekanligidadir. Bu nutqda tilning ikki shakli
mavjud,
ya’ni,
“transactional”
va
“interpersonal” tillar. Birinchi turdagi til
formasining asosiy maqsadi faqatgina maxsus
axborotlarni almashtirish hisoblanadi va shu
xususiyati bilan rasmiy uslubga yaqin
sanaladi. Ikkinchi turi esa har xil jargonlar,
ellipsislar ko’p bo’lib, og’zaki so’zlashuv
uslubiga xosdir. Intervyular, rol o’ynash va
muhokama
mashqlari
ikkinchi
turga
mansubdir. AKT vositalarining ushbu turdagi
ahamiyatli tomoni shundaki, ushbu uskunalar
orqali mavzuga oid biror-bir video rolik
ko’rsatilib,
undan
so’ng
muhokama
mashg’ulotlari olib borsa bo’ladi yoki ushbu
videoda
ko’rsatilgan
qahramonlarning
rollarini bo’lib olib o’ynash mumkin.
Oxirgi nutq turi bu –
ekstensiv
deb
nomlanib, u barcha turdagi nutq jarayonlarini,
og’zaki namoyishlarni va hatto, hikoya va
ertak aytishni ham o’z ichiga qamrab oladi.
Bu nutq samarali va ta’sirchan bo’lishida
AKT uskunalari asosiy vositachi hisoblanadi.
Agarda og’zaki namoyish yoki loyiha
namoyishida
kompyuter
vositalaridan
foydalanilsa bu ham so’zlovchiga qulaylik
tug’diradi va tomoshabin yoki eshituvchilarga
qiziqarli bo’lishi tabiiy.
Eng asosiy AKT vositalari sifatida va
hamda og’zaki nutqni rivojlantirish uchun
foydali sanaladigan zamonaviy uskunalar
sifatida CD-ROM va DVD, proyektor,
interaktiv
doska
kabilarni
keltirishimiz
mumkin. Mashhur olimlar Dundey va Hockly
ta’riflashicha, “CD-ROMdan foydalanish
darslarda talabalar ishtirokiga ijobiy ta’sir
etadi,
chunki
ularda
haqiqiy
til
o’rganuvchilarga kerakli materiallar mavjud
va ular ta’sirida talabalar mustaqil ravishda til
ko’nikmalarini shakllantirishlari mumkin”
[3,115]. DVD disklaridan foydalanish til
o’rganuvchilarga
qo’l
keladi,
chunki
ko’rayotgan video yoki filmlarining pastgi
qismida subtitri keltirilishi mumkin va til
o’rganuvchi talabalar subtitr yordamida oson
va
bemalol
film
mazmunini
anglab
yetishishlari mumkin bo’ladi.
Keltirilgan
misollardan
ko’rinib
turibdiki, nutq jarayonini rivojlantirish uchun
AKT vositalarining o’rni beqiyos.
Ma’lumki, til o’rganishdagi asosiy
to’rt mahoratlardan so’zlashish va yozish
ko’nikmalari
“prodaktiv”
va
“aktiv”
jarayonlar hisoblaniladi, bunda ma’lumotlar
ishlab chiqiladi, lekin eshitish va o’qish esa,
“reseptiv” jarayondir, ya’ni faqatgina bularda
ma’lumotlar
qabul
qilinadi.
Shunday
bo’lsada, til o’rganishdan asosiy maqsad
to’rtta
ko’nikmalarning
birdek
rivojlantirishdir.
Adabiyotlar:
1.
Bygate, M. “Speaking”. Oxford, Oxford University Press. 1987. –P 125.
2.
Brown. H. D. “Language Assessment Principles and Classroom Practices”. Pearson
Education: Longman. 2004. –P 324 - 400.
3.
Dudney Gavin & Hockly Nicky. “How to Teach English with Technology”. England
Pearson Educational Limited. 2007. –P 194-200.
4.
Frydrochov Klimova, B., Poulova, P. “ICT as a motivational tool in the learning of foreign
languages”. From national commitment and initiatives to implementation in the classroom. 2014. –
P 156.
Ismailov A., Fayzullayeva M. The Use of ICT in Oral Production Courses.
The article is
devoted to the significance of fluent and competent speaking skill and the role and importance of
ICTs for improving oral speech in English, and about ICTs are as main motivational tools in
learning and teaching English.
Хорижий филология
№1, 2020 йил
152
Исмаилов
A.,
Файзуллаева
M.
Использование
информационных
и
коммуникационных технологий в устных курсах.
В этой статье подчеркивается
важность свободного владения иностранных языком, в особенности английским, а также
роль и важность информационных и коммуникационных технологий как мотивационного
инструмента для изучающих язык.
