Хорижий филология.
№3, 2017 йил
74
ИНГЛИЗ ТИЛИДА “EYE-КЎЗ” СЕМАСИГА ЭГА БЎЛГАН СЎЗЛАРНИНГ
СЕМАНТИК ХУСУСИЯТЛАРИ
Шокиров Шерали,
Андижон давлат университети тадқиқотчиси
Калит сўзлар
: концепт, инструмент (восита), эстетик, маркер, метафорик
моделлар, метонимик моделлар.
Маълумки,
дунѐни
билиш
жараѐнида тафаккур тизими билан тил
тизими бир-бирини тўлдирадиган, бир-
бирининг
мавжуд
бўлишини
тақозо
этадиган ҳодисалар сифатида юзага
чиқади.Таниқли рус тилшуноси С.Д.
Кацнельсоннинг таъбири билан айтганда,
―тафаккур тизими тил тизими томонидан
такрорланади,
тафаккур
тизимининг
асосий
структурал
хусусиятларини
такрорласа ҳам ундан моҳиятан (кескин)
фарқ қилади‖[2: 471].
Атроф-муҳитдаги
реал
дунѐни
билиш жараѐнида инсонда ўша атрофдаги
нарса ва ҳодисаларни таниш (тушуниш) ва
улар ўртасидаги узвий боғлиқлик ҳақида
тасаввур
(концепт)
ҳосил
бўлади.
Инсоннинг дунѐни билиши жараѐнида
концептларнинг шаклланиши инсон сезги
органларининг, унинг асаб тизими ва
мияси
ҳамкорлигидаги
фаолияти
натижасида ҳосил бўладиган туйғу асосида
инсон
онгида
бизни
ўраб
турган
борлиқнинг субъектив образи тарзида рўй
беради.
Ҳозирги
тилшуносликнинг
предмети, мақсади, изланиш методлари ва
уларнинг
йўналишларини
англатувчи
асосий координатлари кесишадиган марказ
– инсондир. Бунда ҳар қандай лисоний
характердаги тадқиқот ―инсон омили‖
тамойили асосида амалга оширилади.
Дунѐни билишни инсон ўзидан бошлайди,
бошқача айтганда, тадқиқот антропонимик
йўналишда амалга ошади. Бунда асосий
ролни ―соматизм‖лар – инсон тана
аъзоларининг номлари, соматик таркибли
фразеологизмлар фаол иштирок этадилар.
Сезги органлари ичида кўз энг
муҳим вазифа – кўриш вазифасини
бажаради. У инсонга атроф-муҳитни
кўриш, ташқи оламни туйиш ва унда ўз
ўрнини топиб юриш имконини беради.
Бундан ташқари, кўз жисмоний объект,
яъни ўз шаклига, сонига (жуфт) ва ўз
ҳаракатланиш хусусиятига эга бўлган
инсон танасининг ташқи аъзоси сифатида
тасаввур ҳосил қилади.
Инглиз
тилидаги
―Eyes‖
лексемасига
луғатларда
берилган
таърифларга эътибор берамиз:
―eye - an organ of sight in human or
other animals ‖ (
инсон ва ҳайонларга
берилган кўриш органи
) [4: 506];
―the organ of sight; in vertebrate, one
of a pair of spherical bodies contained
in an orbit of the scull, along with its
associated
structures‖
(
умуртқали
жониворлардаги кўриш органи -
махсус компонентлари билан бирга
бош
суягидаги
махсус
уяларга
жойлаштирилган соққа шаклидаги
жуфт аъзо
). [6: 238].
Берилган
таърифларга
қўшимча
тарзда яна бир луғат маълумотларини
қўшиш мумкин [5]:
- b. The external, visible portion of this
organ together with its associated structures,
especially
the
eyelids,
eyelashes,
and
eyebrows (
Қош, қовоқ, киприк каби зарур
элементлар
қуршовидаги
кўриниб
турадиган ташқи орган);
- c. The pigmented iris of this organ
(
Ушбу органнинг рангдор думалоқ қисми
(кўз қорачиғи)
.
Бундан ташқари, кўзни шаклига кўра
кенг ѐки қисиқ тарзда таърифлаш мумкин.
Бу эса инсон сезгисининг қоришиқ
характерда эканидан далолат беради.
Юқорида
зикр
этилган
таърифларнинг
биринчисида
кўзни
умуртқали жониворларнинг кўриш органи
Хорижий филология.
№3, 2017 йил
75
сифатида
характерлайди.
Иккинчи
таърифда эса кўз олмаси (соққаси)га қош,
қовоқ,
киприк
каби
ѐрдамчи
компонентларни
ҳам
қўшаяпти,
учинчисида эса кўзнинг рангдор пардасига
урғу берилаяпти.
Кўпинча
сўзловчининг
диққат
марказида кўзнинг ташқи кўриниши
туради:
• кўз ранги
(black-eyed, blue-eyed, brown-
eyed, grey-eyed, hazel-eyed, amber eyes,
green eyes; eyes as black as coals, eyes of a
faded china blue): “And her eyes . . . Richard
realized that he could not tell what color her
eyes were. They were not blue, or green, or
brown, or gray; they reminded him of fire
opals: there were burning greens and blues,
and even reds and yellows that vanished and
glinted as she moved”
[10].
• товланиши (
bright-eyed; brilliant eyes,
shining eyes, sparkling eyes);
• шакли, ҳажми
(almond-eyed, beady-eyed,
big-eyed; large eyes, little eyes, narrow eyes,
oblong eyes
);
• тузилиши
(heavy-lidded, hollow, hooded,
sunken, protuberant), жойлашуви (close-set,
wide-apart, wide-set, deep/deep-set).
Қолган
ҳолларда
ушбу
аъзо
бажарадиган вазифа - кўришга эътибор
қилинади:
hawk-eyed; keen eyes, near-
sighted eyes, weak eyes.
Бундан ташқари кўз маълум касб
эгаларининг узоқ муддат натижасида
чиниққан,
тажрибали
кўзини
ҳам
англатиши мумкин. Масалан
:“Sergeant
Major Breckenridge walked down the double
line of Marines, and his long practiced eyes
didn‟t miss a thing” [13]; “To Arthur‟s eyes
he suddenly looked very alien
‖ [9].
Зийрак, ҳаракатчан кўзлар ҳам киши
диққатини ўзига тортади:
• dilate, fly open, grow wide, open, round,
widen (Her eyes dilated with horror at what
she had done. Her eyes flew open in surprise.
His eyes rounded in mock amazement);
• dart, flick, flicker, flit, glance, go, leap,
move, run, shift ( His eyes darted from face to
face);
• roll, swivel (She tried the door, her eyes
rolling in panic); dance (Her eyes danced
with amusement);
• roam, rove (He let his eyes roam round the
scene.);
• drift, slide, slip, stray, wander (His eyes
drifted over to Helen‟s chair). [3: 285 -286].
Ушбу бирикмалар метафорик, яъни
кўчма маънода қўлланилган феълларни ўз
ичига олган. Ҳамиша ўйнаб турадиган,
лекин ўзи қидираѐтган нарсага тушиши
билан ундан кўз узмайдиган ҳолат
англашилаяпти. (
to fall on sb/sth, to settle
on sb/sth, to fasten on sb/sth, to fix on sb/sth,
to focus on sb/sth).
Бундай ҳолларда кўз кўриш органи
сифатидагина эмас, балки инсонга ташқи
оламни тўлақонли тарзда билиб олиши,
туйишида ўзига хос инструмент (восита)
вазифасини бажараяпти.
Кўзнинг қуйидаги хусусиятларини ҳам
таъкидлаш лозимдек кўринади:
инсоннинг жисмоний ҳолатини
ифодалайди -
blear-eyed, boss-eyed,
cross-eyed, tired eyes, tear-reddened
eyes, watery eyes;
• кишининг эмоционал ҳолати ва у бошдан
кечираѐтган ҳис-ҳаяжонни ифодалайди -
cold-eyed, evil-eyed, fire-eyed; expressive
eyes, fierce eyes, frightened eyes, happy eyes,
hopeful eyes, laughing eyes, loving eyes;
• инсон характерини белгиловчи маркер
сифатида юзага чиқади -
cunning eyes,
curious eyes, honest eyes, greedy eyes, kind
eyes, sly eyes;
• инсон ақлий қобилиятини кўрсатувчи
индикатор вазифасини ҳам бажаради -
intelligent eyes, keen eyes, sharp eyes, shrewd
eyes, mad eyes, stupid eyes
;
• эстетик нуқтаи назардан кишини баҳолаб
бериш хусусиятига ҳам эга
- beautiful eyes,
fine eyes, unattractive eyes;
• инсонга маънавий ва жисмоний зарар
етказиш
воситаси
сифатида
ҳам
қўлланилиши мумкин -
to give sb the evil
eye (кўзланибди, кўз тегипти каби);
• бошқа кишига овозсиз, кўз ишораси
орқали яширинча маълумот етказиб бериш
воситаси сифатида ҳам қўлланилади: ―
A
hand-lettered sign hung from a piece of
Хорижий филология.
№3, 2017 йил
76
frayed string around his neck <...> telling
anyone with his eyes to read it that he was
homeless and tired” [10]; “Gary appraised
Richard with frank eyes” [N]; “Love you, he
said with his lips <...>. Her eyes answered”
[8];
• ўз фикрини яшириш воситаси сифатида
қўлланиши мумкин
:“His blue eyes glinted
with something completely unidentifiable”
[9]; “What‟s behind those eyes? Jack
wondered again” [8].
―Eyes‖
семасига
эга
бўлган
лексемалар
to mirror sth, to reflect s
th каби
феъллар билан қўлланилганда кўчма
маънода қўлланилиб ―кўз – ташқи оламни
кўрсатадиган дераза (тирқиш)‖, ―кўз –
ойна‖ каби метафорик моделлар ҳосил
қилади. М.:
His eyes reflected his anguish.
Бундай моделларни айрим мақол ва
маталларда ҳам учратиш мумкин:
The eyes
are the window of the soul; A friend‟s eye is
a good mirror.
The eye is the pearl of the face
– (Кўз
инсон юзининг гавҳаридир) мақолида эса
―кўз – гавҳар‖ метафорик модели
қўлланган.
Ушбу мисолларга таянган ҳолда
айтиш мумкинки, инглиз тилида ―eyes-‖
семасига эга бўлган сўзлар инсоннинг
ички ва ташқи дунѐси ўртасидаги ўзига хос
чегара ролини бажараяпти.
Кўзнинг икки хил (дуалистик)
характери киши диққатини ўзига тортади.
Инсон
юзининг
зарур
компоненти
сифатида уларда ―предметлик‖ ва ―муқим
(ўзгармас)лик‖ хусусияти намоѐн бўлса,
белги
(кўрсаткич)
сифатида
―ўзгарувчанлик‖
ва
―ифодалилик‖
хусусиятлари намоѐн бўлади [2: 309].
Кўзнинг бир ҳолатига қараб туриб
инсон табиатини тушуниб олиш мумкин,
иккинчи бир ҳолатига қараб унинг
ҳиссиѐтларини
ва
умумий
психик
ҳолатини тушуниш мумкин.
Инсон кўзи у бошидан кечираѐтган
илиқлик, ҳурмат, ғазаб, ѐвузлик, бахт,
саодат, умид, ишонч, безовталик, қўрқув,
хафалик,
маъюслик,
қизиқувчанлик,
самимийлик, олижаноблик каби кўплаб
ҳиссиѐт
ва
туйғу
элементларини
ифодалаши мумкин. М.:
“Only one man
stood and watched the sky, stood with terrible
sadness in his eyes” [9]; “Ford rounded on
Arthur with angry flash in his eyes” (Ibid.);
“Hagrid looked at Harry with warmth and
respect blazing in his eyes”[11]; “ The
Queen„s eyes flared with amusement” [8].
―Кўз – сиғим (идиш)‖ метафорик
модели инсон тасаввурини чуқурлик ва
кенглик ўлчамларига эга бўлган макон
(объеект) сифатида юзага чиқаради. Шу
боис бу модель инглиз тилида ‗in‘
предлоги билан қўлланади. М.:
“There
were tears in his eyes as he spoke. The sun
was in my eyes and I couldn‟t see the road
‖
[6: 285 - 286].
Бундан ташқари инглиз тилида ―кўз
– ѐруғлик манбаи‖ метафорик модели ҳам
кенг қўлланилади. Ёруғлик инсоннинг
ижобий ҳисларини ифодаласа, қоронғилик
ѐвузлик сингари салбий туйғуларни
ифодалайди. ‗Еye‘ лексемаси
be alight with
sth, blaze, flare, flash, gleam, glint, glisten,
glitter, glow, light up, shine, smoulder, spark,
sparkle, twinkle
каби феъллар билан
бирикканда бахт, мамнуният, муҳаббат
туйғуларини
ифодалайди.
М.:
“She
laughed, her eyes alight with excitemen. His
eyes blazed with menace” [6: 285 - 286];
“His blue eyes were light, bright, and
sparkling behind half-moon spectacles”; “An
old man was standing before him, his wide,
pale eyes shining like moons through the
gloom of the shop” [11].
„Тo
darken‟
феъли
билан
бирикканда эса мусибат, хафалик каби
салбий туйғулар акс этади. М.:―
Tears
welled up in Renata when she saw her
friend‟s deep anguish and the profound
sorrow darkening her soft gray-blue eyes”
[11].
Метафорик моделлар билан бир
қаторда инглиз тилида ―кўз – инсон (одам)
― типидаги метонимик моделлар ҳам
қўлланилади. М.:―
A hundred eyes turned,
then, and stared at him: a hundred eyes,
unblinking and unfriendly”
[10].
Юқорида
зикр
қилинган
мулоҳазаларга таянган ҳолда таъкидлаш
мумкинки, кўз инсон танасидаги фақат
Хорижий филология.
№3, 2017 йил
77
кўриш органигина эмас, балки, у ўз ранги,
товланиши, шакли, ҳажми ҳамда ўз ўрнига
эга бўлган жисмоний объект бўлиб, у
кишининг жисмоний ҳолати ва ҳис-
туйғуларини
ифодаловчи
муҳим
соматизмлардан бири сифатида лисоний
тадқиқот учун объект сифатида хизмат
қилади.
Адабиѐтлар:
1.
Арутюнова Н.Д. Язык и мир человека / Н.Д. Арутюнова. 2-е изд., испр. М.: Яз. рус.
культуры, 1999. 896 с. (Язык. Семиотика. Культура).
2.
Кацнельсон С.Д. Категории языка и мышления: из научного наследия / С.Д.
Кацнельсон. М.: Яз. славянскойкультуры, 2001. 864 с.
3.
Oxford Collocations Dictionary foг Students of English. Oxford: Oxfoгd Univ. Pгess,
2003. XIII.897 p.
4.
The Concise Oxford English Dictionary. Tenth Edition, гevised. Oxford Univ. Pгess, 2002.
XX. 1708 p.
5.
The American Heritage Dictionaiy of the English Language [Electronic resource]. Boston:
Houghton Mifflin, 2000. Fourth Ed. Режимдоступа: http:||bartleby.com|61|.
6.
The New Webster‘s Encyclopedic Dictionaiy of the English Language. Gramercy Books.
N.Y., 1997. 1008 p.
7.
Bradford ВТ. The Women in His Life | ВТ. Bradford. N.Y.: BallantineBooks, 1991. 498 p.
8.
Clancy T. Patriot Games. 1987 [Electronic resource] | T. Clancy. Режим доступа:
http:||arte-fact.lib.гu|libгaгy|books|clancy|Patгiot_Games.zip.
9.
Adams D. The Hitch Hikers‘s Guide to the Galaxy. 1979 [Electronic resource] | D. Adams.
Режимдоступа
:
http:||aгtefact.lib.гu|libгaгy|books|
adams|The_hitch_hikeгs_guide_to_the_galaxy.zip.
10.
Gaiman N. Neverwhere, 199б [Electronic resource] | N. Gaiman. Режим доступа:
http:||ange-la.grahor.com|lavka|text|gaiman|never.zip.
11.
Rowling J. K. Harry Potter and the Sorcerer‘s Stone. 2001 [Electronic resource] | J.
Rowling.
Режим
доступа:
http:||artefact.lib.ru|library|books|
rowling|1_Harry_Potter_and_the_Sorcerers_Stone.rar.
Шокиров Ш
.
Семантические особенности слов английского языка с семой "eye-
глаз".
Стаья посвящена исследованию характерных особенностей лексем “eye-кўз” в
английскоми языке, их роль при передаче информации, а также их стилистические
особенности.
Shokirov Sh. Semantic peculiarities of English words with "eye" component.
The article
studies the peculiaritie sof the lexeme „eyes‟ in English, their role in the speech act as well as it‟s
stylistic features.
