Хорижий филология.
№1, 2018 йил
33
ТАРЖИМА ЖАРАЁНИНИ ЎРГАНИШДА ТАРЖИМА МОДЕЛЛАРИНИНГ
ЯРАТИЛИШИ ТАРЖИМАШУНОСЛИКНИНГ ТАДҚИҚОТ МЕТОДИ СИФАТИДА
Турдиева Нилуфар,
СамДЧТИ ф.ф.н., катта ўқитувчи
Калит сўзлар.
Модель, тил модели, таржима модели, ситуатив модель,
трансформацион модель, семантик модель, вазиятли-денотатив модель, трансформация,
реал воқелик, вазият.
Таржима
жараѐнини
моделлаш-
тиришнинг назарий асосини модель
феноменидан
излаб
кўриш
лозим.
―Модель (фр. modèle атамаси лот. Modus –
нусха, намуна) маълум бир объект ѐки
объектлар тизимининг шартли изоҳи,
шаклидир (тасвир, чизма, таъриф, баѐн).
Объектлар ва объектлар ҳақидаги инсон
билимларининг муносабатларини баѐн
этиш учун хизмат қилади‖.
Моделлаштириш
гносеологик
тушунча бўлиб, идрок жараѐнининг муҳим
йўлларидан
биридир.
Моделлаш-
тирилаѐтган
тизимнинг
мураккаблиги
натитижасида
изоҳланаѐтган
жиҳат-
ларнинг тушунтирилиши қийинчиликни
туғдиради. Тилшуносликда моделлаш-
тириш интерпретация атамаси билан
талқин қилиниб, изоҳланаѐтган объектнинг
муносабатлари ва алоқаларини очиб
беришга йўналтирилгандир.
Лингвистик
моделлаштириш
биринчи марта 1944 йилда З.Харрис
томонидан
қўлланилган,
кейинчалик
В.Ингве ―тил модели‖ тушунчасини
тилшуносликка олиб кирди; замонавий
талқинда ―тил модели‖ тушунчаси Н.
Хомский ва Ч.Хоккетнинг тадқиқотларида
қўлланилган
бўлиб
расмий
тизим
тушунчасини билдиради. Бундан ташқари
моделлаштиришни А.Ф.Лосев, И.И.Рев-
зина,
И.А.
Мельчук,
А.А.Леонтьев,
Ю.Д.Апресян,
А.А.
Залевская
каби
олимларнинг тадқиқотларида учратамиз.
―Лингвистик энциклопедик луғат‖
қуйидаги таърифни келтиради – модель
чизмасини яратиш – нафақат лисоний
воқеа ва ҳодисаларнинг акси, балки тил
хақидаги ҳақиқий билимларнинг объектив
амалий даражасидир. Тил назарияси
ривожланишининг
ҳозирги
босқичида
модель таҳлил қилинаѐтган объектларнинг
назарий идрок қилинишининг юқори
босқичи ҳисобланади. Кейинги босқич
мавжуд моделларнинг ўзгартириш учун
ишлаб чиқилган системалар бўлиши
мумкин.
Лингвистик модель мақсади нафақат
тизим ва жараѐнларни тушунтиришдан
иборат, балки, асосий урғу аниқлаш-
тирилган қонуниятлар асосида янги
маълумотларни
рўѐбга
чиқаришдир.
Ҳозирги даврда инсоннинг когнитив
фаолияти билан узвий боғланган тил
жараѐнларининг ўрганилиши жадаллашиб
кетмоқда, шу боис тил моделлари билан
бир қаторда когнитив-лисоний ва когнитив
моделлар ҳам шаклланиб келмоқда.
Таржима жараѐни моделларини когнитив-
лисоний моделлар тоифасига кирити-
шимиз мумкин, чунки ушбу моделлар ўз
ичига таржимавий жараѐнларни ҳам
қамраб олади.
Моделлаштиришда бошланғич ҳолат
сифатида таржимавий макон хақидаги
тушунча
хизмат
қилади
–
яъни,
таржимавий
макон
оригинал
матн
атрофида шаклланади ва кейинчалик
таржима қилинаѐтган тилга маъновий
кўчирилади.
Таржимавий
маконни
мувозанатлаштирилган
механизм,
бир
маданият матнини иккинчи маданият
матнига мазмун жиҳатидан ўтказиладиган
синхронлаштирилган тизим каби тасаввур
қилиб,
ушбу
жараѐнда
таржимавий
қонуниятлар
ўз
аксини
топишини
тушунамиз.
Таҳлил
қилинаѐтган
тилларнинг ўзаро муносабати аниқ бир
матн асосида талқин қилинади ва ўзида
таржима тизимини акс эттиради.
Асосий
эътиборни
таржима
жараѐнини ўрганишда яратилган назарий
Хорижий филология.
№1, 2018 йил
34
нуқтаи
назардан
моделлаштиришнинг
принциплари,
характеристикаси
ва
ѐндашувларига қаратиш лозим. Ҳозирги
даврда, таржима назариясида таржима
моделлари турлари тадқиқотлари ҳали
охирига етишмаган, шу боис ушбу
феноменнинг ўганилиши кўп омилларга
боғлиқлиги
муҳимдир,
ва
ушбу
омилларнинг турли-туманлигига таяниб
таржиманинг тадқиқотчилар томонидан
янгидан-янги моделлари яратилмоқда.
Ушбу
мақоламиз
доирасида
эътиборимизни ўзига таржима жараѐни
механизмини моделлаштириш ва бу
муаммо
таржима
назариясида
қай
даражада ўз ечимини топгани тортди.
Эътиборимиз
марказида
таржима
назарияси ва амалиѐтида моделнинг
асосий концептуал компонент сифатидаги
аспектлари бўлади.
Таржимани
моделлаштиришнинг
қамровли
асосини
В.Н.Комиссаров
тақиқотларида учратамиз. В.Н.Комиссаров
таржима
жараѐнларини
моделлаштиришнинг муҳимлилигига урғу
бериб, бу йўналиш келгусида ушбу
моделларнинг
илмий
тадқиқи
янги
методологияларга
асос
бўлишини
таъкидлайди.
В.Н.Комиссаров таржима модели
тушунчасини
қуйидагича
изоҳлайди:
―Таржима модели – таржима жараѐнининг
шартли тасвири бўлиб, тилшунослик ва
психологиянинг
умумий
фаразларини
таржимага
сингдириш
ҳаракатига
асослангандир.
Модель
гипотетик
характерга эгадир, яъни, бизга маълумки,
таржимон онгида юз бераѐтган жараѐнни
кузатиш имкониятига эга эмасмиз ва
таржимон айнан таржиманинг у ѐки бу
модели
таржима
жараѐнини
тасвирлаганидек юз беради деган ишонч
йўқ‖.
Ҳар қандай таржима моделининг
ҳаққонийлиги оригинал ва таржима
матнларининг қиѐсий таҳлили орқали
текширилади. В.Н.Комиссаров таржима
моделларининг асосий турларига қисқа
изоҳ беради: ситуатив, трансформацион,
семантик.
Таржиманинг ситуатив модели ҳар
қандай вазият ҳар қандай тил воситалари
билан тасвирланади деган тушунчага
асосланади.
Олимнинг
таъкидлашича,
ситуатив модель асосини қиѐсланаѐтган
тиллар
синтактик
структуралари
ўртасидаги ўхшашлик ташкил қилади:
турли тилларнинг ядровий структуралари
ясама
структуралардан
кўра
кўпроқ
ўхшашликни ҳосил қилади. Бинобарин,
таржима вариантини танлаш жараѐнида
ядровий ва ясама структураларнинг
трансформациялари муҳим роль ўйнайди,
таржима жараѐни эса трансформациялар
кетма-кетлиги сифатида талқин қилинади.
Таржиманинг
семантик
модели
асосини
оригинал
матн
релевант
семаларининг
сақланиши
ва
идентификацияси ташкил қилиб, умумий
семаларнинг сони оригинал ва таржима
матнларининг эквивалентлиги даражасини
белгилайди.
Шу
боис,
замонавий
таржимашуносликда
В.Н.Комиссаров
таржима
моделларининг
уч
турини
ажратиб кўрсатади. Ҳар бир модель
ўзининг график тасвирига эга бўлиб,
таржима жараѐни кечишини акс эттиради.
Юқоридаги таржима моделига оид
барча
маълумотлар
рус
таржимашуносларининг фикрлари таҳлили
асосида
олиб
борилган
бўлиб,
мақоламизда
Европа
таржимашунос
олимларининг ҳам қарашларига суянишни
мақсад
қилиб
қўйдик.
Европа
таржимашунослиги таржиманинг кўплаб
моделларини
таклиф
қилади,
улар
қаторида етакчи ўринни Д.Жилнинг
модели эгаллайди. Д.Жилнинг таржима
модели қуйидаги кўринишга эга:
Хорижий филология.
№1, 2018 йил
35
----------------------------------------
2. Recherche
Documentaire
et
---------------------------------
terminologique
Д. Жилнинг таржима моделига изоҳлар:
1 – лисоний ва экстралисоний билимлар асоси;
2 – маълумотлар ва атамалар бўйича излаш;
3 – матн мазмуни ҳақида гипотеза;
4 – ҳаққонийликни аниқлаш бўйича тест;
5 – матнни тузиш;
6 – мувофиқлик, ҳаққонийлик, аниқликни аниқлаш бўйича тест;
7 - ҳаққонийлик, аниқликни аниқлаш бўйича тест;
8 – мувофиқликни аниқлаш бўйича тест.
Таржима назариясида яратилаѐтган
замонавий
моделлар
аниқ
таржима
жараѐни
циклининг
визуализациясига
асосланмоқдалар.
У.Кауцнинг
илмий
тадқиқот ишида келтирилган С.Норднинг
таржима модели барчага маълумдир. Бу
модель қуйидаги схематик кўринишга эга:
1.Base de
connaissance
s
linguistiques
et extra-
linguistiques
2.
Recherche
documentaire
et
terminologiqu
e
4. Test
plausibilite
3. Hypothèse de sens
5. Formulation d‟un
libellè
6. Test de
fidèliè
d‟acceptabilitè
7. Test de
fidèliè
8. Test d‟
acceptabilite
Хорижий филология.
№1, 2018 йил
36
С.Норднинг таржима моделига изоҳлар:
1 – оригинал матн вазияти;
2 – оригинал матн;
3 – оригинал матн таҳлили
4 – оригинал матн таржимаси учун муҳим бўлган элементлар;
5 – қайта яратиш;
6 – таржима матни синтези;
7 – таржима матни;
8 – таржима матни вазияти;
9 – таржима матни таҳлили;
Юқорида кўриб чиққан таржиманинг
икки модели Европа олимлари ва
таржимашунослари орасида жуда машҳур
бўлиб, аксари таржимашунослар ушбу
икки моделни тадқиқотларининг асоси
сифатида оладилар.
Юқорида
келтирилган
таржима
моделларидан
ташқари
таржима
назариясида
таржиманинг
вазиятли-
денотатив модели ҳам етук мутахассислар
томонидан илгари сурилади.
Таржиманинг
вазиятли-денотатив
модели барча тил белгиларининг мазмуни
предмет,
воқеа,
муносабатларда
кўринишини назарда тутади. Тил
белгиларида ўз аксини топган реал
воқелик предметлари денотат деб аталади.
Реал воқеликдаги вазият бу барча
денотатлар ўртасидаги муносабатлардир.
Шу боис, нутқнинг ташкилий қисмлари
ўзида реал воқеликдаги маълум бир
вазиятни мужассам этади.
Шу билан бир қаторда таъкидлаш
лозимки,
вазиятли-денотатив
модель
таркибида ѐтувчи ҳар қандай тушунча тил
воситалари орқали баѐн этилиши мумкин,
бу ўз навбатида шахснинг қайси тилда
гаплашишига қарамасдан бизни ўраб
турган
борлиқнинг
муштараклигини
англатади. Бир хил воқеа-ҳодисалар турли
тилларда
турлича
ифодаланишига
қарамасдан, улар ҳаѐтда бир хил таъсир
кучига эгадирлар.
Шу сабабдан, таржиманинг ушбу
модели таржима жараѐнини қуйидагича
тасвирлайди. Оригинал матнни қабул
қилиш босқичида таржимон, барча тил
воситалари
ва
уларнинг
ўзаро
9. ANALYSE DER
ZIELTEXT-
8. Z-SITUATION
7. ZIEL-TEXT
1. A. Situation
2. AUSGANGS
TEXT
3. AT - ANALYSE
4. ÛBERSETZUNGSRELE
VANTE AT - ELEMENTE
5. TRANSFER
6. ZT-SYNTHESE
Хорижий филология.
№1, 2018 йил
37
муносабатлари таҳлилини олиб бориш
билан бир қаторда ушбу тил воситалари
қайси денотатларни билдиришини ва ушбу
денотатларнинг
умумлашмаси
реал
воқеликдаги
қайси
вазиятни
акс
эттиришини англатиб боради.
Таржимон онгида оригинал матнда
тасвирланаѐтган вазият ҳақида тушунча
ҳосил бўлганидан сўнг (реал воқеликни
маълум бир кесимини тасвирловчи ўзига
хос расм), у ушбу тасаввурни ўзга тил
воситалари орқали баѐн этади.
Ушбу модель асосчилари И.И.Ревзин
ва В.Ю. Ройзенцвейг таржима жараѐнини
қуйидагича тасвирлайдилар. Маълумотни
жўнатувчи А, маълумотни қабул қилувчи
Б ва таржимон Т. А, оригинал матн
тилидан фойдаланган ҳолда Д реал
воқеликдаги маълумотни С1 юборади.
Таржимон
оригинал
матн
тилидан
фойдаланган ҳолда С1 ва Д1 орасида
мутаносибликни ўрнатади, сўнг таржима
қилинувчи тил воситалари ѐрдамида худди
шу вазиятни тасвирловчи С2 маълумотини
яратади. С2 маълумоти маълумотни қабул
қилувчи Б томонидан қабул қилинади. Ўз
навбатида Б таржима тили воситалари
ѐрдамида С2 ва реал воқелик ўртасидаги
мутаносибликни яратади.
Бошқача қилиб айтганда, маълум бир
кетма-кетликда
берилган
маълумотни
қабул қилади ва ушбу кетма-кетликдан
ўтиб вазиятни англайди, сўнг маълумотдан
тўлиқ мавҳумлашиб (яъни чекиниб),
фақатгина
унга
етказиб
берилган
вазиятдан келиб чиққан ҳолда маълумотни
қабул қилувчи шахсга етказиб беради.
Ушбу
модель,
тасвирланаѐтган
вазият таянч ролини бажариб, таржима
жараѐни
қандай
воситалар
билан
берилишига қарамасдан муҳим характерга
эга бўлган вазиятларда кенг қўлланилади
ва
таржима
жараѐнини
адекват
тасвирлайди.
Оригинал
матнда
тасвирланган вазиятни англаш орқали
таржимон таржима тилида мавжуд бўлган
фақатгина шу вазият учун қўлланилиши
лозим бўлган таржима усулини танлайди
(Fragile – ―Эҳтиѐт бўлинг, ойна‖, instant
coffee – ―эрийдиган кофе‖), ѐки бир неча
вариантлар
ичида
кенг
тарқалган,
умумқабул қилинган вариант мавжуд
бўлса (Keep off the grass – ―Газон устида
юрманг‖). Албатта таржиманинг ягона
мақсади оригинал матнда тўлиқ ѐки баъзи
сабабларга кўра тўлиқ баѐн этилган
вазиятни аниқ тасвирлаб беришдан иборат.
Ушбу вазиятда таржимон ўз таржимасига
масалани тўғри англаган ҳолда у ѐки бу
ўзгаришлар ѐки қўшимчалар киритади ва
шу йўл билан тўлик адекват таржимага
эришади.
Шу ўринда И.И.Ревзин ва В.Ю.
Ройзенцвейгларнинг фикрлари ҳам қизиқ,
ҳам шубҳали кўринади. Уларнинг фикрига
кўра реал воқеликка билвосита мурожаат
қилмаган ҳолда бир тилдаги маълумотни
иккинчи бир тил воситалари орқали қайта
яратиш аслида таржимадир ва ушбу ҳолат
таржиманинг барча турларига хос бўлиб,
синхрон таржимонлар фаолиятида яққол
кўзга ташланади. Бир матнни бир тилдан
иккинчи тилга ўгириш жараѐнида реал
воқеликка мурожаат аксар ҳолларда
бадиий адабиѐт таржимасида сезилади. Шу
ўринда юқоридаги фикрни такрорлаган
ҳолда таъкидлаш жоизки, ҳар қандай
таржима жараѐни қабул қилиш, таҳлил
қилиш, оригинал матн мазмунини англаш
босқичларини қамраб олади. Оригинал
матн
мазмунини
англаш
бу
реал
воқеликни, унинг ортида турган тил
воситаларини идрок этишдир. Туб моҳияти
тушуниб етилмаган матн таржима объекти
бўлиб хизмат қила олмайди.
Адабиѐтлар
1. Комиссаров В.Н. Общая теория перевода: Учебное пособие. – М.: ЧеРо; Юрайт,
2000. – 136 с.
2. Комиссаров В.Н. Лингвистика перевода. – М.: Международные отношения, 1980. –
166 с.
3. Ревзин И.И., Розенцвейг В.Ю. Основы общего и машинного перевода. - М.: Высшая
школа, 1964.-244 с.
4. Хомский Н. Язык и мышление.- М.: МГУ, 1972. – 122 с.
Хорижий филология.
№1, 2018 йил
38
5. Gile D. Fidèlitè et littèralitè dans la traduction: un modèle // Meta. – 1988. – 37/1. Pp.
Турдиева Н. Процесс создания моделей перевода как метод исследования в
переводоведении.
В данной статье рассматривается проблема моделирования процесса
перевода которая выдвигается ведущими специалистами в области современного
переводоведения.
Turdiyeva N.
The process of creating models of translation as a research method in
translatology.
This article deals with actual problems in modern theory of translation such as
modelling of the process of translation which is advanced by leading specialists of translatology.
