Хорижий филология
№2, 2021 йил
75
FRANSUZCHA DEFISLI QO‟SHMA SO`ZLAR TAHLILIGA DOIR
Shukurova Ra‟no Akmalovna,
SamDCHTI katta o‟qituvchisi
Islamova Ozoda G‟ulom qizi,
SamDCHTI talabasi
Kalit so‟zlar:
qo‟shma so‟zlar, so„z yasash, defis, komponent, struktur modellar, ko‟plik
shakli, semantik xususiyat.
„So‗z yasash usuli― tushunchasi so‗z
yasalishi bo‗limining asosiy tushunchalaridan
biri, desak xato bo‗lmaydi. Uning mohiyatini
to‗g‗ri anglamasdan, avvalo, so‗z yasashning
qanday usuli yoki usullari borligini aniq
belgilab bo‗lmaydi. [1:6]. So‗z yasash usuli
bo‗yicha juda ko‗p izlanish olib borilgan.
Biroq, fransuz tilshunosligida bu hodisaning
mohiyati aynan defis bilan yoziladigan
qo‗shma so‗zlar misolida kam e‘tibor
qaratilgan.
So‗z yasash deganda, ma‘lum bir
lug‗aviy birlikdan so‗z yasovchi vosita
yordamida yangi so‗z hosil qilish tushuniladi.
So‗z yasashning „kompozitsiya usuli― tillarda
keng tarqalgan bo‗lib, u so‗z yasashning
mahsuldor
usuli
sifatida
ta‘riflanadi.
Kompozitsiya usuli bilan so‗z yasash
deganda, so‗z qo‗shish yo‗li bilan so‗z yasash
tushuniladi. Yа‘ni ikki mustaqil so‗z ma‘lum
grammatik shaklda birikadi va birikuvchi
so‗zlar o‗rtasida grammatik aloqa borligi
sezilib turadi.
Tilda „qo‗shma so‗z― deb ataladigan
so‗zlar ham ma‘lum bir usullar orqali
yasaladi. Lekin, tilda biror so‗zning u yoki bu
yo‗l orqali, biror hodisa tufayli yuzaga kelishi
asosida yangi so‗z hosil qilish hodisasi
quyidagilarni o‗z ichiga oladi:
-so‗z yasash usuli bilan yangi so‗z
hosil qilishda so‗z yasovchi maxsus vositadan
foydalanish ;
- so‗z yasash usuli bilan hosil qilingan
so‗z (yasama so‗z) so‗z yasovchi yordamida
ma‘lum bir so‗zdan hosil qilinadi va bu so‗z
(yasama so‗zning shu qismi) so‗z yasalish
asosi hisoblanadi;
- maxsus usul bilan, maxsus birliklar
yordamida yasalgan so‗zlarning ma‘nosi
uning qismlari ma‘nosidan yuzaga keladi,
uning ma‘nosini qismlari ma‘nosi bilan
asoslash [1: 14].
Fransuz tilida defis bilan yoziladigan
so`zlar, asosan, qo`shma so`zlar hisoblanadi.
Ularning
tuzilishida
juda
ko`p
o`ziga
xosliklar, ya‘ni struktur xususiyatlar mavjud.
Masalan, predlog bilan ravish bitta ot
turkumidagi so`zni, yoki fe`l bilan fe`l ham ot
so‘z turkumini yasashi mumkin. Aynan
shunday so‘zlar yuzasidan ilmiy va amaliy
izlanish olib borilganda, ularning o‘ziga xos
struktur qirralari ma‘lum bo‘ldi. Jumladan,
ularni
tashkil
qilgan
komponentlarning
morfologik tavsifi va ular birgalikda paydo
qilgan
leksik
hosilaning
grammatik
xususiyatlari
xilma-xil
ekanligi ko‘zga
tashlanadi [2: 21].
Fransuz tilida bunday qo‘shma so‘zlar
juda ko‘pchilikni tashkil etadi. Ularning
aksariyat qismini ot so‘z turkumiga xos
so‘zlar tashkil etadi. Bundan tashqari, sifat va
ravish so‘z turkumiga xos so‘zlar ham ular
orasidan keng o‘rin olgan. Biroq, fe‘l so‘z
turkumiga xos so‘zlar juda sanoqlidir.
Quyida ularning aynan
Le petit Robert
lug‘atining ―
A
‖ va ―
B
‖ harflari asosida olib
borilgan kuzatish natijalariga ko‘ra shunday
misollar keltirish mumkin [3]:
Ot:
Sifat:
Ravish:
Fe‘l:
Bain-marie
Bas-jointé
Bras-le-corps
Arc-debouter
Balai-brosse
Bucco-dentaire
Au-devant
Banc-titre
Bucco-génital(e)
Brule-pourpoint
Ballet-pantomime
Attrape-tout
Au-dehors
Хорижий филология
№2, 2021 йил
76
Bundan tashqari, fransuzcha qo‘shma
so‘zlar orasida ikkala so‘z turkumi sifatida
qo‘llaniladigan turlari ham mavjud. Masalan,
bitta qo‘shma so‘z ham ot, ham sifat
tariqasida ishlatilishi ham mumkin. Misol
uchun:
anti-
age
(adj.
et
nom)
bien-pensant-e
(adj. et nom)
afro-américain-e
(adj
et
nom)
anglo-saxon,onne
(adj et nom)
Bunday so‘zlar ustida izlanish olib
borilganda, albatta, ularga xos dastlabki
muammo - ularning son, ya‘ni birlik va
ko‘plik shakllarini yasash muammosi paydo
bo‘ladi. Haqiqatan ham, qo‘shma so‘zlarning
ko‘plik
shaklida
ko‘plikni
ifodalovchi
qo‘shimcha ushbu murakkab leksik birlikning
qaysi qismiga qo‘shilishi ancha muammoli
vaziyat sanaladi. Negaki, ularda ko‘plik
shaklning yasalishi uchun maxsus qoida yoki
orfografik mezonning o‘zi mavjud emas. Bu
xususda ular xilma-xil orfografik qoidalarni
o‘z ichiga oladi [4:42].
Fransuz tilidagi qo‘shma so‘zlar uch xil
tarzda ko‘plik shaklini hosil qiladi. Bu holat
ularni tashkil etuvchi komponentlar bilan
birga amalga oshadi. Ya‘ni, qo‘shma
so‘zlarning ko‘plik shakli ularning 1) birinchi
komponentiga, 2) ikkinchi komponentiga va
3)
ikkala
komponentiga
ham
ko‘plik
qo‘shimchasini qo‘shish orqali yasaladi
[5:67]. Bu uch xil shaklga quyidagicha misol
keltirish mumkin:
1.
Birinchi komponentga qo‘shimcha qo‘shish:
Singulier
Pluriel
bébé-éprouvette
bébé
s
-éprouvette
année-lumière
année
s
-lumière
2.
Ikkinchi komponentga qo‘shimcha qo‘shish:
baby-boom
baby-boom
s
avant-trou
avant-trou
s
3.
Ikkala komponentga qo‘shimcha qo‘shish:
balai-brosse
balai
s
-brosse
s
avant-centre
avant
s
-centre
s
Bundan tashqari, faqat birlikda qo‘llaniladigan otlar ham ko‘pchilikni tashkil etadi. Masalan:
baby-foot (n.m) ; á-coté (n.m) ;
boute-en-train (n.m) ; blue-jean(n.m) ;
aberden-angus (n.m) ; burn-out (n.m).
Fransuzcha qo‘shma so‘zlar struktur nuqtayi nazardan morfologik tahlil qilinganda ularning
bir qancha struktur modellari mavjudligi aniqlandi. Ularni quyidagicha besh turga ajratib tasniflash
maqsadga muvofiqdir:
Ot bilan
boshlanadigan
qo‘shma so‘zlar
Sifat bilan
boshlanadigan
qo‘shma so‘zlar
Fe‘l bilan
boshlanadigan
qo‘shma so‘zlar
Ravish bilan
boshlanadigan
qo‘shma so‘zlar
Predlog bilan
boshlanadigan
qo‘shma so‘zlar
Ot+ot;
Sifat+ot;
Fe`l+fe`l;
Ravish+ot;
Predlog+sifat;
Ot+predlog
+ot;
Sifat+fe`l ;
Fe`l+ot;
Ravish+ravish;
Predlog+fe‟l;
Ot+sifat ;
Sifat+
Sifatdosh;
Fel+ot;
-
Predlog+ot;
Ot+predlog+
Fel ;
Sifat+sifat;
-
-
-
-
Sifat+predlog
+ot.
-
-
-
Хорижий филология
№2, 2021 йил
77
Ko‘rinib turibdiki, fransuzcha qo‘shma so‘zlarning 17 ta struktur turi mavjud bo‘lib,
ularning birinchi komponentini tashkil etuvchi so‘zlar turiga ko‘ra besh sinfga ajratib tahlil qilish
mumkin, ya‘ni sifat, ot, fe‘l, ravish va predlog bilan boshlanadigan qo‘shma so‘zlar singari. Bunda
sifat bilan boshlanadigan qo‘shma so‘zlarning besh xil, ot bilan boshlanadigan qo‘shma so‘zlarning
to‘rt xil, fe‘l bilan boshlanadigan qo‘shma so‘zlarning uch xil, ravish bilan boshlanadigan qo‘shma
so‘zlarning ikki xil hamda predlog bilan boshlanadigan qo‘shma so‘zlarning uch xil struktur
modellari mavjuddir. Quyida bu struktur modellarga misollar keltirib o‘tamiz:
Sifat+ot
blanc-bec
Sifat+fe`l
blanc-manger
Ot+sifat
amour-propre
Ot+predlog+ot
boute-en-train
Predlog+ot
avant-bras
Ot+ot
bateau-mouche
Fe`l+fe`l
aller-retour
Sifat+sifatdosh
bien-aime
fe`l+ot
brise-vent
Fel+ot
attrape-mouche
Sifat+sifat
aigre-doux
Predlog+sifat
avant-veille
ravish+ravish
avant-hier
Sifat+predlog+ot
belle-de-jour
Ravish+ot
avant-scene
Ot+predlog+fel
bonnet-de-prêtre
Predlog+fe‟l
après-diner
Fransuz tilida defis bilan yoziladigan
so‘zlar leksik–semantik jihatdan tahlil
qilinganda, juda ko‘plab qiziqarli jihatlar
ko‘zga tashlanadi. Bunday so‘zlarning
aksariyat qismi fransuz tilida bo‘lishiga
qaramasdan, ularning orasida dunyoning turli
tillaridan kirib kelgan so‘zlarni, faqat ma‘lum
bir soha doirasidagina qo‘llanadigan so‘zlarni
ham uchratish mumkin bo‗ladi.
Bunday so‘zlar aynan mana shunday
jihatdan leksik–semantik nuqtayi nazardan
tahlil qilinganda, ularning juda ham ko‘plab
xususiyatlari ko‘zga tashlanadi. Xususan,
ularni kasb-hunar, sport, texnika, qurilish,
asbob-uskunalar, ilm-fan, tashkilot va joy
nomlari, kelib chiqish, hayvonot, parranda,
qarindoshlik, o‗simliklar, kosmetika va hujjat
nomlari kabi sohalarga doir so‘zlar shular
jumlasidandir.
Quyida
ularga
shunday
misollar keltirish mumkin:
1)
Kasb-hunar sohasiga doir so‘zlar:
Aide-soignant, e (n)- tibbiy yordam
ko‟rsatuvchi;
Brigadier-chef(n)- rahbar;
2)Sport sohasiga doir so‘zlar :
Avant-centre(n)- markaziy himoyachi;
Basket-balle(n.m)- basketbol;
3)Texnika sohasiga doir so‘zlar :
Anti-sous-marin,e (adj et n)- Suvosti
kemasiga
qarshi
qurol(jangda);
Bateau-mouche
(n.m)-
Syenada
yo‟lovchi tashuvchi paroxod;
4) Qurilish sohasiga doir so‘zlar :
Arc-boutant
(n.m)-
tirgak,
tirkagich gumbaz
Arc-bouter
(de
bouter)
(v.t)-
tirkagich qo‟ymoq;
5) Asbob-uskuna so‘zlari:
Brule-pourpoin
(á)-
o‟t
o‟chirgich;
Bec-de-corbeau (n.m)- ombur;
6)Ilm-fanga doir so‘zlar :
a)
Kimyo:
Atome-gramme (n.m)- atomgramm
Auto-induction(n.f)- elektromagnit
induksiya
b)
Tibbiyot:
Bec-de-perroquet-(n.m)-
umurtqa ostreoxondrozi
Bec-de-lievre(n.m)-
og „iz
bo‟shlig‟i kasalligi;
c) Kino-teatr:
Avant-scène (n.f)- sahnaning
parda orti qismi;
Ballet-pantomime (n.m)- so‟zsiz va
qo‟shiqsiz xoreografik spektakl;
d) Kosmos-koinot:
Année-lumière (n.f)-
yorug‟lik yili;
e) Geologiya :
Block-daigramme
(n.m)-
geologik
birliklarning 3 o‟lchamda berilishi;
f) Tarix:
Anglo-saxonne (adj et n)- angol-
sakslar;
g) Adabiyot:
Bout-rimé (n.m)- sher qatorlari;
Belle –lettres (n.f)- adabiy, ritorik, poetik
san‟atlar birligi;
h)
Anatomiya :
Auto-immunité(n.f)
-
immunitet;
Хорижий филология
№2, 2021 йил
78
Bucco-dentaire (adj) - og‟izga va tishga
aloqador;
7) Tashkilot, joy nomlariga doir so‗zlar :
Auto-école (n.f) - avtomobil boshqaruv
markazi;
Boui-boui (n.m) - kichik kafelarning umumiy
nomi;
8) Millatni ifodalovchi so‗zlar:
Afro-américain,e (adj et nom)- Afrika va
AQSH fuqarosi;
Afro-cubain,e (adj et n)- ham Afrika ham
Kubaga oid;
9) Hayvon va parranda nomlarini ifodalovchi
so‗zlar:
Bec-croisé (n.m)- Uzuntumshuq qush nomi;
Bas-jointé,e- (adj)- Ot turi;
10) Qarindosh-urug ‗ni ifodalovchi so‘zlar :
Arrière-grand-tante (n.f)- bobo yoki buvining
singlisi;
Beau-parent (n.m)- o‟gay ota-ona;
11) Tabiat hodisalarini ifodalovchi so‗zlar:
Arc-en-ciel (n.m)- kamalak;
12) Rasmiy hujjatlarni ifodalovchi so‗zlar :
Bulletin-reponse (n.m)- savollar varaqasi;
Blanc-seing (n.m)- Imzo qo‟yilgan hujjat;
13) O‘simliklarni ifodalovchi so‗zlar :
Bouton- d‟argent (n.m)- oq gul;
Belle-de-nuit (n.f)- tog‟olcha ;
14) Kosmetikaga doir so‗zlar :
Après-soleil (adj et n)- quyoshdan keyingi
krem;
Après-rasage (adj et n)- Soqol olgach,
surtiladigan krem.
Fransuz tilidagi defis bilan yoziladigan
qo‗shma so‗zlarni bu kabi semantik nuqtayi
nazardan tahlil qilish fransuz tili lug‗at
tarkibidagi qo‗shma so‗zlar muammosiga doir
ayrim
masalalarning
echimini
topishga
yordam beradi.
Shuningdek, fransuz tilidagi qo‘shma
so‘zlarga xos yuqoridagi singari struktur
modellarning har biri alohida maxsus ilmiy
izlanishni talab etadi va bunday izlanish
natijalari
tildagi
qo‗shma
so‗zlar
muammolariga asoslangan ayrim leksik,
grammatik va struktur xususiyatlarni kashf
etish imkonini beradi.
Аdabiyotlar:
1.
Ҳожиев А. Ўзбек тили сўз ясалиши тизими. –Тошкент: Ўқитувчи, 2007. -168 б.
2.
Corbin D. La formation des mots: structure et interprétation// Lexique 10.-Villeneuve
d`Asq: Presses universitaires de Lille. - 1991 – P. 7-30.
3.
Nouveau petit le Robert. – Paris, 1994. – 2467 p.
4.
Corbin D. Hypothèses sur les frontières de la composition nominale.// Cahiers de
grammaire 17. – 1992. – P. 25-55.
5.
Foucault B de. Les structures linguistiques de la genese des jeux des mots. – Berne etc.
Lang,1988.– 144 p. -(Sciences pour la commnication, 23)
6.
Умбaрoв Н., Ҳaмрoқулoв Г. Ҳoзирги зaмoн фрaнцуз тили лексикoлoгияси. –
Тoшкент: Ўқитувчи, 1996. 104 б.
Шукурова Р., Исламова О.
Анализ сложных слов с дефисом во французском языке.
В этой статье рассмотрены некоторые особенности сложных слов, которые пишутся с
дефисом во французском языке. В частности, присущие им грамматические, лексические и
семантические особенности помогают различать парадигматические отношения между
такими словами. Также в статье проанализирована структурная специфика составных
слов, которые пишутся через дефис.
Shukurova R., Islamova O.
The analysis of compound words with hyphen in French
.
This article will discuss some of the features of complex words that are written with a hyphen in
French. In particular, their inherent grammatical, lexical, and semantic features help distinguish
the paradigmatic relationships between such words. The article also analyzes the structural
specifics of compound words that are written with a hyphen.
