228
SANOAT MAHSULOTLARINI ISHLAB CHIQARISHDA YASHIL KIMYONING
AXAMIYATI
PhD U.R.Kadirov, D.Y.Erkinov, J.Z.Karimov
Toshkent kimyo-texnologiyasi instituti
erkinovdavron02@gmail.com,+998983120757
Kalit so‘zlar:
yashil kimyo, global ekologik muammolar, ekologik toza mahsulot, resurslar
tejamkorligi.
Yashil kimyo 1990-yillarda kimyogarlarning ko‘nikmalari, bilimlari va iste`dodlaridan
kimyoviy jarayonlarning barcha turlarida inson salomatligi va atrof-muhitga tahdidlardan
qochishning bir usuli sifatida paydo bo‘ldi. Yashil kimyo fundamental ilmiy metodologiyalari inson
salomatligi va atrof-muhitni iqtisodiy jihatdan foydali tarzda qanday himoya qilishini ko‘rsatdi.
Kataliz, xavfsizroq kimyoviy moddalar va ekologik xavfsiz erituvchilarni loyihalash, qayta
tiklanadigan xomashyoni ishlab chiqish kabi bir qancha muhim tadqiqot yo‘nalishlarida sezilarli
yutuqlarga erishilmoqda. Hozirgi va kelajakdagi kimyogarlar atrof-muhitga ta`sir qilish to‘g‘risida
xabardorlikni oshirgan holda mahsulot va jarayonlarni loyihalash uchun o‘qitilmoqda. Yashil kimyo
hamjamiyatidagi targ‘ibot tadbirlari kimyoning biz duch kelayotgan ko‘plab global ekologik
muammolarni hal qilish imkoniyatlarini ta`kidlaydi. Yashil kimyoning kelib chiqishi va asosi
barqaror dunyoga xos bo‘lgan ekologik va iqtisodiy farovonlikka erishishni belgilaydi.
Yashil kimyo - bu xavfli, zaharli va bioakkumulyator kimyoviy moddalarning inson
tomonidan ishlatilishini va ishlab chiqarilishini kamaytiradigan yoki yo‘q qiladigan kimyoviy
jarayonlar va mahsulotlarni ishlab chiqishga ilmiy yondashuv. Bu kelajakda ishlatiladigan va inson
salomatligi va atrof-muhit uchun foydali bo'lgan kimyoviy moddalarni o'z ichiga olgan
materiallarni ishlab chiqishni anglatadi. Bu ilmiy yo‘nalishning asosiy maqsadi muqobil
texnologiyalardan foydalanish orqali uning ishlab chiqarishga joriy etilishi bilan jarayonni tez va
samarali amalga oshirish bilan bir qatorda global ekologik muammolarning oldini olishga,
kimyoviy jarayonlarni takomillashtirish natijasida inson salomatligiga salbiy ta`sir qilmaydigan har
xil turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishga qaratilgan.
Xavfsiz va samarali mahsulotlarni chiqindisiz ishlab chiqarishda “Yashil kimyo”ning
quyidagi 12 ta o‘ziga xos tamoyillariga asoslaniladi:
1. Yo‘l ko‘rsatish. Chiqindilarni qayta ishlash yoki yo'q qilishdan ko'ra, ularning paydo
bo‘lishining oldini olish osonroq.
2. Resurslar tejamkorligi. Sintez shunday amalga oshirilishi kerakki, eng katta miqdordagi
boshlang‘ich materiallar yakuniy mahsulot tarkibiga kiradi.
3. Minimal xavf tahdidi. Sintez uchun mos ravishda past toksik yoki to‘liq toksik bo‘lmagan
moddalardan foydalanish kerak va chiqishda bir xil mahsulotlarni olish kerak.
4. Maqsadli mahsulot. Tanlov yetarlicha yaxshi xususiyatlarga ega va juda past toksiklik
darajasiga ega bo‘lgan maqsadli mahsulotga to‘g‘ri keladi.
5. Yordamchi moddalar. Sintezda yordamchi reagentlardan (erituvchilar, ekstraktorlar va
boshqalar) foydalanishga yo‘l qo‘ymaslik kerak, agar buning iloji bo‘lmasa, toksik bo‘lmaganlarni
kiritish kerak.
6. Tahlil. Iqtisodiy hamda ekologik tahlillarni amalga oshirish, energiya xarajatlari
dinamikasini o‘rganish va ularni minimal darajaga tushirish kerak. Iloji bo‘lsa, jarayonlarni xona
haroratida va normal atmosfera bosimida bajarish.
7. Qayta tiklanadigan xomashyo. Qayta tiklanadigan xomashyolardan foydalanish
imkoniyati mavjud bo‘lganda, faqat undan foydalanish.
8. Minimallashtirish. Oraliq hosila bosqichlarini kamaytirish kerak, chunki ular qo‘shimcha
chiqindilarni keltirib chiqaradi.
9. Kattalitik jarayonlardan foydalanish (yuqori selektivlik bilan) stexiometrik reaksiyalarga
nisbatan yaxshiroqdir.
10. Biologik parchalanish qobiliyati. Bunday kimyoviy mahsulotlardan foydalanish
maqsadga muvofiqdir, ular bilan ishlashdan keyin ular zararsiz moddalarga ajraladi.
229
11. Xavfli chiqindilarning paydo bo‘lishini bartaraf etish uchun har qanday vaqt oralig‘ida
monitoring va tekshirish imkoniyatlarini ta`minlaydigan tahliliy usullar ishlab chiqilishi kerak.
12. Amaldagi moddalar yong‘in yoki portlash ehtimoli minimal darajaga tushirilishi uchun
tanlanishi kerak.
Yashil kimyoning 12 tamoyili mahsulaotlarni ishlab chiqarish jarayonida chiqindilarni
minimallashtirish bilan bog‘liq va bu qayta tiklanadigan xomashyolardan foydalanish hamda
biologik parchalanish, chiqindilar paydo bo‘lishining oldini olishga qaratilgan.
Yashil kimyo sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarishda odamlar va atrof-muhit uchun
xavflarni kamaytiradigan, kimyoviy moddalarni sintez qilish, qayta ishlash va ulardan
foydalanishga yondashuv bo‘lib xizmat qiladi. So‘nggi bir necha yil ichida samarali va ekologik
jihatdan qulayroq bo‘lgan ko‘plab innovatsion kimyoviy jarayonlar ishlab chiqildi. Ushbu
yondashuvlar yangi sintez va jarayonlarni, shuningdek, kimyogarlarga kimyoni atrof-muhitga
nisbatan xavfsizroq tarzda o‘qitishni o‘rgatish uchun yangi vositalarni o‘z ichiga oladi. Bularning
barchasi yashil kimyoning kimyo hamjamiyatiga va umuman jamiyatga ko‘rsatayotgan ijobiy
ta'sirining bir qismidir. Yashil kimyo sog‘liq va atrof-muhitga zararni kamaytirishga qaratiladi.
Uning sanoatda qo‘llanilishi chiqindilarni ishlab chiqarilgandan keyin qayta ishlash yoki
qadoqlashdan ko‘ra chiqindilarni to‘xtatish yaxshiroq bo‘lishini ko‘rsatadi. Ishlab chiqarilgan
mahsulotlar samaradorlikni oshirish va ifloslantiruvchi moddalarni kamaytirish uchun
mo‘ljallangan bo‘lishi kerak.
Yashil kimyoning o‘n ikki tamoyili sanoat miqyosida ekologik toza mahsulot ishlab chiqaris
hni joriy etish mexanizmining asosiy vositalaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Yashil kimyoning o‘n ikk
i tamoyili kimyogarlardan chiqindilarni to‘xtatish, energiya sarfini kamaytirish, qayta tiklanadigan
xomashyolardan foydalanish, biologik parchalanadigan mahsulotlarni ishlab chiqarish kerakligini k
o‘rsatadi.
Sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishda yashil kimyoning qo‘llanilishi yuzasidan tahlil
natijalari shuni ko‘rsatadiki, yashil kimyoning tamoyil va usullariga mos mahsulot ishlab ch
iqarish:
- birinchidan, mahsulotning atrof-muhitga zararli ta`sirining yo‘qligi, global isish, ozon
qatlamining yemirilishi va tutun hosil bo‘lishining past potentsiali, ekotizimlarning kamroq
kimyoviy buzilishi va mahsulotning yuqori sifatdagi ekologik toza bo‘lishiga;
- ikkinchidan, xomashyoning texnik va iqtisodiy jihatdan qulay bo‘lgan joyda tugaydi
gan emas, qayta tiklanadigan bo‘lishi, kimyoviy reaktsiyalar uchun yuqori rentabellik, bir xil
miqdordagi mahsulotni olish uchun kamroq miqdorda xomashyoni sarflanishiga;
- uchinchidan, kamroq sintetik qadamlar, ko'pincha mahsulotlarni tezroq ishlab chiqari
sh, zavod quvvatini oshirish, energiya va suvni tejash imkoniga;
- to‘rtinchidan, xomashyoning qayta tiklanadigan bo‘lishi bilan mahsulot ishlab chiqari
shdagi resurslarning tejamkorligi va energiyadan foydalanish darajasi past bo‘lishi bilan mahs
ulot tannarxiga o‘z ta`sirini o‘tkazishiga erishiladi.
Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, yashil kimyoning sanoat mahsulotlarini ishlab
chiqarishga tadbiq etilishi bilan korxona yashil kimyo tamoyillariga amal qilib, uni ishlab
chiqarishga joriy qilsa, ishlab chiqarish samaradorligi sezilarli darajada oshadi. Sanoat
mahsulotlarini ishlab chiqarish yuzasidan tahlil natijalari shuni ko‘rsatadiki, yashil kimyoning
tamoyillarini qo‘llash bilan korxonaning raqobatbardoshlik darajasi oshadi, mahsulot sifati va uning
atrof-muhitga bo‘ladigan ta`siri yaxshilanadi, moliyaviy xarajatlar kamayadi. Yashil kimyoning
joriy etilishi yangi xavfsiz ishlab chiqarish usullarini izlash kerakligini ko‘rsatadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Anastas P.T, Warner J.C. Green chemistry: theory and practice, Oxford University Press,
NY, 1998.
2. Л.Викторова. «Зеленая» химия побеждает. Химия и жизнь, 2001 б № 12.
3. “Yashil iqtisodiyot” asosida barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlashning nazariy va amaliy
jihatlari, “XXI asr: fan va ta’lim” ilmiy elektron jurnali. №2, 2017.
