89
LALMI YER RESURLARIDAN FOYDALANISHNING IQTISODIY
ASOSLARINI TAKOMILLASHTIRISH
Prof. Altiyev A.S, TIQXMMI’ MTU
Jasanov J.M. “TIQXMMI’ MTU magistranti
Avazov X. “TIQXMMI’ MTU magistranti
Annotatsiya
Ushbu maqolada lalmi ekin maydonlaridan foydalanishning an’anaviy
usullarini o’zgartirgan holda zamonaviy tarzda yondashish, samarali bo’lgan
ekinlarni ekish va parvarishlash, lalmi yerlardan qanday qilib sug’oriladigan
yerlardanda ko’proq daromad olish mumkin, lalmi hududlarda istiqomat qiluvchi
aholining iqtisodiy jihatdan o’sishini ta’minlash haqida yoritib berilgan.
Kalit so’zlar:
lalmi yerlar, iqtisodiy asoslar, kovul, kavar.
Kirish.
Qishloq xo’jaligiga mo’ljallangan yerlarning umumiy maydoni
20236,3 ming ga shundan lalmi ekin yerlari 756.7 ming ga tashkil etadi. Lalmikor
yerlar, bahorikor yerlar — adir zonasidagi sugʻorilmay dehqonchilik qilinadigan
yerlar. Lalmi dehqonchilik oʻrtacha yillik yogʻingarchilik 200 mm dan yuqori
boʻlgan hududlarda tarqalgan. Lalmikor dehqonchilik sugʻorish uchun noqulay
boʻlgan yerlardan foydalanish imkonini berganligi uchun ham katta iqtisodiy
ahamiyatga ega. U, asosan, Afgʻoniston, Eron, Turkiya, Oʻrta Osiyo, Janubiy
Qozogʻiston va Zakavkazyening togʻ oldi va vohalari atroflarida tarqalgan.
Sugʻorish imkonining yaratilishi bilan Lalmikor yerlar sugʻoriladigan
dehqonchilik
maydonlarini
kengaytirishda
katta
rezerv
hisoblanadi.
Oʻzbekistonda lalmi ekin maydoni 734 ming ga, shu jumladan, uning asosiy qismi
(ming ga) Jizzax (220,9), Qashqadaryo (252,0), Samarqand (175,5) viloyatlarida
joylashgan. Bu yerlarning 99,8 ming ga maydoni yogʻingarchilik bilan yetarli,
553,7 ming ga maydoni yarim va 89,5 ming ga maydoni kam taʼminlangan
(2003). Respublikamiz lalmikor dehqonchiligi ob-havo, tuproq unumdorligi va
o’simliklar dunyosi vertikal zonallik qonuniyatiga asosan o’zgarib boradi hamda
90
tuproq va iqlim sharoitlariga ko’ra quyidagi mintaqalarga bo’linadi. Lalmi yerlar
Respublika tog’ oldi va past tog’larda mavjud bo’lib, ularning jami maydoni
qariyb 500 ming ga. yaqin. Olinadigan g’alla hosili o’rtacha (atmosfera
yog’inlarining miqdoriga qarab) 8-12 ts. gacha boradi. Respublikada lalmi ekin
yerlaridan foydalanish xolati yaxshi emas shuning uchun bizningcha tog’ oldi va
tog’li hududlardagi lalmi ekin yerlarga kovul dorivor o’simligini ekish zarur.
Mavzuning dolzarbligi.
Bugungi kunga kelib global iqlim o’zgarishi
natijasida lalmi yerlardagi tabiiy namlik ko’rsatkichi tushib ketmoqda shunga
ko’ra bunday hududlarda kovul dorivor o’simligini ekish iqtisodiy samara beradi.
Jizzax viloyati G’allaorol tumani misolida lalmi yerlarda kovul dorivor
o’simligini ekib lalmi yerlardan foydalanishning iqtisodiy samaradorligini
oshirish mumkin
Tumanning markaziy va gʻarbiy qismi tekislik, shimoliy va shimoli-gʻarbiy
qismi qir, baland adir va togʻlardan iborat. Shimoldan Nurota tizmalari, sharqdan
Molguzar togʻi bilan oʻralgan. Tuman hududining katta qismi uning markaziy
qismidan shimoliga 350400 m dan 1600–1900 m gacha koʻtarilib boruvchi
tekislik. Tekislik Nurota togʻi etaklarigacha davom etadi. Iqlimi keskin
kontinental, yozi quruq, qishi sovuq. Yanvarning oʻrtacha temperaturasi –2°,
iyulniki 32°. Yillik yogʻin 326 mm. Vegetatsiya davri 240 kun. Tuproqlari sariq
tuproq, lyosslardan iborat. Markaziy va shimolily qismidagi adirlarning tuprogʻi
lyoss ustida hosil boʻlgan boʻz, och boʻz, tipik boʻz tuproq. Soylik, jar
koʻp.Qishloq xoʻjaligida gʻallachilik, bogʻdorchilik, tokchilik, chorvachilik (shu
jumladan, qorakoʻlchilik) rivojlangan. Ekin maydonlariga don, sabzavot, kartosh-
ka, poliz va ozuqa ekinlari ekiladi. Shirkat, fermer xoʻjaliklari, oʻrmon xoʻjaligi
ilmiy ishlab chiqarish birlashmasi, urugʻchilik firmasi va boshqalar bor.
Tumandagi jamoa va shaxsiy xoʻjaliklarda qoramol, qoʻy va echki, parran-da,
yilqi boqiladi. Qishloq xo’jaligi ekin yerlari 89933.0 gektar shundan
sug’orilagdigan yerlar 6303.0 gektar, lalmi ekin yerlari 83630.0 gektar. Tuman
qishloq xo’jaligi ekin yerlarining deyarli butun qismi lalmi ekin yerlaridir. [1]
91
Kovul, kovar (Capparis spinosa L.) — kovuldoshlar oilasiga mansub yarim buta.
Poya va shoxchalari yotiq, bargi tuxumsimon, guli yirik, oq yoki och pushti.
Mevasi qizil etli, koʻp urugʻli. Qrim, Kavkaz, Oʻrta Osiyo, Shim. Afrika va Oʻrta
dengizning toshloq yerlarida koʻp tarqalgan. Janubiy Yevropada ekiladi.
Kovulning gʻunchasi, mevasi sirkalab yoki toʻzlab ovkatga solinadi. Mevasida
18% oqsil moddalar, 36% cha moy bor. Choʻl va adirlarda, yoʻl boʻylarida,
devorlar ustida, ekinlar orasida oʻsadigan kovul koʻp urugʻli rezavor boʻlib,
mevalari etdor, uzunligi 2 smga boradi. Iyul-avgust oylarida urugʻlari pishadi. Bu
dorivor oʻsimlikning mevalari tarkibida saponinlar, alkaloidlar, 32,9 foiz
uglevodlar, 150 mg askorbin kislota, 3,75 foiz moy, ildiz poʻstlogʻida staxidrin
alkaloidi mavjud. Kovul yoki kavar oʻsimligi tabiiy holda Oʻrtayer dengizi,
Yevropa janubida, Kavkazda, Oʻrta Osiyoda, shu jumladan, Oʻzbekistonda,
Pokiston va Hindistonda tarqalgan. Bu oʻsimlik Fransiya, Ispaniya, Italiya, Aljir
hamda Kiprda, Gretsiya va Shimoliy Amerikada madaniylashtirilgan boʻlib,
landshaftlarning bezagi hisoblanadi. Oʻsimlikning nomi Erondagi Dashti-Kavir
choʻli bilan bogʻliq holda atalgan. Chunki kovul bu hududlarda eng koʻp
uchraydigan oʻsimlik sifatida ajralib turadi. Kovul dorivor oʻsimlik boʻlishi bilan
bir qatorda oziq-ovqatda ham ishlatiladi. Kovulning gʻunchali novdalari,
gʻunchalari, rivojlanayotgan mevalari sirka kislotasida marinovat qilinadi hamda
oziq-ovqatda «kaperslar» nomi bilan mashhur dori-darmon koʻrinishida
foydalaniladi. Hindular kovulni kobra, kabra yoki kabarra nomlari bilan atashadi
hamda oʻsimlik organlari qoʻshib tayyorlangan oziq-ovqatlarni yoqtirib iste’mol
qilishadi. Tabobatda pishgan mevasi, barglari, novda va ildiz poʻstlogʻi ishlatiladi.
May-avgust oylarida ochilmagan gʻunchalari, barglari terib olinadi. Shu bilan
birga yosh, yogʻochlasha boshlagan novdalari va ildizining poʻstlogʻi shilib
olinadi,
maydalanadi
hamda
quyoshda
yoki
50-60ºS
haroratda
quritiladi.Poʻstlogʻidan tayyorlangan damlama ishtaha ochuvchi ta’sirga ega.
Xalq tabobatida yiringli yaralarni davolash uchun ishlatiladi. Yangi shilingan
poʻstlogʻi ogʻrigan tishga bosilganda ijobiy natija beradi. Ba’zan ochiq yiringli
yaralarga qoʻyilganda antiseptik ta’sir qiladi. Bundan tashqari oʻsimlikdan
92
stenokardiyada, tireotoksikoz, gemorroyda, qandli diabet kasalligini davolashda
ham foydalaniladi. Ildiz poʻstlogʻidan nastoyka tayyorlash uchun 20 g shilib
olingan poʻstlogʻi ustiga 0,5 l qaynagan suv quyiladi, 1-2 soat davomida
tindiriladi. Kuniga uch mahal ovqatdan oldin 1/2 stakandan ichiladi. [2]
Bu o’simlik yovvoyi holda uchraydi, suvsizlikka yuqori darajada chidamli,
har qanday sharoitda ham o’sib hosil bera oladi, chorva mollari ist’mol qilmaydi
shuning uchun bu o’simlikni ortiqcha himoya qilish kerak emas. Yuqorida sanab
o’tilganidek mevasi dori darmon olishda, oziq – ovqat sanoatida keng qo’llaniladi.
Hozirgi kunda mamlakatimizning Namangan viloyatida ushbu o’simlikni
madaniylashtirish ishlari ketmoqda. Mevasining narxi jahon bozorida juda
qimmat. Ichki bozorda bu mevaning bugungi kundagi narxi 2 AQSH dollari
atrofida bu o’simlik mevasiga jahon bozorida xaridorlar juda ko’p.
Jumladan Prezidentimiz 2017 yil Namangan viloyatiga tashrifi davomida
kovul yetishtirishni yo’lga qo’yish, uning uning ilmiy asoslarini ishlab chiqish,
eksportga chiqarish mexanizmini yaratish yuzasidan vazifalar bergan. Shu asosda
ilk bor Namanganda chust tajribasi sifatida kovul yetishtirishga kirishildi.
Tadbirkorlarga 5 ming gektar yer ajratib berildi.
Chust tumanidagi “Baraka meva sanoat servis” MCHJ rahbari Sodiqjon
Hasanov kovul eksportini 2009 yilda yo’lga qo’ygan. “2014 yil 187ming, 2015
yil 317 ming , 2016 yil 581 ming, 2017 yil 759 ming AQSH dollarilik kovulni
eksport qildik 2017 yilda dasht hududidan kovulzorlar yaratish uchun 3000 gektar
yer ajratib berilgach, ishimiz yurishib ketdi” deydi tadbirkor. (1-rasm)Tadbirkor
tashabbusi bilan Namangan davlat universiteti olimi Sherzod Toshpo’latov kovul
o’simligi ustida 20 dan ortiq tajribalar o’kazgan. Natijada kovul urug’I ustidagi
plyonkaga o’xshash himoya qobig’ini xlorid kislota bilan eritish orqali uning
donador va unuvchanligini ta’minlash mumkinligini isbot qildi. Labaratoriya
sharoitida bunga erishdi hamda 6 kilogram kovul urug’i sepib, undirib oldi.
Biologiya fanlari nomzodi dots. Sherzod Toshpo’latov hamda tadbirkor Sodiqjon
Hasanov “Kovulchilik-istiqbolli tarmoq. Boisi, uni yo’lga qo’yish ortiqcha
mablag’ va resurs talab etmaydi. Daromad esa yildan yilga ortib boraveradi.
93
Kovulchilikning rivojlantirilishi yana bir necha tarmoqlar istiqboliga, ko’plab
yangi ish o’rinlari ochilishi, qo’shimcha daromad manbai yaratilishiga keng yo’l
beradi” deya takidlaydi. [3]
1-rasm
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 10.04.2020 yildagi “Yovvoyi
holda o’suvchi dorivor o’simliklarni muhozfaza qilish, madaniy holda
yetishtirish, qayta ishlash va mavjud resurslardan oqilona foydalanish chora-
tadbirlari to’g’risida” gi 4670-sonli prezident qaroriga asosan 50 turdagi dorivor
o’simliklarni yetishtirish bilan shug’ullanuvchilar uchun juda ko’plab imtiyozlar
berilgan jumladan yerdan foydalanganlik uchun yer solig’idan ozod etilgan.
Kovul o’simligi ham yuqoridagi 50 ta dorivor o’simlikning biridir. [4]
Lalmi yer resurlaridan foydalanishda muqobil tanlov qilish muhim
ahamiyatga ega sababi har qanday ekin hamda o’simlik qurgo’qchil mintaqada
biz kutgan natijani beravermaydi.
Tadqiqotlar obekti va uslublari.
Tadqiqotlar 2009-2017 yillar oralig’ida
Namangan viloyati Chust tumanidagi “Baraka meva sanoat servis” MCHJ ga
tegishli kovulzorlarda olib borildi.
Tadqiqotlar umummaqbul qilingan uslublar asosida dala va labaratoriya
sharoitida bajarildi.
Tadqiqot natijalari va ularning muxokamasi.
Tajribalar davomida
o’rganilgan kovul o’simligining qurg’oqchil mintaqalarda boshqa ekin turlariga
nisbatan samaradorliligi aniqlandi. Bir gektar yerdan kovul o’simligini ekish
94
orqali qancha daromad olish mumkinligini quyidagi jadavallar orqali ko’rib
chiqamiz ko’rib chiqamiz.
1-jadval. Kovul ekishdan olinadigan xosildorlik
Maydon,
ga
Ko’chatlar
soni,
o’rtacha
1
ko’chatdan
1
martada yig’iladigan
o’rtacha xosil, kg
1
yig’im
davomida
yig’iladigan
xosil, kg
Mavsum
davomida
olinadigan
umumiy xosil,
kg
1
2500
3
7500
25000
10
25000
3
75000
250000
2-jadval. 1 mavsum davomida olinadigan foyda
1
ga
maydondan
Xosil, kg
1 kg kovulning eng past
qiymati
Kovul xosilining umumiy
qiymati
USD
UZS
USD
UZS
1 yig’imda
7500
2
22000
15000
165000000
1 mavsumda 25000
2
22000
50000
550000000
3-jadval. Xarjatlar va foyda
Mavsum davomida 1 ga maydondan olinadigan
jami foyda
USD
50000
UZS
550000000
Kovul ko’chati sotib olish bilan bog’liq xarajatlar,
1 ga maydonga ekiladigan ko’chatlar qiymati
USD
2500
UZS
27500000
DNQ tarifi bo’yicha umumiy foydaning 12%
miqdorida daromad solig’i
USD
6000
UZS
66000000
Mavsum davomida ishchilarning ish xaqi, o’rtacha USD
6000
UZS
66000000
Ko’zda tutilmagan xarajatlar, ko’pi bilan jami
foydaning 1% miqdorida
USD
500
UZS
5500000
95
JAMI: sof foyda
USD
35000
UZS
385000000
Albatta, mutaxassislar bizning xisob-kitoblarimiz o’rtacha ma’lumotlarga
asoslangan, deyishlari mumkin. Faraz qilaylik sharoit teskari bo’lib xosildorlik
juda past bo’ldi. Masalan, ishchilarning ish xaqi va ko’zda tutilmagan xarajatlar
o’zgarmay qolgan xolda 1 kovul ko’chatidan 10 kg emas 5 kg xosil yig’ildi. Xatto
shunday bo’lgan taqdirda ham jadvallarimizdagi xisob-kitoblar foyda
ko’rishimizni ko’rsatmoqda.
Jizzax viloyati G’allaorol tumanida ushbu kovul o’simligi yovvoyi holda
o’sadi va bundan aholi kovul xosili yetilgan mavsumda anchagina daromad
ko’radi. Demak yovvoyi holda o’sayotgan o’simlikni urug’idan olib ko’chat qilib
ushbu tumanda madaniylashtirish va kovulzorlarni tashkil qilish mumkin. Ushbu
tumanda kovulzorlarni tashkil etish tumandagi aholining daromadi o’sishiga,
ijtimoiy ahvoli yaxshilanishiga hamda barqaror rivojlanishiga kata hissa qo’shadi.
Xulosa, taklif va tavsiyalar.
Birgina sug’orilmaydigan deyarli e’tibordan
chetda qolgan ekin yerlaridan yuqorida keltirib o’tilgan o’simlikni ekishdan
foydalangan holda hozirgidan bir necha o’n barobar ko’proq foyda olsa bo’ladi.
Bu o’simlikning ichki bozordagi mevasining narxi 2 AQSH dollari biz uni xorijiy
davlatlarga eksport qilishimiz, undan boshqa mahsulotlar tayyorlashimiz
mumkin. Umuman olganda bu o’simlikni parvarishlash orqali biz lalmi yer
resurslaridan
foydalanishning
iqtisodiy
asoslarini
bir
muncha
takomillashtirishimiz mumkin. Biz bu orqali lalmi hududlarda istiqomat qiluvchi
aholining turmush tarzini yaxshilashimiz, mamlakatimiz iqtisodiyotiga hissa
qo’shishimiz va lalmi yerlardan oqilona foydalanishimiz mumkin Biz faqatgina
arpa, bug’doy va shunga o’xshash o’simliklarni ekib o’rganib qolganmiz
vaholanki zamon o’zgarmoqda nima ko’proq foyda bersa shuni qilishimiz kerak.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1.
https://uz.m.wikipedia.org/wiki/G%CA%BBallaorol_tumani
materiali
96
2.
3.
https://agro-olam.uz/kovul-oyoq-ostidagi-daromad/
4.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 10.04.2020 yil 4670-sonli PQ
