“Media. Til va madaniyat. Tarjima” talabalar ilmiy-amaliy konferensiyasi - 2023
3
I ShO'BA.
TIL VA NUTQ MADANIYAT KO‘ZGUSIDA
IJTIMOIY TARMOQLARDA NUTQ MADANIYATI:
MUAMMOLAR VA YECHIMLAR
Sevinch NORMUMINOVA
O ’zbekiston davlat jahon tillari universiteti xalqaro jurnalistika fakulteti
Axborot xizmati va jamoatchilik bilan aloqalar yo’nailishi 3-bosqich talabasi
Annotatsiya.
Bugungi shiddatli zamonda hayotimizni internet yoki ijtimoiy
tarmoqlarsiz tasavvur etib bo ’lmaydi. Buning natijasida, zamonaviy kasblar ham
paydo bo’lyapti va insonlarning asosiy ishlari elektron tarzda ijtimoiy tarmoq bilan
bog’liq bo’lib bormoqda. Ko’chadagi har bir inson, umumon olganda qo’lida
“smart” telefonlari bor insonlar ijtimoiy tarmoqda kundalik
yangiliklardan xabardor bo’lish, ularni bir-birlariga uzatish bilan umrini ko’p qismini
o ’tkazmoqda va buning qaysidir ma ’noda salbiy tarafi ham kuzatilyapti. Misol
tariqasida ijtimoiy tarmoqda adovat tili shakllanishi, insonlarda mafkuraviy imunitet
va savodxonlik darajasi juda ham past ekanligiga guvoh bo’lib bormoqdamiz. Bu esa
virtual olamda yana bir alohida savodsiz va manaviyatsiz jamiyat shakllanayotganidan
darak beradi.
Kalit so ’zlar
: smart, mafkuraviy imunitet, virtual, real, telegram, Instagram,
facebook, you tube, ommaviy madaniyat, manipulyatsiya, shaxsiy blog, adovat tili,
kanal, axborot xuruji, post, ijtimoiy narkotik, sayt, like, content, avtomatik.
Hozirgi kelib real oldamdan ko’ra virtual olamdagi muammolar ko’payib, insonlar
bir-birini tanimasa ham, nutq madaniyatidan chetga chiqqan holda ijtimoiy tarmoqda
bir-birlari bilan tortishib, o’zlarida mafkuraviy imunitet shakllanmaganligi va
savodxonlik darajasi qanchalik past ekanligini ko’rsatishmoqda.
Dunyo xabarlari, yurtimizda bo’layotgan o’zgarishlar hammasi telegram,
Instagram, facebook, you tube ijtimoiy tarmoqlari orqali yoritib borilyapti va insonlar
o’sha hodisada bo’lmagan bo’lsalarda, xabarlarni ko’rib o’z bilim darajasida tahlil
qilgan holda ularga munosabat bildirish, o’z fikrlarini bayon etib, tuyg’ularini,
qarashlarini bildirishga keng maydon yaratildi. Buning natijasida insonlar uchun
bemalol o’z fikrlarini bayon etib, tuyg’ularini, qarashlarini bildirishga keng maydon
yaraldi. Hatto, ba’zida shunday vaziyatlar bo’lyaptiki, ijtimoiy tarmoqlardagidek
bo’layotgan bahsni, fikrlarni biz real olamda uchratmaymiz. Chunki real hayotda
qaysidir ma’noda ommaviy madaniyat
“Media. Til va madaniyat. Tarjima” talabalar ilmiy-amaliy konferensiyasi - 2023
4
shakllangan, hamma bir-birini hurmat qiladi, ammo, ijtimoiy tarmoqda bir-birini
yoshini, kimligini bilmay turib, bemalol izoh qoldirish mumkin. Bu esa biz qanchalik
mafkuraviy imunitetga muhtoj ekanligimizni va savodxonligimiz qay darajada
ekanligiga guvoh bo’lamiz. Bundan kelib chiqib shuni aytish joizki, Ijtimoiy tarmoq
bizga qaysidir ma’noda ko’zgu vositasida xizmat qilib, nuqsonlarimizni ko’rsatib
bormoqda.
Deyarli barcha hozirgi yosh avlod bugungi kunda ijtimoiy tarmoq orqali
“bilimlarini kengaytiryapti” desam mubolag’a bo’lmaydi. Ular deyarli barcha
axborotga ega bo’lishadi va o’z fikrlashlaridan kelib chiqib, u yoki bu masalaga o’z
munosabatlarini bildirishadi. Ammo afsuski, bu izohlarning yarimidan ko’pi saviyasiz,
o’qigan insonlarning fikri deb bo’lmaydi. Hozirda yetarli bilimi yo’q, hali
dunyoqarashi shakllanmagan insonlar o’z shaxsiy bloglarini yuritadi, yetarli
ko’nikmaga ega emasligini, fikri to’g’ri yoki noto’g’riligini, kimningdir ongini
manipulyatsiya qilishini, insonlarni keraksiz axborotlar bilan to’yintiryotganini va
ularning vaqtini o’g’irlashyotganini o’ylab ham o’tirishmayapti. Ozgina ko’nikmaga
ega bo’lib, 3-4 misrali “maqolalari”ni bezak bilan telegram, Instagram, facebook va
you tubedagi bloglariga joylashtirishmoqda.
Buning natijasida izohlarda bir-biriga “adovat tili” bilan munosabatda
bo’luvchilar, irqchilik ham diniy masalada tortishuvchilar soni ko’payapti. Ba’zi
insonlar o’zlarini “aqilli” ko’rsatgan holda, bu mavzuga taalluqli bo’lmasa ham
uzundan-uzun fikrlar qoldirishadi. Bu esa o’sha postni bezab turadi. Bugunga kelib,
kerksiz kanallar, bloglar, ma’lumotlarning adog’i yo’q. Shunday vaziyatlarni ham
kuzatishimiz mumkinki, ba’zilar qaysidir mashxur insonga o’z shaxsiy adovati
bo’lganligi uchun uzundan-uzoq u haqida munosabatlar qoldirishadi va huddi
hammaga uni qanday ekanligini ko’rsatganday bo’ladi.
Statistik ma’lumotlarga qaraganda dunyo yoshlarining 96% ijtimoiy tarmoq
1
orqali munosabatga kirishishmoqda. Ko’p yoshlarda mafkuraviy imunitet
shakllanmaganligi tufayli ham ba’zi g’arazli kuchlar ularning qalbi, ongi, ruhiyatiga
tazyiq o’tqazib, axborot xurujlarini amalga oshirishda internet va ijtimoiy tarmoqlardan
unumli foydalanishmoqda. Buning natijasida shuni ko’rishimiz mumkinki, izohlarning
1
https://iiv.uz/news/ijtimoiy-tarmoq-undan-siz-qanday-foydalanasiz
5
ko’pida, deyarli hammasida yoshlar tarafidan qo’rs, qo’pol so’zlar ishlatilib, bir-birini
haqoratlash darajasiga borishyapti. Ikkinchi tarafdan u yerdagi imlo xatolarni
ko’radigan bo’lsak, bu inson o’zi boshlang’ich ta’lim olganmi deymiz. Bu hol o’rta
yoshlilar va yoshlarda ko’p kuzatilib kelinmoqda. Hatto yoshlar tomonidan “ijtimoiy
tarmoq alifbosi” yaratilyapti (misol uchun,“sh” harfi o’rniga “w”, “ch” harfi o’rniga
“4” ishlatilishi), vizual olam iboralari. Bu degani virtual olamda yangi jamiyat
shakllanyotganini bildiradi. Ba’zibir belgilar, iboralar, ularni faqat virtual olam egalari
biladi va shu orqali suhbat qurishadi. Mana shu jamiyat ijtimoiy tarmoq orqali o’z
“men” larini shakillantirishyapti. Kuzatishlarga qaraydigan bo’lsak yoshi katta insonlar
qisqartmalarni va imlo xatolar bilan bo’lgan izohlarni yoqtirmasligini va bunday
yozadigan insonlarni “ma’naviyatsiz kishi” deb bilishadi. Ular faqat o’tirgan joyida fikr
bildirisha oladi, lekin real hayotda o’zlarini o’rinlarini topmagan shaxslardir. Eng
qizig’i ba’zi vaziyatlarda shunday holatlar ham bo’ladiki, virtual olamdagi insonlar bir-
birining irqi, dini ustida bahslashadi, kamsitishadi, “adovat tili”ni keltirib chiqazishadi.
Bir insonning birgina gapi orqali orqasidan minglab saviyasiz odamlar ergashadilar.
Boshqa holatlarda bu maxsus topshiriq asosida insonlar o’rtasida ataylab “adovat tili”ni
keltirib chiqazish “ijtimoiy narkotik” tarqatish maqsadida qilingan bo’lishi mumkin.
Buni insonlar farqiga bormaydilar va o’zlari bilmagan holatda buning
manipulyatsiyasiga uchrab, xohlamasalar ham bir-birlariga tosh otishadi. Aslida nega
tortishayotganlarini ham o’zlari anglab yetmaydilar, hammasi maqsadsiz sodir bo’ladi.
Bugungi kunga kelib, ko’p elektron saytlar paydo bo’ldi, hamma narsa raqamli
texnologiyaga o’tdi. Endi insonlar bosma matbuotdan ko’ra, elektron xabarlarni
o’qishni afzal ko’ra boshladilar. Chunki ular tezkor va qulay va ,albatta, hamyonbopdir.
Lekin qo’shtirnoq ichidagi saytlar borki, jamiyatda “adovat tili”ni keltirib chiqazishga
sabab bo’lmoqda. Bundan maqsad esa raqobatda yutib chiqish, ko’p izohlar, “like”lar
to’plash, u xabarlarni insonlar yaqinlariga ulashishidir. U axborot manfaatli yoki
keraksizligini aslo qizig’i ham yo’q, muhimi raqobatchi saytlar o’rtasida birinchilikni
saqlab qolish.
Axborot aslida insonlarni birlashtiruvchi insonlarning insoniylik darajasini
shakillantirishga, ularni irqi, dini, tilidan qat’i nazar bir-birlariga yordam qo’lini
cho’zishni ko’rsatuvchi “kalit” Shu bilan birgalikda juda ham kuchli qurol hisoblanadi.
Bitta axborot, bitta so’z orqali urush barham topishi yoki alanga olishi mumkin.
“Media. Til va madaniyat. Tarjima” talabalar ilmiy-amaliy konferensiyasi - 2023
6
Shunday ekan, biz hozirgi ijtimoiy tarmoqqa kirayotgan har bir shaxsning
mafkuraviy ongini shakillantirishimiz, yosh avlodning ijtimoiy tarmoqlardan qanday
foydalanish kerakligini, fikrni to’g’ri berish, kim bo’lishdan qat’i nazar muomila
madaniyatidan chetga chiqmagan holda unga izoh yozish, kerakmas munosabatlarni
ijtimoiy tarmoqlarda bildirmaslikni, “adovat tili”ni qo’zg’atuvchi so’zlardan uzoq
bo’lishi kerakligini, o’z ongini manipulyatsiya qilishlariga yo’l ochib bermasliklarini
o’rgatish kerak. Bu uchun , albatta, loyiha ishlab chiqilishi kerak.
Agar har bir ijtimoiy tarmoqdan foydalanishdan oldin foydalanuvchining yoshini,
dunyoqarashini bilish uchun online o’quv kurslari, testlar, nutq madaniyatini
shakillantirishga qaratilgan video-kontentlar joylashtirilsa va targ’ib qilinsa yaxshi
bo’lar edi. Ya’ni qayisidir ijtimoiy tarmoqdan foydalanyotgan kishiga avtamatik
ravishda o’sha tarmoqni mobil telefonlariga ulayotganda bu narsalar taqdim qilinishi,
shundan keyingina u inson bu tarmoqdan foydalana olishi zarur va har oy bu bo’yicha
testlar, bu haqida ularning fikrini bilish uchun katta munosabat maydoni yaratilishi
zarur.
Shuningdek, maktablarda, oliygohlarda, tashkilotlarda, umumon olganda har bir
insonlar jamoasi bor joyda “ijtimoiy madaniyat” trening-seminarlari tashkil etilishi va
bu davomli bo’lib, natijasi kuzatib borilishi darkor. Bundan tashqari kitobxonlik va
yozish ko’nikmasini shakillantirish uchun chora-tadbirlar ishlab chiqarilishi kerak.
Insonning ongi to’g’ri axborot bilan to’lgan bo’lsa, to’g’ri yozish qobiliyati bor bo’lsa,
har bir yozayotgan izohlarini, ijtimoiy tarmoqqa joylayotgan postlarini o’ylab
qo’yadiBugungi texnologiyalar asrida biz texnika, raqamli tarmoqlarni rivojlanishini
also to’xtata olmaymiz, ular yanada taraqqiy etib boradi. Lekin inson o’zining ongini,
nutq madaniyatini boshqara oladi va unga egalik qilishi uchun bilim, ko’nikmaga ega
bo’lishi lozim. Shunday insongina jamiyatni botqoqlikdan olib chiqa oladi, bo’lmasa
tirik , ammo, ongli o’likday yashayverishadi.
Аdabiyotlar ro'yxati:
1.
Тешабаева, Д. М. "Речевой этикет делового письма: Автореф.… канд.
филол. наук." Ташкент 19 (2000): 6.
2.
Мавлянова, Ш. З., and Д. А. Тешабаева. "Современный взгляд на патогенез
и терапию атопического дерматита." VA ESTETIK TIBBIYOT 1 (1991): 17.
3.
Тешабаева, Дилфуза, and Гульбахор Абдухалилова. "ТУРИЗМ СОҲАСИГА
ОИД
СЎЗ
ВА
ИБОРАЛАРНИ
ПРЕФИКСЛАР
ЁРДАМИДА
ЯСАЛИШИ." Ижтимоий-гуманитар
фанларнинг
долзарб
7
муаммолари/Актуальные проблемы социально-гуманитарных наук/Actual
Problems of Humanities and Social Sciences. 3.9 (2023).
4.
Дадабаева, Хаётхон, and Дилфуза Тешабаева. "Роль акта в формировании
коммуникативной компетентности при обучении иностранным языкам
курсантов военного образования." in Library 3.3 (2023): 235-242.
