“Media. Til va madaniyat. Tarjima” talabalar ilmiy-amaliy konferensiyasi - 2023
18
TIL, NUTQ BILAN MADANIYATNING O‘ZARO MUNOSABATI
Davron ERGAShEV
O ‘zbekiston jurnalistika va ommaviy kommunikatsiyalar universiteti
Xalqaro va audiovizual jurnalistika fakulteti “San ’at jurnalistikasi”
yo‘nalishi 2-bosqich talabasi,
Annotatsiya
: Ushbu maqolada til, nutq va madaniyatning o ‘zaro munosabati va
modallik kategoriyasida tutgan o ‘rni haqida fikr yuritilgan. Til, nutq bilan
madaniyatning o ‘zaro munosabati xususida gapirganda “madaniyat” tushunchasi
xususida batafsil to ‘xtalish zarur.
Kalit so ‘zlar
: til, nutq, madaniyat, xususiyat, semiotikyondashuv, tafakkur.
Til va madaniyatning bir-biriga munosabatini tavsiflash jarayoni haqida turli xil
fikr-mulohazalarga duch kelish tabiiy, chunki bu ikki tushunchaning o‘zaro munosabati
keng qamrovli va bir necha yillar davomida olimlarning diqqati markazidan o‘rin olib
kelmoqda. Hozirgi tadqiqotlar natijalarini umumlashtirib, til
va madaniyat ikkisi bir
butunlikni tashkil etadi. Til va madaniyatning o‘zaro bog‘liqligi g‘oyasi tilshunoslik va
til falsafasi tarixida katta o‘rin egallaydi. Bu borada birinchi bo‘lib, Vilgelm fon
Gumboldt (1767-1835) garchi til hamma odamlar uchun universal bo lsa-da, dunyo
tillari bir-biridan farq qiladi va har bir tilda dunyoqarash mavjud degan g‘oyani ilgari
suradi. Gumboldt uchun odamlarga (millat, irq) aqliy qobiliyatlar berilgan va ba’zi tillar
va madaniyatlar ushbu aqliy qobiliyatlarning ishlariga asoslangan ijoddir. Shunday
qilib, tillar va madaniyatlar “millat ruhini” ifodalaydi, va lingvistik va madaniy xilma-
xillik turli xalqlarning (millatlar, irqlar) aqliy qobiliyatlaridagi farqlarni aks ettiradi.
Vorf, o'z navbatida, yana oldinga bordi va tillar o‘rtasidagi tarkibiy farqlarni har xil
fikrlash turlari mavjudligining dalili sifatida va har qanday ma’lum bir madaniyatni
tushunish uchun kalit sifatida ko‘rish mumkin, deb ta’kidladi. Odamlarning fikrlash
uslubi ular gapiradigan tillar bilan shartlangan (agar aniqlanmagan bo‘lsa) deb taxmin
qiladigan lingvistik nisbiylik printsipi odatda Sapir-Vorf gipotezasi deb nomlanadi. Shu
nuqtai nazardan, til har qanday muayyan madaniyatni anglashning kalitidir. Ushbu fikr
yo‘nalishi tilning ta’siri va qudrati va uning madaniy va etnik guruhlar a’zolari uchun
ahamiyatini ta’kidlasa-da, tilni ham, madaniyatni ham mohiyatan izohlaydi. Ya’ni, til
va madaniyatga monolit birlik sifatida qaraladi, ularning birligi va bir xilligi uchun
muammo tug‘dirmaydi. Til (lar) va madaniyat o‘rtasidagi munosabatlarni yaxshiroq
anglash zarurati ko‘plab zamonaviy jamiyatlarda lingvistik, ijtimoiy va madaniy xilma-
19
xillikning kuchayishi bilan bog'liq. Tilshunoslik va tillarni o'qitish sohasida odatda til
va madaniyat ko'pincha birbiri bilan bog'liq deb bilish darajasida chambarchas
bog'liqdir. Til nafaqat aloqa vositasi, balki insonning madaniy o'ziga xosligini
ko'rsatuvchi belgi yoki ko'rsatkich sifatida ham qo‘llaniladi. Tilning ifodali vositalarini
bilish, uning uslubiy va semantik boyligidan barcha tarkibiy xilma-xilligida foydalana
olish - har bir ona tili bu uchun harakat qilishi kerak.
Moddiy madaniyat yodgorliklari muhofaza qilinadi va tiklanadi - bu ma'naviy
tarixiy merosning bir qismi. Til ham xuddi shuday, u vulgarizmlar va jargonizmlar,
o’zlashmalarning kamroq ishlatilishini ta’minlash. Shuning uchun, biz til o'rganish
jarayonida mentalitet, milliy xususiyat, uni ajratib turadigan boshqa farqlarga duch
kelamiz. Ushbu holatda til o’rganish jarayonida o'sha xalqning urf-odatlari, milliy
xususiyatlaridan ham xabardor bo’lishi kerak. N.I. Tolstoyning fikricha, “Tilni
madaniyatning tarkibiy qismi yoki madaniyat quroli sifatida qabul qilish mumkin (bu
bir xil narsa emas), ayniqsa, adabiy til yoki folklor tili haqida gap ketganda. Biroq, til
bir vaqtning o‘zida butun madaniyatga nisbatan avtonomdir va uni madaniyatdan
alohida ko‘rib chiqish mumkin (bu doimiy ravishda) yoki ekvivalent sifatida madaniyat
bilan solishtirganda va teng hodisalar orqali amalga oshiriladi” [Tolstoy 1995: 16]. Ter-
Minasovaning mulohazalari asosida, til - bu ma'lum bir nutq guruhining madaniyati,
an'analari, ijtimoiy o‘zini o‘zi anglashini saqlash va yetkazish orqali millatni
shakllantiradigan, etnik guruhga inson oqimini shakllantiradigan kuchli ijtimoiy vosita
hisoblanishini ta’kidlab o‘tgan [Тер- Минасова 2000]. Ma’lumki, til madaniyatning
milliy o‘ziga xos tarkibiy qismlari orasida birinchi o‘rinni egallaydi.
Avvalo, til madaniyat ham muloqot vositasi, ham odamlarni ajratish vositasi
bo‘lishi mumkinligiga hissa qo‘shadi. Demak, ma’lum bir tilda so‘zlashuvchilari
ma’lum bir jamiyatga tegishli ekanligining belgisi hisoblanadi. Atab aytganda, til
tafakkurning tabiatini, dunyoni bilish usulini belgilab ko‘rsatadi, insonning ongi va
xatti-harakatiga ta’sir qiladi. Tilga madaniyat hodisasi sifatida munosabat, uni ushbu
pozitsiyalardan tavsiflash milliy mentalitet belgilariga e’tibor qaratish va ularning
lug‘at, frazeologiya, nutq odobi, axloqiy tushunchalar, ma’lum bir narsa
tashuvchisining nutqiy faoliyati tabiatida aks etishini taqozo etadi. V.A. Maslovaning
ta’rifiga ko‘ra, lingvomadaniyatshunoslik bu - “Tilshunoslik va madaniyatshunoslik
“Media. Til va madaniyat. Tarjima” talabalar ilmiy-amaliy konferensiyasi - 2023
20
chorrahasida vujudga kelgan tilshunoslikning bir bo‘limidir” deb ko‘rsatib o‘tgan
[Maslova 2001: 9]. Undan tashqari, “Madaniyatshunoslik va tilshunoslik,
etnolingvistika va madaniy antropologiya ilmiy tadqiqotlar natijalarini o‘zida mujassam
etgan bilimlarning integral sohasi” [Maslova 2001: 32]. Ushbu fukrni V.N. Teliya ham
etnolingvistikaning bir qismi sifati deb hisoblab, uni “til va madaniyatning sinxron
o‘zaro ta’siridagi muvofiqligini o‘rganish va tavsiflashga bag‘ishlangan fan” deb
o‘zining ilimiy ishlarida ko‘rsatib o‘tgan [Teliya 1996:217- 218]. V.V. Krasnixning
ta’kidlashicha, lingvomadaniyatshunoslik “Til va nutqda madaniyatning namoyon
bo‘lishi, aks etishi va fiksatsiyasini o‘rganuvchi fan bo‘lib, dunyoning milliy
manzarasini, lingvistik ongini, mental-lingualni murakkab o‘rganish bilan bevosita
bog‘liqdir” deb ko‘rsatib o‘tgan [Krasnyx 2002: 12]. Zamonaviy tilshunoslikda
lingvomadaniyatshunoslikning nazariy va uslubiy tushunchalari V.V. Vorobyovning
“Lingvokulturologiya” monografiyasida eng keng yoritilgan bo‘lib, muallif
lingvomadaniyatshunoslikni bir necha jihatlarda tavsiflaydi [Vorobyev 2008: 32]: 1)
Bu sintezlovchi tipdagi ilmiy fan, madaniyat va filologiyani (tilshunoslikni) o'rganuvchi
fanlar o‘rtasidagi chegara; 2) Lingvomadaniyatshunoslikning asosiy obyekti -
madaniyat va tilning faoliyat ko‘rsatish jarayonidagi munosabati va o‘zaro ta’siri va bu
o‘zaro
ta'sirning
yagona
tizimli
yaxlitlikda
talqinini
o‘rganish;
3)
Lingvomadaniyatshunoslikning predmeti - jamiyat borligining til aloqasi tizimida
takror ishlab chiqariladigan va uning madaniy qadriyatlariga asoslangan milliy
shakllari, "dunyoning lisoniy manzarasi"ni tashkil etuvchi barcha narsalar; 4)
Lingvomadaniyatshunoslik yangicha tafakkur tomonidan ilgari surilgan madaniy
qadriyatlarning yangi tizimiga, jamiyatning zamonaviy hayotiga, fakt va hodisalarni
to‘liq, xolisona talqin qilishga asosiy e’tiborni qaratadi; 5) Xalq madaniyatini obyektiv,
to‘liq va yaxlit talqin qilish lingvomadaniyatshunoslikdan xalq madaniyatining uning
tilida, ularning dialektik o‘zaro ta’siri va rivojlanishida tizimli tasvirini talab qiladi.
Ko‘rib turganimizdek, V.V. Vorobyovning ta’kidlashicha, tilshunoslik va
madaniyatshunoslik chorrahasida vujudga kelgan lingvomadaniyatshunoslik ma’lum
bir milliy-madaniy hamjamiyat til shaxsining ma’naviy qadriyatlari va tajribasini
ma’lum bir shaklda shakllangan majmuini o‘rganadigan yangi filologik fan bo‘lib,
birinchi navbatda, jonli kommunikativ jarayonlarni va ularda o‘rganilayotgan lingvistik
iboralarning xalqning sinxron harakat qiluvchi mentaliteti bilan bog‘lanishini o‘rganadi
21
va ta’limning tarbiyaviy va intellektual vazifalarini bajarilishini ta’minlashini ta’kidlab
o‘tgan [Vorobyev 1999: 77].
Semiotik yondashuv madaniyatning, birinchi navbatda, dunyo in’ikosining
keyinchalik muloqot vositasi sifatida qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan belgilar
tizimisifatida tushunishga asoslanadi (K.Levi-Stross). Lekin keltirilgan ta'riflarning
hech birini to‘laqonli deb bo‘lmaydi, chunki ular madaniyatning ko‘p qirrali
tomonlarining faqat bir jihatini ochib beradi, ular madaniyatga nisbatan “yondashish”
bilan cheklanadi va uni yaxlit holda ko‘rib chiqmaydi. M.K. Mamardashvili va A.M.
Pyatigorskiylar qayd qilishadiki, “madaniyat - bu obyektiv tarzda yo‘naltirilgan
fikrlash avtomatizmini joriy qiladigan hodisadir” Barcha madaniyat tadqiqotchilari
qaysi aniq ilmiy maktabga mansubligidan qat’i nazar tilning ushbu murakkab holat
tuzilmasidagi alohida rolini e’tirof etishadi. E.Sepirning yozishicha: “Til
madaniyatning to‘planishi va uning tarixan meros qoldirilishida katta rol o‘ynashi
shubhasiz. Bu madaniyatning eng yuksak darajalari va uning sodda shakllariga ham
birdek tegishlidir. Eng sodda jamiyat madaniyat fondining katta qismi ko‘proq yoki
kamroq aniqlik bilan belgilangan til shaklida saqlanib qoladi” “Eng sodda madaniyat”
atamasining qo‘llanilishi savol tug‘dirishi mumkin. Bizning fikrimizcha, har hil
madaniyatlar amal qiladi-yu, lekin aslo “eng sodda” yoki “rivoj topgan” madaniyatlar
bo‘lmaydi. Z.K.Tarlanovning qayd qilishicha, “Til - bu kommunikatsiyaning oddiy bir
shakli va oddiy vositasi emas, bu yana mutlaqo yahlit mustaqil bir olam bo‘lib, uning
qonun va qoidalari o‘z mohiyatiga ko‘ra til vositasida ifodalansada, til sohiblarining
ijtimoiy psixologiyasi va ular yaratadigan madaniyat tipi hamda tarkibi bilan g‘oyat
nozik bog‘langan bo‘ladi. Etnomadaniyat etnik tilsiz yoki umuman bo‘lmaydi, yoki
mavjud bo‘lsa ham, ishonchga sazovor emas, chunki etnos faqat o‘z tili orqaligina
to‘liq va keng miqyosda, o‘zini betakror namoyon etadi. Boshqa tomondan olganda,
etnik madaniyat, etnik dunyoqarash va bilish faoliyati tajribasidan ajralib qolgan til
o‘zining teran mohiyatini yo‘qotadi va bu bilan oddiy muloqot vositalaridan biriga
aylanadi” Til bilan madaniyatning o‘zaro munosabatlarini talqin etish nihoyatda
murakkab ish. Til, tafakkur, madaniyat - bular har doim harakatda, o‘zgarishda
bo‘ladigan hodisalardir. Ularni o‘rganish uchun ularni to‘xtashish zarur, lekin bu endi
o‘sha “til”, “tafakkur”, “madaniyat” bo‘lmaydi, to‘g‘rirog‘i, ularning o‘zi bo‘lmaydi:
ular o‘lik holda, harakatsiz, bir biridan ajralgan holda qoladi.
“Media. Til va madaniyat. Tarjima” talabalar ilmiy-amaliy konferensiyasi - 2023
22
Nutq madaniyati aniq ma’noda til birliklarini nutq jarayonida qo‘llashning
me’yori, maqsadga muvofiqligini anglatsa ham, umumiy ma’noda ma’lum
millatning umumtil madaniyati doirasida qaraladi. To‘g‘ri, nutq lingvistik va
ekstralingvistik omillarni o‘z ichiga oladigan murakkab jarayon bo‘lib, u mantiq,
psixologiya, pedagogika, etika, estetika masalalari bilan ham bog’liq. Ammo nutq
uchun tilning birinchi darajada turishini hyech kim inkor etmaydi va u har bir
millatning madaniyatini o‘zida aks ettiradi. Garchi til birliklarini me’yorlashtirish,
hamma uchun tushunarli bo‘lgan bir qolipga keltirish umuman tilshunoslikning
vazifasi bo’lsa ham, u nutq madaniyati sohasining xizmatlarini inkor etmaydi. Nutq
madaniyati tilda ma’lum me’yorga keltirilgan til birliklarining nutqda qo‘llanish
shart-sharoitlarini, qonuniyatlarini nazariy jihatdan asoslaydi hamda bu me’yorga
amal qilishni ma’lum ma’noda nazorat ham qilib boradi. Nutqdagi yutuq va
kamchiliklar tahlil qilinib, ularni tugatishning eng ma’qul yo‘llari ko‘rsatib turiladi.
«Nutq madaniyati ijtimoiy fan sifatida keng plandagi til tarbiyasini va ommaviy
stilistik savodlilikni, boshqacha aytganda, so‘zlovchi yoki yozuvchi omma orasida
til haqidagi fanning hozirgi zamon yutuqlarini tatbiq etishni o‘z oldiga vazifa qilib
qo’yadi» [12]. Shuning uchun ham oliy davlat ta’lim standartlarida jurnalistika,
filologiya va boshqa fakultetlarida, jumladan lingvistika fakultetida alohida kurs
sifatida o‘qitilayotgan «Nutq madaniyati» predmetining vazifasi nutq madaniyati
haqida atroflicha tushuncha berish, uning nazariy asoslari va muhim belgilarini
o‘rgatish, mutaxassislik doirasida uni amaliyotga tatbiq etish yo‘llarini ko‘rsatib
berishdan iboratdir. Navbatdagi gap til madaniyati va nutq madaniyati
tushunchalarining huquq sohasida amal qilishi xususida. Huquqiy soha va
yurisprudensiya amaliyotda tilga katta ehtiyoj sezadigan yo‘nalish hisoblanadi. Bu,
ayniqsa, keyingi o‘n yillikda alohida ahamiyat kasb etdi. Chunki mustaqilligini
qo’lga kiritgan O‘zbekiston Respublikasi o‘z taraqqiyoti va rivojlanishining yangi
bosqichida huquqiy-demokratik tamoyillarga asoslangan fuqarolik jamiyati qurish
yo’lidan bormoqda. Ijtimoiy hayotning barcha yo’nalishlarida qonun ustuvorligini
ta’minlanishi asosiy vazifa qilib qo’yilmoqda. Xulosa qilib aytilganda, til —
23
ijtimoiy hodisa. Uni ijtimoiy munosabatlarsiz, boshqa odamlar bilan muloqo
qilmasdan egallash mumkin emas. Uning eng muhim xususiyatlaridan biri shundan
iboratki, agar uning asosiy so‘z boyligi, nutq qoidalari va tarkibi juda yoshlikdan
egallangan bo‘lsa, garchi bunda inson tajribasining juda ko‘p jihatlari butunlay
unutib yuborilgan b o ‘lsa ham, ona tilida gapirishni unutish aslo mumkin emas.
Bu tilning inson ehtiyojlari uchun yuqori darajada moslanuvchanligidan dalolat beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1.
Vorobyev V. V. "Лингвокультурология в кругу других гуманитарных наук.
“Русский язык за рубежом 3” (1999) - C. 77.
2.
Vorobyev V. V. Лингвокультурология. - 2008 - C. 32.
3.
Krasnyx V. V. Этнопсихолингвистика и лингвокультурология: курс
лекций - М.: Гнозис, 2002. - С. 12.
4.
Maslova V. A. Лингвокультурология: Учеб. пособие для студ. высш.
учеб.заведений - М.: Академия, 2001. - C. 32.
5.
Teliya V. N. Русская фразеология: Семантический, прагматический и
лингвокультурологический аспекты. - М.: Языки русской культуры, 1996 - C. 217-
218.
6.
Ter-Minasova S. G. Язык и межкультурная коммуникация: Учеб. пособие.
М.: Слово / slovo, 2000 - C. 624.
7.
Tolstoy N. I. Язык и народная культура: Очерки по славянской мифологии
и этнолингвистике. М.: Индрик, 1995. - C. 16.
8.
Бакиева, Х. В., Караева, Б. Х., Коршунова, Е. Н., Краева, И. А., Тешабаева,
Д. М., & Фролова, Г. М. (2012). Узбекский язык для стран СНГ.
9.
Тешабаева, Нодира Джураевна, and Зухриддин Ахтамжонович
Умирзаков. "Значение физиологических свойств почвообразования." Проблемы
современной науки и образования 1 (146) (2020): 22-24.
10.
Бакиева, Х. В., Караева, Б. Х., Коршунова, Е. Н., Краева, И. А.,
Тешабаева, Д. М., & Фролова, Г. М. (2012). Узбекский язык для стран СНГ.
Учебник.
11.
Тешабаева, Д. М. "ментальность языка в медиапространстве." Вестник
Московского государственного лингвистического университета. Гуманитарные
науки 2 (818) (2019): 192-198.
12.
кизи ВАЛИЕВА, Наргизахон Замир, and Зафар Нурматович
АБДУСАМАДОВ. "КЛАССИФИКАЦИЯ ДИАЛОГИЧЕСКОЙ РЕЧИ И ЕЕ
АНАЛИЗ В ПРОИЗВЕДЕНИИ ХАЛЛЕДА ХОССЕЙНИ «БЕГУЩИЙ ЗА
ВЕТРОМ»." (2022).
