“Media. Til va madaniyat. Tarjima” talabalar ilmiy-amaliy konferensiyasi - 2023
256
MEDIALINGVISTIKANING ASOSIY TUSHUNCHALARI
Ochilov MUHAMMAD
O’zDJTU Lingvistika 1-bosqich magistranti
Annotatsiya.
Maqolada ommaviy axborot vositalari tilining uslubiy
xususiyatlari tahlil qilinadi. Ommaviy axborot vositalari tilini o'rganishning asosiy
bosqichlari tavsiflanadi, uning xususiyatlari va o'ziga xos xususiyatlari, shuningdek,
ommaviy ongga pragmatik e'tibor aniqlanadi. Zamonaviy tilshunoslikning yangi
yo'nalishi - medialingvistikaning asosiy tushunchalari sifatida ommaviy axborot
vositalari, media-matn, media-diskurs tilini o'rganishga turli xil ilmiy yondashuvlar
taqdim etilgan.
Kalit so'zlar:
ommaviy axborot vositalari tili, media matn, media-madaniyat,
medialingvistika, media-diskurs, o ’zbek, ingliz.
Antropotsentrik paradigmaning ustunligi XXI asrning ikkinchi yarmida
olimlarning ommaviy axborot vositalari tilini o'rganishga qiziqishining namoyon
bo'lishiga olib keldi. OAV matnlari o'z mohiyatiga ko'ra jurnalist yoki matbuot
hodimlari tomonidan o'quvchi/tinglovchi/tomoshabin uchun tayyorlanadigan matnlar
bo'lib, sodir bo'layotgan til jarayonlarini eng tez aks ettiradigan til qatlamidir.
Ommaviy axborot vositalarining rivojlanishining o'ziga xos xususiyati "har qanday
ommaviy axborot vositalarining madaniyatda ijtimoiy rol o'ynash qobiliyatidan
dalolat beradi, auditoriyaga ta'sir qiladi" va shunga ko'ra, nafaqat ma'lumot berish,
balki jamiyatni manipulyatsiya qilish ham mumkin. 21-asrning boshlarida ommaviy
axborot vositalari ommaviy ongga ta'sir qilishning eng kuchli vositasiga aylandi:
ishontirish funktsiyasi qolgan til funktsiyalarini o'rnini bosa boshlaydi va ommaviy
axborot vositalari ommaviy ta'sir vositalariga aylanadi. Ma’lumki, so’nggi vaqtlar
davomida matbuotda e’lon qilinayotgan ma’lumotlar orqali insonlarning onggini
boshqarish, ularning psixologik va emotsional holatlariga ta’siri sezilib turibdi.
Zamonaviy
ommaviy
axborot
vositalari
tilining
xususiyatlarini
medialingvistikaning asosiy obyekti sifatida ko'rib chiqish bo'lib, u quyidagi
vazifalarni belgilab berdi: ommaviy axborot vositalari tilini o'rganish masalasining
tarixshunosligini, uning asosiy xususiyatlarini va media matnlarining
pragmalingvistik xususiyatlarini ko'rib chiqamiz.
257
Tadqiqotchilarning turli xil fikrlarini inobatga olgan holda, biz media matn
ommaviy aloqa nutqida ishlaydigan, informatsion va pragmatik yo'nalishga ega
bo'lgan, ijtimoiy, madaniy, milliy, siyosiy va boshqa vakolatlariga murojaat qiladigan
dialogik shakldagi matnning maxsus turi deb hisoblaymiz. Zamonaviy media
matnlarning asosiy xususiyatlari orasida ochiqlik, uslub va janr sinkretligi,
ekspressivlik, intertekstual aloqalar, polikodlik, ijodkorlik, potentsial polisemantizm,
pretsedentlikka murojaat qilish kiradi.
Shuni ta'kidlash kerakki, so'nggi o'n yillikda Internet asosiy media maydoniga
aylandi, uning makonida til yangilanadi va media matnlarining yangi turlari rivojlana
boshladi. Deyarli barcha yetakchi nashrlar o'zlarining Internet- versiyalariga ega va
global telekanallar va radio kompaniyalarning eshittirishlari onlayn rejimda parallel
ravishda amalga oshiriladi. Samaradorlik, multimediya, interaktivlik, doimiy fikr-
mulohazalar kabi xususiyatlar olimlarga Internet- ommaviy axborot vositalarini
ommaviy axborot vositalari tizimidagi alohida ommaviy axborot vositalariga ajratish
imkoniyatini beradi. Ushbu omillar zamonaviy tilshunoslarning Internet matnlarining
lingvistik xususiyatlarini o'rganishga qiziqishini belgilaydi. N. B. Mechkovskaya
ta'kidlaganidek, 21-asrda televizor dominant axborot vositasi bo'lishni to'xtatadi:
uning o'rnini har bir inson mavjudligining axborot muhitiga aylanadigan Internetning
interaktiv multimediyasi egallaydi.
T. G. Dobrosklonskayaning fikricha, Internet tili barcha an'anaviy ommaviy
axborot vositalarining yutuqlarini o'z ichiga olgan murakkab ko'p darajali multimedia
tizimidir. Internet aloqalarida media til aks ettirishning kuchayishi o'yinning
tarqalishiga va muloqotning til to'qimalariga - grafika, imlo, so'zlarga eksperimental
munosabatning tarqalishiga ta'sir qiladi.
Agar 20-asrning oxirida olimlar asosan ommaviy axborot vositalari tilining
stilistik xususiyatlarini o'rgangan bo'lsalar, bugungi kunda faol jarayonlar tilning
deyarli barcha darajalarida sodir bo'lmoqda. Shu bilan birga, media matnlarining
lingvistik xususiyatlari diskursiv-kognitiv xususiyatlarni hisobga olgan holda
o'rganiladi. Bizning fikrimizcha, zamonaviy tilshunoslikning yangi yo'nalishlari
(psixolingvistika, kognitiv tilshunoslik, pragmalingvistika, lingvokulturologiya va
“Media. Til va madaniyat. Tarjima” talabalar ilmiy-amaliy konferensiyasi - 2023
258
boshqalar) singari, medialingvistika ham faol rivojlanmoqda, uning doirasida
ommaviy axborot vositalari tilini kompleks o'rganish amalga oshiriladi. O'zining
maxsus tadqiqot ob'ekti (media-matn / media-diskurs), vazifalari, rivojlanayotgan
terminologik apparati, maxsus metodologiyasi, medialingvistika antropotsentrizm
doirasida zamonaviy tilni o'rganishning dolzarb yo'nalishlaridan biriga aylanadi. T.
G. Dobrosklonskayaning fikri bilan o'rtoqlashar ekanmiz, biz medialingvistika
mavzusi ommaviy aloqa sohasida tilning ishlashini o'rganish va uning asosiy nazariy
tarkibiy qismi media matnining maxsus kontseptsiyasi va media-diskurs deb
hisoblaymiz.
Xususan, publisistik uslubda matbuot tilining o’ziga xos o’rni va xususiyatlari
bor. Matbuot tiliga xos belgilar sifatida K.Yusupov, A.Boboyeva, A.Abdusaidov
quyidagilarni korsatishgan:
• Matbuot tili yozma adabiy tildir. U o’ziga xos lingvistik belgilarga ega.
Matbuotda barcha vazifaviy uslublarga oid materiallar bosiladi. Ayrim
materiallarda ular qorishiq holda keladi. Bu matbuot tilining oziga xos
ususiyatlaridan hisoblanadi.
Boshqa vazifaviy uslublarga doir materiallar (masalan: she’r, hikoya, badiiy
asardan parchalar, farmon, qaror kabilar), agar matbuot materiallariga singdirilmagan
bo’lsa, o’zuslublari doirasida o’rganilishi lozim, ya’ni u Matbuot tiliga aloqador
bolmaydi.
•
Matbuot materiallari uslubi va ifodasi jihatidan farqlanadi. Xabar, bosh
maqola, korrespondensiya, hisobot, sharh kabilar sof adabiy tilda yozilsa, lavha,
ocherk, ochiq xat, reportaj, tanqidiy maqola, felyeton kabilarda badiiy uslubga xos
elementlardan keng foydalaniladi. Bu janrlarda ba’zan o’z o’rni bilan sheva
elementlari ham ishlatiladi.
•
Matbuot tili badiiy, so’zlashuv uslublari tiliga yaqin turadi, ilmiy, rasmiy
uslublar tilidan farq qiladi.
•
Matbuot tili uchun standart (andoza) va shtamp (qolip)lardan foydalanish
xarakterlidir.
•
Matbuot tilining o’ziga xos xususiyati uning informativlik (axborot berish),
259
tashkilotchilik, targibot va ta’sirchanlik kabi vazifalaridan kelib chiqadi. Til
vositalaridan foydalanishda Matbuot tiliga xos ana shu xususiyatlar hisobga olinadi.
•
Matbuot tilida ekspressivlik oziga xos tarzda ifodalanadi. Ta’sirchanlikni
ta’minlashda ommaviylik, obrazlilik, emotsionallik va ekspressivlik, aniqlik va
konkretlik, ixchamlik, munozaralilik kabilar alohida e’tiborga olinadi.
•
Matbuot janrlarida tilning imkoniyatlaridan foydalanish holati bir-biridan farq
qiladi. Axborot, tahliliy va badiiy-publisistik janrlarda lugaviy, frazeologik,
grammatik vositalarning ekspressiv-uslubiy imkoniyatlaridan foydalanish o’xshash
va farqli tomonlarga ega. Til vositalarining uslubiy xususiyatlaridan foydalanishda
turli usullar ishlatiladi.
•
Matbuot tilida adabiy tilning imloviy, lugaviy, grammatik, punktuasion va
uslubiy me’yor lariga qat’iy amal qilinadi. Adabiy normadan chetga chiqishlar
(ma’lum uslubiy maqsad uchun) lavha, ocherk, tanqidiy maqola, felyetonlar tilida
uchraydi. Badiiy uslubda umumiy normaga rioya qilinsa, Matbuot tilida adabiy
me’yor doirasida ish koriladi.
• Matbuot tili adabiy tilning, xususan uning leksikasining boyishiga hissa
qoshadi. Ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy-maishiy turmush bilan bogliq
ozgarishlar dastlab Matbuotda aks etadi. Natijada yangi paydo bolgan yoki boshqa
tillardan kirib kelgan sozlar Matbuot orqali keng iste’molga kiradi. Matbuot lugaviy
birliklar, ayniqsa, terminlarni ishlatishda «ijodiy laboratoriya» vazifasini o’taydi.
Zamonaviy ommaviy axborot vositalari yangi til normalarini shakllantirishning
asosiy manbai, jamiyatning til madaniyatining ko'rsatkichi bo'lib qolmoqda. Olimlar
tomonidan aniqlangan ommaviy axborot vositalari tilining turli xil xususiyatlari
zamonaviy tilshunoslikning yangi yo'nalishi - medialingvistikaning paydo bo'lishiga
yordam berdi, uning doirasida bugungi kunda ommaviy axborot vositalarining
xususiyatlari va uning alohida tarkibiy qismlari: matbuot tili, televideniye, radio,
reklama, PR faoliyati, Internet aloqasi.
Xulosa
. Zamonaviy ommaviy axborot vositalarining tili jamiyat hayotiga eng
tez javob beradi, uning so'z boyligi, uslubi va grammatikasida ommaviy auditoriya
apriori to'g'ri deb qabul qiladigan turli xil mualliflik lingvistik o'zgarishlarini aks
“Media. Til va madaniyat. Tarjima” talabalar ilmiy-amaliy konferensiyasi - 2023
260
ettiradi va jamlaydi. Ommaviy axborot vositalari tilining doimiy rivojlanishini
zamonaviy jamiyatning hozirgi dunyoqarashi bilan izohlash mumkin, bu doimiy
ravishda "yangi", "o'zgartirilgan", tilni talab qiladi, til bilan o'ynashni va ushbu
o'yinlarga jalb qilishni talab qiladi. Shunday qilib, media-diskursda paydo bo'ladigan
til jarayonlari nafaqat medialingvistik, balki sotsiolingvistik, psixolingvistik va
madaniy tadqiqot usullaridan foydalangan holda batafsilroq o'rganishni talab qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1.
Annenkova I. V. Media discourse of the XXI century. Linguophilosophical
aspect of the language of mass media. - Moscow: MSU, 2011. - 392 p.
2.
Yo'ldoshev B., Qurbonov T. Badiiy asar tili va uslubi masalalari. Ixtisos kursi
(tanlanma fan). O'quv-uslubiy qo'llanma.- Samarqand: SamDU nashri, 2006, 88b
3.
Antonova L. V. Media texts in modern mass communication: St. Petersburg
State University, 2012. - pp. 74-80.
4.
Тешабаева, Д. М. "ментальность языка в медиапространстве." Вестник
Московского
государственного
лингвистического
университета.
Гуманитарные науки 2 (818) (2019): 192-198.
5.
Мавлянова, Ш. З., and Д. А. Тешабаева. "Современный взгляд на
патогенез и терапию атопического дерматита." VA ESTETIK TIBBIYOT 1
(1991): 17.
6.
Тешабаева, Дилфуза, and Гульбахор Абдухалилова. "ТУРИЗМ
СОҲАСИГА ОИД СЎЗ ВА ИБОРАЛАРНИ ПРЕФИКСЛАР ЁРДАМИДА
ЯСАЛИШИ." Ижтимоий-гуманитар
фанларнинг
долзарб
муаммолари/Актуальные проблемы социально-гуманитарных наук/Actual
Problems of Humanities and Social Sciences. 3.9 (2023).
7.
QIZI, VALIYEVA NARGIZAXON ZAMIR. "Linguocultural aspect of
teaching foreign languages as an integral part of the educational process." Til va
adabiyot ta'limi (2023).
8.
Umurov. H. Adabiyot qoidalari. Toshkent: O'qituvchi. 2002. B. 5-8
9.
Media text as a polyintentional system: [ed. by L. R. Duskaeva, N. S.
Tsvetova] - St. Petersburg State University, 2012. - 250 p.
