122
LINGVISTIK TADQIQOTLARDA GENDER ASPEKTINING
QO‘LLANILISHI
B.Q.Jo‘raxolova (O‘zDJTU)
Аннотация.В данной статье рассматриваются вопросы изучения языка и
гендера в языкознании, в частности применение гендерного аспекта в
лингвистических исследованиях. Все лингвистические исследования гендера
взаимосвязаны и дополняют друг друга, тем не менее лингвистика выделяет
несколько ключевых направлений в развитии лингвистической генеалогии.
Ключевые слова: гендер, пол, объект лингвистического исследования, женский
язык, социологическое исследование, мужская речь, женская речь, коммуникативное
поведение, метагендер.
Annotation.This article deals with the study of language and gender in linguistics, in
particular the use of the gender aspect in linguistic research. All linguistic studies of gender
are interconnected and complement each other; nevertheless, linguistics identifies several
key areas in the development of linguistic genealogy.
Key words: gender, gender, object of linguistic research, female language,
sociological research, male speech, female speech, communicative behavior, metagender.
Bugungi kunda gumanitar fanlarda gender tadqiqotlariga tobora ko‘proq e’tibor
qaratilmoqda. Ushbu tadqiqot yo‘nalishining metodologiyasi va kontseptual apparati ishlab
chiqilmoqda. Bu ularning gumanitar fanlarning deyarli barcha sohalarida, shu jumladan
tilshunoslikda yanada moslashishiga yordam beradi. Gender tadqiqotlarining jadal
rivojlanishi "gender" tushunchasining noaniqligi va talqinlarining ko‘pligini keltirib
chiqaradi.
Ko‘pgina tadqiqotchilar "gender" tushunchasi gumanitar bilimlarning boshqa
sohalarida sodir bo‘lganidan keyin lingvistik tadqiqotlar obyekti bo‘la boshlaganini
ta’kidlaydilar. Bu yo‘nalishdagi dastlabki ishlar G‘arbda paydo bo‘lgan va roman-german
tillari materiallari asosida yaratilgan. Gender masalalari nuqtai nazaridan tilning dastlabki
tadqiqotlaridan biri J. Lakoffning "Ayollar tili va o‘rni" asari bo‘lib, unda "ayol tili" atamasi
birinchi marta ishlatilgan. Bu ish tilning androsentrik tuzilishini va tilda takrorlangan dunyo
rasmidagi ayol obrazining pastligini tasdiqladi 1.[Pushkareva 1998]. Gender ijtimoiy
kontseptsiyasining paydo bo‘lishi antropologlar Gyle Rabin, Joan Scott, Monik Wittig va
bir qator boshqalarga tegishli 2.[Voronina 2000]. Bu yondashuv gender xulq-atvorining
shakllanishi va ongda u haqidagi g‘oyalarning qurilishi ko‘plab omillar – tarbiya, mehnat
taqsimoti, ijtimoiy va hokimiyat institutlari bilan bog‘liq degan postulatga asoslanadi 3.
[Voronina 2000; 2001].
Ijtimoiy tadqiqotlarning har bir sohasi gender ijtimoiy tuzilishining u yoki bu tarkibiy
qismiga qaratilgan bo‘lib, ushbu kontseptsiyada, xususan, tabaqalanish komponentini ajratib
ko‘rsatishga imkon beradi 4.[Pushkareva 1998;]. Ushbu kontseptsiyaning ko‘p qirrali
tuzilishi ijtimoiy munosabatlar va ijtimoiy ierarxiyaga ham tegishlidir. Yuqorida aytilganlar
ushbu yondashuv doirasida gender ijtimoiy sohani o‘rganishda murakkab va noaniq
tushuncha, ko‘p o‘lchovli parametr sifatida namoyon bo‘ladi, degan xulosaga kelishimizga
imkon beradi.
Ushbu bosqichda gender tadqiqotlarining shakllanishi va ularning rus zaminida
rivojlanishi bo‘yicha ikki xil nuqtai nazar ilgari surildi. Xususan, Pushkareva Rossiyada
gendershunoslik shakllanishining dastlabki bosqichidagi qiyinchiliklarni boshdan kechirib,
123
jamoatchilik bilimining maxsus paradigmasiga aylanganligi va tilshunoslikdan tashqari
deyarli barcha sohalarda ko‘rib chiqilishiga ishonch bildiradi 5.[Pushkareva 1998]. Shu
bilan birga, S.A. Ushakin mahalliy gumanitar bilimlarda "gender" tushunchasining rad
etilishiga ishora qiladi, bu tadqiqotchining fikriga ko‘ra, uning “begonaligi”, g‘arbshunoslik
terminologiyasidan ekstrapolyatsiya qilinganligi bilan bog‘liq 6. [Ushakin 2002].
Tilshunoslik uchun "gender" tushunchasi tilda tuzilgan va uning tashuvchilari ongida
mustahkamlangan xulq-atvorning fazilatlari va xususiyatlari, shuningdek, ma’lum bir
sohada erkaklar va ayollarga tegishli bo‘lgan xususiyatlar to‘plami bilan bog‘liq ijtimoiy-
madaniy hamjamiyatdir. Tilshunoslik tomonidan qabul qilingan genderning sotsial-
konstruksionistik tushunchasi ushbu konstruktsiyaning ikki jihatiga e’tibor qaratadi: ijtimoiy
va psixologik. Bu jihatlar genderning sotsial-konstruksionistik mohiyatini tushunish uchun
muhimdir, chunki bu jihatlarning o‘zaro ta’siri "erkaklik" va "ayollik" tushunchalari
majmuini til orqali ongda qurish bilan chambarchas bog‘liq.
Gender tushunchasiga ta’rif berishda munozarali masalalardan biri uni ijtimoiy yoki
psixologik tushuncha deb hisoblash masalasi ekanligi bilan bir qatorda, ushbu
kontseptsiyaning ko‘p qirrali xususiyati ham ijtimoiy, ham psixologik tarkibiy qismlarni o‘z
ichiga olganligi aniqroqdir. N.L.Pushkareva: “Genderning ta’rifi munosabatlar va
jarayonlarning murakkab o‘zaro bog‘liqligi va shu bilan birga ijtimoiy munosabatlarning
asosiy tarkibiy qismi, madaniyatga asoslangan, barqarorlik va o‘zgaruvchanlik elementlarini
o‘z ichiga olgan, tabaqalanishning asoslaridan birini ifodalovchi tarkibiy qism jinsga
asoslangan va ayni paytda uning biologik funktsiyalari bilan uzviy bog‘liq holda ko‘rib
chiqilgan jamiyatni juda maqbul deb hisoblash mumkin 7. [Pushkareva N.L. 1998: 79].
Kirillinaning so‘zlariga ko‘ra eng umumiy ma’noda tilshunoslikda jinsni o‘rganish
muammolarning ikki guruhiga taalluqlidir: 1. Til va unda jinsning aks etishi. Ushbu
yondashuvning maqsadi turli jinsdagi odamlarning mavjudligi tilda qanday namoyon
bo‘lishini (birinchi navbatda nominativ tizim, leksika, sintaksis, gender kategoriyasi va
boshqalar tekshiriladi), erkaklarga qanday baholar berilishini tasvirlash; ayollar qaysi
semantik sohalarda eng sezilarli aniq ifodalanganini tushuntirishdan iborat. 2. Erkaklar va
ayollarning nutqi, kommunikativ xulq-atvori, bu yerda tipik strategiya va taktikalar, leksika
birliklarining jinsga xos tanlovi, muloqotda muvaffaqiyatga erishish yo‘llari, lug‘at,
sintaktik tuzilmalarni tanlashda afzalliklar va boshqalar, farqlanadi – ya’ni erkak va ayol
nutqining o‘ziga xos xususiyatlari aniqlanadi.
Til va gender muammolarining mahalliy tadqiqotchilari androsentrik ijtimoiy
munosabatlardan kelib chiqadigan gender stereotiplari va assimetriyalari masalasiga katta
e’tibor berishadi. Bir qator tadqiqotlarda olingan ma’lumotlar, hech bo‘lmaganda, ba’zi
tillarda androsentrizm unchalik aniq ifodalanmagan degan xulosaga kelishimizga imkon
beradi, ammo umumiy inson (metagender) darajasining yanada yorqinroq namoyon bo‘lishi
mavjud, bu esa shunday yaratish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Insonni tilda tavsiflash
modeli, bu ham metagender darajasini, ham erkaklik yoki ayollik darajasini (aslida jinsni),
shuningdek, ularning munosabatlarini o‘rganishga imkon beradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Кирилина А.В. Гендерные стереотипы по данным языка // Гендер:
лингвистические аспекты.
–
М.: Институт социологии РАН, 1999.
–
180 с.
–
СС. 105
-162.
2.
Кормильцева А.Л. Гендер во фразеологии. Учебное пособие.
-
Елабуга. 2020.
3.
Пушкарева Н. Гендер и историческое
наследие в постсоветской России
//
Вестник Пермского университета, 2019. № 3.
-
С. 79.
4.
Ушакин С. О мужественности // Сборник статей, 2002.
-
720 с.
