Аутизмли болаларнинг хулқ-атворини амалий таҳлил қилиш (АВА) тамойиллари

ВАК
inLibrary
Google Scholar
Выпуск:
Отрасль знаний
CC BY f
55-56
2
0
Поделиться
Маджидова , Я., Эргашева , Н., Азимова , Н., Даниёрова , Ф., & Хусенова, Н. (2023). Аутизмли болаларнинг хулқ-атворини амалий таҳлил қилиш (АВА) тамойиллари. Неврология, 1(2), 55–56. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/nevrologiya/article/view/19731
Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

Бугунги кунда аутизмни коррециялашнинг энг самарали усулларидан бири бу хулқ-атвор терапияси ёки АВА (Applied behavior analysis) хулқ-атворни амалий таҳлил қилиш усулидир. АВА терапия - бу хулқ-атворнинг таълим технологиялари ва усулларига асосланган интенсив ўқув дастури. АВА фан сифатида атроф-муҳит омилларининг хулқ-атворга таъсирини ўрганади ва инсон хатти-ҳаракатларини ўзгартириш учун ушбу омиллардан фойдаланади [1,9].


background image

55

«NEVROLOGIYA»—2(90), 2022

ОБЗОР

Бугунги кунда аутизмни коррециялашнинг энг самарали

усулларидан бири бу хулқ-атвор терапияси ёки АВА (Applied

behavior analysis) хулқ-атворни амалий таҳлил қилиш усу-

лидир.

АВА терапия - бу хулқ-атворнинг таълим технология-

лари ва усулларига асосланган интенсив ўқув дастури. АВА

фан сифатида атроф-муҳит омилларининг хулқ-атворга таъ-

сирини ўрганади ва инсон хатти-ҳаракатларини ўзгартириш

учун ушбу омиллардан фойдаланади [1,9].

Аутизм билан оғриган болаларда биринчи марта АВА

усули 1963 йилда Лос-Анджелесда Калифорния универ-

ситети доктори Ивар Ловаас (Іvar Lovaas) ва унинг ҳам-

касблари томонидан қўлланилган.

Ушбу усулга ҳ

ар қандай

хатти-ҳаракат қандайдир натижаларга олиб келиши, агар ҳа-

ракат натижаси болага ёқса, хатти-ҳаракатни такрорлаши,

ёқтирмаса, такрорламаслиги ғояси асос қилиб олинган. Бун-

дай ёндашувда билан барча мураккаб кўникмалар, жумла-

дан нутқ, ижодий ўйин, кўзларга тик қараш ва бошқа кўник-

малар кичик блокларга - ҳаракатларга бўлинади.

Ҳар бир ҳа-

ракат бола билан алоҳида ўрганилади, кейин ҳаракатлар

кетма-кетлик занжирига бирлаштирилади ва мураккаб ҳара-

катни ҳосил қилинади. Катталар томонидан болага ташаб-

бусни беришга ҳаракат қилинмайди, аксинча улар боланинг

фаолиятини қаттиқ бошқарадилар.Тўғри ҳаракатлар авто-

матик ҳолатга келгунча мустақкамланади, нотўғри ҳаракат-

лар – қатъиян бостирилади. Исталган хатти-ҳаракатга эри-

шиш учун ижобий ва салбий йўриқлар ҳамда рағбатлардан

фойдаланилади.

Б

ола ушбу ҳаракатни қандай вазиятда ва

ким томонидан берилишидан қатъий назар 80 % ҳолатда ха-

тосиз бажара олсагина, кўникма мустаҳкамланган ҳисобла-

нади [10,11].

АВА таълим дастури доирасида бола ҳар доим бошқари-

лади, унинг эркинлиги ва ташаббуси таълим берувчи катта-

ларнинг танлови билан чекланади. Ҳар бир бола учун босқич-

ма-босқич индивидуал ривожланиш режаси тузилади.

Бола

бир вақтнинг ўзида бир-бирига боғланмаган иккита ёки учта

кўникмаларни эгаллаши мумкин, педагог томонидан барча

янги кўникмаларни босқичма-босқич ўзлаштириш ва мурак-

каблаштириш тизими кўриб чиқилади. АВАнинг якуний мақ-

сади болага теварак атрофидаги оламни мустақил равишда

ўрганиш воситаларини беришдир [2, 4].

АВА арсеналида бир неча юзлаб дастурлар мавжуд, улар

орасида новербал ва вербал имитация, умумий ва майда

моторика, тилни тушуниш, предметларни номлаш, ҳаракат-

ларни номлаш, предметларни таснифлаш, "кўрсат, сен қан-

дай қиласан... ...", олмошлар, "Нима?", "Ким?", "Қаерда?",

"Қачон?", "Қандай қилиб?" саволларига жавоблар, "ҳа" ва

"йўқ" сўзларидан фойдаланиш ва бошқалар.

Юқори даражадаги дастурлар сирасига "Айтчи, агар,

...бўлса нима бўлади" (ҳаракат натижасини олдиндан кўра

билади), "Бўлган воқеани айтиб бер", "... (тенгдошининг

исми) қилганини кўрсат ", "... (тенгдашининг исми) ўйнашга

чақир" киради. АВА терапиясида эрта болалик даври (1,5 ёш-

дан 3,5 ёшгача), мактабгача ва мактаб ёши, ўсмирлар ва кат-

талар учун мўлжалланган бир нечта терапевтик моделлар

мавжуд [3, 6].

Эрта ёшда номақбул хатти-ҳаракатларни коррекциялаш

кўпроқ самарали ҳисобланади, чунки бундай хатти-ҳаракат

ҳали мустаҳкамланишга улгурмаган ва катталар учун ау-

тизмли бола томонидан йўналтирилган ёки ўз-ўзига тажо-

вуз кўрсатилишида бола билан курашиш осонроқ бўлади.

УДК: 616.896:616.89-008.1-053.2

АУТИЗМЛИ БОЛАЛАРНИНГ ХУЛҚ-АТВОРИНИ АМАЛИЙ

ТАҲЛИЛ ҚИЛИШ (АВА) ТАМОЙИЛЛАРИ

Маджидова Я.Н., Эргашева Н.Н., Азимова Н.М., Даниёрова Ф.А., Хусенова Н.Т.

Тошкент педиатрия тиббиёт институти

Калит сўзлар: аутизм, АВА терапия, хулқ-атвор, болалар.

Эрта аралашув дастури интенсив бўлиши зарур - ҳафтасига

30 дан 40 соатгача, шунда бола зарур хулқ-атвор кўникмала-

рини ўзлаштириши ва ривожланишда кечикишини бартараф

этиши мумкин [7].

АБА бўйича мутахассис биринчи навбатда боланинг

хулқ-атворидаги муаммони аниқлайди, кейин "ўлчайди"

(хулқ-атворини ўрганади ва кузатади), натижада баҳолаш

амалга оширилади ва ўқитиш стратегияси ("аралашув")

ишлаб чиқилади.

АБА тизими бўйича машғулотлар пайтида

ҳар куни бола билан турли хил ихтисосликдаги бир нечта му-

тахассислар ишлайди (хулқ-атвор кўникмалари бўйича де-

фектолог, мусиқа билан даволовчи шифокор, арт-терапевт),

назорат эса методика бўйича мутахассис – супервизор томо-

нидан амалга оширилади.

Мутахассислар доимий равишда

бола билан икки-уч соат шуғулланишади (бу вақт ичида беш

ёки олтита дастур бажарилади), икки ёки учта мутахассис

бир кун давомида бола билан доимий равишда ишлаши мум-

кин ва бола кунига беш-олти соат шуғулланади. Дастурлар

бўйича барча ҳаракатларга оид мутахассисларнинг ҳара-

катлари мувофиқлаштириб, бола билан ишлашнинг умумий

журналида қайд этилади [2, 8].

ABA уйда, таълим муассасасида, болалар тўгаракларида

ўтказилиши мумкин. Машғулотлар индивидуал ва гуруҳлар-

дабўлиши мумкин - кичик гуруҳларда (икки - уч киши) ва катта

гуруҳларда (беш- ўн киши).

Ўқув режасидаги соатлар сони эҳтиёж ва имкониятларга

қараб фарқ қилиши мумкин. АВА дастурида соатларнинг ўр-

тача сони ҳафтасига 20 соатни ташкил қилади. АВА дасту-

рида соатларнинг минимал сони - ҳафтасига олти соат, мак-

симал - 40 соат. Боланинг ота-онаси бола билан ишлайдиган

жамоанинг ажралмас қисми бўлиши, болани хулқ-атворни

ўрганиш тамойиллари асосида тарбиялаши ва дастурда ўр-

ганган барча кўникмаларини умумлаштиришга ёрдам бе-

риши муҳимдир.

Мактабгача ёшдаги болалар учун кўникмаларнинг риво-

жланиш даражасидан қатъий назар, махсус таълим тизи-

мида ўқиш тавсия этилади. Уйда ўқитишда муҳит чекланган

бўлиши мумкин, бунда бола тенгдошлар гуруҳида бўлиш, гу-

руҳда ўқиш, турли одамлар билан мулоқотга киришиш каби

муҳим кўникмаларни ўргана олмайди [5, 8].

Қисман ўқитиш индивидуал бўлиб қолиши мумкин, ай-

ниқса нутқ қобилиятлари паст бўлган болалар ёки, илгари

тайёргарлик кўрмаган ва катталар билан қандай муноса-

батда бўлишни ўрганмаган болалар учун [1, 8].

Хулосалар. Ўқув дастурининг барча қаъийлиги билан АВА

методологияси аутизмнинг оғир шакллари, Даун синдроми ва

интеллектуал етишмовчиликнинг оғир шакллари учун мос ке-

лади. Агар боланинг хатти-ҳаракати қариндошлари томони-

дан назорат қилинмаса, у илтимослар ва таъқиқларга жа-

воб бермаса, исми билан чақирилганда жавоб бермаса, му-

лоқотга киришишга интилмаса, нутққа эга бўлмаса ёки нутқи

жуда ёмон ривожланган бўлса ва бола фикрлари ҳамда ис-

такларини қийинчилик билан ифодалай олса(ёки ифодалай

олмаса), ушбу техниканинг танлови ўзини оқлайди.

Шундай қилиб, АВА терапияси ёрдамида аутизмни даво-

лаш мутахассисларнинг амалий кузатувлари, аутизм касал-

лиги бўлган беморларда мия ҳолатини ўрганиш асосида қўл-

ланиладиган психотерапевтик дастурлардан фойдаланишга

асосланади.


background image

«NEVROLOGIYA»—2(90), 2022

56

1. Адабиётлар

2. Аршатская О.С. Психологическая помощь ребенку

раннего возраста при формирующемся детском ау-

тизме//Дефектология.2005. №2. с.46-67

3. Детский аутизм и ABA: ABA (Applied Behavior Analisis):

терапия, основанная на методах прикладного ана-

лиза поведения / Роберт Шрамм ; пер. с англ. 3. Из-

майловой-Камар; науч. ред. С. Анисимова.— Екате-

ринбург : Рама Паблишинг, 2013.— 208 с.

4. Иванов Е. С. Детский аутизм: Диагностика и коррек-

ция: Учебное пособие Санкт-Петербург: Издательство

«Дидактика Плюс»2004:С.15

5. Интегрированное обучение детей с особенностями

психофизического развития: Монография/А.Н.Коно-

плева, Т.Л.Лещинская. Мн. НИО. 2003. 232 с.

6. Никольская О.С. Аутичный ребенок. Пути помощи.

Изд. 4-е, стер. – М.: Теревинф, 2007-С. 16

7. Обучение детей с аутизмом и связанными расстрой-

ствами. Пер. с англ. Д.Г. Сергеева; предисл. к рус. изд.

В.Г. Ромека; предисл. М. Сандберга. — 2-е изд. — Ека-

теринбург: Рама Паблишинг, 2017. — 304 с.

8. Шрамм Роберт. Детский аутизм и ABA. - Рама Пабли-

шинг, 2013. — 208 с.

9. Янушко Е.А. Игры с аутичным ребенком. Установ-

ление контакта, способы взаимодействия, развитие

речи, психотерапия. – Изд.2-е. – М.; Теревинф, 2007.

– 136 с. – (Особый ребенок).

10. Dymond S, O'Hora D, Whelan, O'Donovan A. Citation

analysis of Skinner's Verbal Behavior: 1984–2004. The

Behavior Analyst. 2006;29:75–88.

11. O'Hora D, Peláez M, Barnes-Holmes D, Rae G, Robinson

K, Chaudhary T. Temporal relations and intelligence: Cor-

relating relational performance with performance on the

WAIS-III. The Psychological Record. 2008;58:569–584

12. Sundberg, M.L., Partington, J. W. The Assessment of Ba-

sic Language and Learning Skills-Revised. Pleasant Hill,

CA: Behavior Analysts, Inc., 2006.

ОБЗОР

Библиографические ссылки

Аршатская О.С. Психологическая помощь ребенку раннего возраста при формирующемся детском аутизме Дефектология.2005. №2. с.46-67

Детский аутизм и ABA: ABA (Applied Behavior Analisis): терапия, основанная на методах прикладного анализа поведения Роберт Шрамм ; пер. с англ. 3. Измайловой-Камар; науч. ред. С. Анисимова.— Екатеринбург : Рама Паблишинг, 2013.— 208 с.

Иванов Е. С. Детский аутизм: Диагностика и коррекция: Учебное пособие Санкт-Петербург: Издательство «Дидактика Плюс»2004:С.15

Интегрированное обучение детей с особенностями психофизического развития: Монография/А.Н.Коноплева, Т.Л.Лещинская. Мн. НИО. 2003. 232 с.

Никольская О.С. Аутичный ребенок. Пути помощи. Изд. 4-е, стер. – М.: Теревинф, 2007-С. 16

Обучение детей с аутизмом и связанными расстройствами. Пер. с англ. Д.Г. Сергеева; предисл. к рус. изд. В.Г. Ромека; предисл. М. Сандберга. — 2-е изд. — Екатеринбург: Рама Паблишинг, 2017. — 304 с.

Шрамм Роберт. Детский аутизм и ABA. - Рама Паблишинг, 2013. — 208 с.

Янушко Е.А. Игры с аутичным ребенком. Установление контакта, способы взаимодействия, развитие речи, психотерапия. – Изд.2-е. – М.; Теревинф, 2007. – 136 с. – (Особый ребенок).

Dymond S, O'Hora D, Whelan, O'Donovan A. Citation analysis of Skinner's Verbal Behavior: 1984–2004. The Behavior Analyst. 2006;29:75–88.

O'Hora D, Peláez M, Barnes-Holmes D, Rae G, Robinson K, Chaudhary T. Temporal relations and intelligence: Correlating relational performance with performance on the WAIS-III. The Psychological Record. 2008;58:569–584

Sundberg, M.L., Partington, J. W. The Assessment of Basic Language and Learning Skills-Revised. Pleasant Hill, CA: Behavior Analysts, Inc., 2006.

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов