Развитие мыслей об этногенезе узбекского народа (от А. Ю. Якубовского до наших дней)

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

90

ҳаётидаги

ўрни

,

ҳиссасини

барча

соҳаларда

янада

жадаллаштириш

мақсадга

мувофиқдир

.

Иккинчидан

,

ўтган

асрдаги

диний

-

сиёсий

вазиятларнинг

тажрибасидан

сабоқ

чиқариш

бугунги

кун

учун

муҳим

аҳамият

касб

этади

.

Ана

шундай

кунларни

бошдан

кечирган

халқимиз

ўтмиш

хатоларини

такрорламаслиги

учун

ҳам

ҳозирда

давлатимиз

томонидан

амалга

оширилаётган

ислоҳотларда

аёлларимизнинг

жамиятдаги

ўрни

муҳим

эканлигини

унутмаслик

лозимдир

.

У

чинчидан

,

ҳозирги

кунда

Ўзбекистонда

дин

омили

билан

боғлиқ

муам

-

моли

вазиятларнинг

ечимини

топишда

,

ўтган

даврнинг

диний

-

сиёсий

ҳаёти

-

ни

ўрганиш

,

таҳлил

қилиш

янгича

хулосаларни

чиқаришда

асосий

мезон

эканлигини

тушуниб

етиш

муҳимдир

.

Тўртинчидан

,

ислом

динида

аёлларга

кенг

ҳуқуқ

ва

эркинликлар

берил

-

ганлигининг

ўзи

ҳам

аёлнинг

юқори

нуфузга

эга

эканлигини

кўрсатади

ва

бугун

жамиятда

мавжуд

бўлган

ўтмиш

сарқитларига

раддиялар

беришда

муҳим

омил

эканлигини

англаш

керак

.

Бешинчидан

,

хотин

-

қизлар

мавзуси

нафақат

ўтган

асрда

,

балки

бугунги

кунда

ҳам

долзарб

мавзу

эканлиги

,

уларнинг

маънавий

жиҳатдан

етук

бўлишлари

нафақат

бугунги

кун

учун

,

балки

келажак

авлод

тарбиясида

ҳам

етакчи

ўрин

тутишини

тарихий

сабоқ

орқали

таҳлил

қилиш

ўта

муҳимдир

.

АБИРОВ

ВАЛИШЕР

Ўқитувчи

,

ТошДШИ

Ўзбек

халқи

этногенези

ҳақидаги

фикрларнинг

тадрижи

(

А

.

Ю

.

Якубовскийдан

ҳозирга

қадар

)

Аннотация

.

Мақолада

ўзбек

этногенези

ва

этник

тарихига

доир

фикр

ва

қа

-

рашларнинг

тадрижий

ривожи

акс

эттирилган

.

Ўзбек

халқи

этногенези

ва

этник

тарихи

мавзусида

тарихчи

,

этнограф

,

археолог

,

антрополог

,

лингвист

олимлар

яратган

илмий

адабиётлар

,

улардаги

концепциялар

,

тарихчи

олимларнинг

бу

хусусдаги

олиб

борган

методологияси

изчил

ва

бир

бутун

яхлит

тарзда

ўрганил

-

маган

.

Ушбу

илмий

мақола

мавзу

бўйича

чуқур

ўрганиб

таҳлил

этиш

ҳамда

илмий

мулоҳаза

юритишга

чорловчи

илмий

тадқиқот

изланишидир

.

Мақолада

Республи

-

камизнинг

турли

нашрларида

ва

матбуот

марказларида

чоп

этилган

моногра

-

фиялар

,

мақолалар

,

етук

олимларимизнинг

ижодий

йўлига

бағишланган

очерк

ва

рисолалар

муайян

бир

даражада

ўз

аксини

топган

.

Жумладан

,

тарихчи

олимлар

А

.

Ю

.

Якубовский

,

С

.

П

.

Толстов

,

А

.

А

.

Семёнов

,

Б

.

А

.

Литвинский

,

К

.

Ш

.

Шониё

-

зов

,

А

.

А

.

Асқаров

,

Рахим

Масов

ва

бошқа

олимларнинг

олиб

борган

илмий

тадқиқотлари

ва

қарашлари

ҳамда

бу

фикрлар

қайси

асарларда

келтирилганлиги

мазкур

мақолада

илмий

тил

негизида

шакллантирилган

.

Мустақиллик

йилларида

ўзбек

халқи

этногенези

ва

этник

тарихи

масалалари

,

унинг

тадрижий

равишда

чуқурлашуви

ва

равнақ

топиши

борасида

бир

қатор

олимлар

илмий

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

91

тадқиқот

олиб

борди

.

К

.

Ш

.

Шониёзов

,

Б

.

А

.

Аҳмедов

,

И

.

Жабборов

асарларида

ёзма

манбалар

ва

қисман

археологик

топилмалар

асосида

ўзбек

халқи

этногенези

ва

этник

тарихи

ҳақида

янги

хулосалар

қилинган

бўлса

,

А

.

А

.

Асқаров

,

Т

.

К

.

Ходжаев

ва

бошқа

тадқиқотларда

нафақат

этногенез

,

балки

этник

тарих

масалалари

ҳам

археологик

ва

антропологик

тадқиқотлар

асосида

чуқур

ўрганилди

.

Ўзбек

антропологларининг

изланишлари

ўзбеклар

этногенезини

янада

бойитди

ва

тарихчи

,

этнограф

,

археологларнинг

тадқиқотларидаги

хулосаларнинг

ҳаққо

-

нийлигини

исботлади

.

Мустақиллигимиз

шарофати

билан

маънавий

ҳаётимизда

бошланган

янгиланиш

Ўзбекистон

тарихида

бўлганидек

,

ўзбек

халқи

этногенези

ва

этник

тарихи

соҳасида

ҳам

анча

юксак

даражада

тараққий

этди

.

Ушбу

мақола

орқали

ўзбек

халқи

этногенези

масаласини

ёритишда

объэктив

ёндашув

қай

шаклда

ривож

топганлигини

яққол

кўриш

мумкин

ҳамда

уларнинг

таҳлилини

англашга

ёрдам

беради

.

Таянч

сўз

ва

иборалар

:

ўзбеклар

,

этнос

,

этноним

,

этник

бирлик

,

элат

,

этно

-

генез

,

этник

тарих

,

миллий

ўзлик

,

туркийзабон

,

илмий

қарашлар

.

Аннотация

.

В

статье

изложены

эволюционные

взгляды

узбекского

этногенеза

и

этнической

истории

.

Ни

полностью

,

ни

частично

не

была

изучена

тема

узбекского

этногенеза

и

этнической

истории

узбекского

народа

в

научных

работах

,

в

концепциях

и

методологиях

ученых

историков

,

этнографов

,

археологов

,

антропологов

,

лингвис

-

тов

.

Данная

научная

статья

представляет

собой

научное

исследование

,

которое

подробно

исследует

эту

тему

и

является

импульсом

к

научному

рассуждению

и

исследованию

.

Комментарии

к

некоторым

аспектам

статьи

,

монографии

,

статьи

,

опубликованные

в

различных

публикациях

и

пресс

-

релизах

Республики

Узбекистан

,

отражены

в

ряде

глав

и

брошюр

,

посвященных

творческому

пути

опытных

ученых

.

В

частности

,

научные

исследования

,

проведенные

такими

историиками

,

как

А

.

Ю

.

Якубовский

,

С

.

Толстов

,

А

.

А

.

Семёнов

,

Б

.

А

.

Литвинский

,

К

.

Ш

.

Шониязов

,

А

.

Аскаров

,

Рахим

Масов

и

научные

исследования

других

ученых

историков

,

их

взгляды

,

а

также

в

каких

произведениях

были

приведены

эти

идеи

.

За

годы

независимости

ученые

провели

научные

исследования

по

этногенезу

и

этнической

истории

узбекского

народа

,

его

постепенной

интенсификации

и

процветанию

.

В

научных

работах

K.

Ш

.

Шониязова

,

Б

.

А

.

Ахмедова

,

И

.

Джабборо

-

ва

были

сделаны

новые

открытия

по

этногенезу

и

этнической

истории

узбекского

народа

на

основе

письменных

источников

и

частично

археологических

находок

,

а

ученые

А

.

Аскаров

и

Т

.

К

.

Ходжаев

и

другие

исследователи

в

своих

исследованиях

изучали

не

только

этногенез

,

но

и

вопросы

этнической

истории

узбекского

народа

на

основе

археологических

и

антропологических

исследований

.

Исследования

узбекских

антропологов

обогатили

этногенез

узбекского

народа

и

подтвердили

достоверность

выводов

историков

,

этнографов

и

археологов

.

Обновление

,

которое

началось

в

нашей

духовной

жизни

во

имя

независимости

,

значительно

выросло

в

истории

Узбекистана

,

в

области

этногенеза

и

этнической

истории

узбекского

народа

.

Эта

статья

демонстрирует

объективный

подход

в

освещении

этногенеза

узбекского

народа

и

четко

виден

и

понятен

его

анализ

.

Опорные

слова

и

выражения

:

узбеки

,

этнос

,

этноним

,

этнические

группы

,

этничность

,

этногенез

,

этническая

история

,

национальная

идентичность

,

тюркс

-

кий

язык

,

научные

взгляды

.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

92

Abstract.

The article outlines the evolutionary views of Uzbek ethnogenesis and ethnic

history. Historical, ethnographical, archaeological, anthropological, linguistic scientific
literature, their concepts and the methodology of historian scientists have not been
studied in whole or in part on the ethnogenesis and ethnic history of the Uzbek people.
This scientific article is a scientific research, which explores the topic in detail and
encourages to the scientific reasoning and research. The article reflects monographs,
articles, published in various publications and press releases of the Republic of
Uzbekistan. Particularly, scientific researches conducted by historians such as
A. Yu. Yakubovsky, S. Tolstov, A. A. Semeyonov, B. A. Litvinsky, K. Sh. Shoniyazov,
A. Askarov, Rakhim Masov and others, their views and its basis were given in the article.

During years of the independence, scientists have conducted scientific research on the

ethnogenesis and ethnic history of the Uzbek people, its gradual intensification and
prosperity. In the works of Jabborov new findings on ethnogenesis and ethnic history of the
Uzbek people on the basis of written sources and partly archeological findings have been
made.

А

.

А

. Askarov, T. K. Hodjaev and other’s works have studied not only ethnogenesis, but

also ethnic history issues on the basis of archaeological and anthropological research. The
research of Uzbek anthropologists enriched the ethnogenesis of Uzbeks and proved the
truthfulness of the findings of historians, ethnographers and archeologists. This article
demonstrates the objective approach in the coverage of the ethnogenesis of the Uzbek people
can be clearly seen and their analysis is understandable.

Keywords and expressions:

Uzbeks, ethnos, ethnonym, ethnic groups, ethnicity,

ethnogenesis, ethnic history, national identity, turkic language, scientific views.

Кириш

.

Бугунги

кунда

М

арказий

Осиё

давлатларида

турли

соҳаларда

кечаётган

ҳамкорлик

,

дўстлик

,

тарихий

бирдамликка

интилишдан

ташқари

мунозара

,

муҳокама

,

зиддият

ва

қарама

-

қаршиликлар

ҳам

тез

-

тез

содир

бўл

-

моқда

.

Х

усусан

,

минтақадаги

халқларнинг

этник

тарихини

ўрганишга

бўлган

илмий

тадқиқотлар

1

,

қарашлар

2

,

фикрлар

баъзида

тарих

саҳифаларида

1

Yakubovskiy A.Yu. O'zbek xalqining yuzaga kelishi haqida masalasi. [About the emergence of

the Uzbek people] T.: O'ZFAN 1941. Tolstov S.P. Osnovnye muammy etnogeneza narodov
Srednee Azii. [The main problems of the ethnogenesis of the peoples of Central Asia] SE.1947.
Semenov A.A. K voprosu o proisxojdenii i sostave ubekbekov Shayboniy-xana: Materialy po
istoriya tajikov i uzbekov Sredney Azii.[To the question of the origin and composition of
Uikekbekov Shayboniy-Khan: Materials on the history of the tagges and Uzbeks of Central Asia]
Vypusk 1. Trudy, tom XII,Stalinabad,1954. Shoniyozov K.Sh. O'zbek xalqing shakllanish
jarayoni.[The formation process of the Uzbek people] T.: "Sharq", 2001. Litvinskiy B.A.
Etnogenez i etnicheskaya istoriya narodov Sredney Azii i Kazaxstan v drevnosti i srednevekovoe
(theoreticheskie aspekty). [Ethnogenesis and the ethnic history of the peoples of Central Asia and
Kazakhstan in ancient times and medieval (theuretic aspects)] Moscow.1990. Askarov A.A.
Nekotorye aspekty izucheniya ethnogeneza i etnicheskoy istorii uzbekskogo naroda.[Some aspects
of the study of ethnogenesis and ethnic history of the Uzbek people] Masov R. Rodivshiysya na
glazax istorii (K voprosu obrazovaniya Uzbekskoy SSR). www.ia-centr.ru[Born in front of history
(On the formation of the Uzbek SSR)]

2

Oshanin L.B. Etnogenez narodov Srednee Azii v svette dannyx anthropologii [Ethnogenesis of

the peoples of Central Asia in the light of anthropology]// SE - 1947. Bernshtam A.N. Drevney
tyurkskie element v etnogeneza Sredney Azii[Ancient Turkic element in the ethnogenesis of

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

93

ноўрин

ишлатилмоқда

.

З

еро

,

Ўзбекистон

Республикаси

Биринчи

Президенти

Ислом

Каримов

таъкидлаганидек

: “….

Тарих

хотираси

миллий

ўзликни

англаш

-

ни

,

таъбир

жоиз

бўлса

,

миллий

ифтихорни

тиклаш

ва

ўстириш

жараёнида

ғоят

муҳим

ўрин

тутади

”

1

.

Шундай

экан

,

ўз

тарихимизни

теран

англаб

етиш

,

ўзлигимизни

билишга

қаратилган

асосий

ечимдир

.

Давлатимиз

раҳбари

Шавкат

М

ирзиёевнинг

2016

йилнинг

29

декабрида

қабул

қилинган

“

Ўзбекистон

Республикаси

Фанлар

академияси

академик

-

лари

фаолиятини

такомиллаштириш

ва

рағбатлантириш

”

тўғрисидаги

ПФ

-

4907-

сонли

фармонида

мамлакатимиз

ижтимоий

-

иқтисодий

тараққиётида

илм

-

фаннинг

ўрнини

янада

мустаҳкамлаш

,

академиклар

фаолиятини

ҳар

томонлама

қўллаб

-

қувватлаш

,

юқори

малакали

илмий

кадрлар

тайёрлаш

сифатини

оширишни

рағбатлантириш

мақсадида

бир

қатор

муҳим

чора

-

тадбирлар

белгиланган

.

Илм

-

фан

тараққиётида

фундаментал

тадқиқотлар

муҳим

аҳамият

касб

этади

.

Фан

,

таълим

ва

ишлаб

чиқариш

интеграциясини

янада

такомиллаштириш

муҳимлиги

алоҳида

қайд

этилди

.

Ҳ

озирги

кунимизга

қадар

Республикамизнинг

тарихчи

,

этнограф

,

археолог

,

антрополог

,

лингвист

олимлари

ушбу

масала

юзасидан

катта

илмий

тадқиқот

олиб

бориб

,

салмоқли

ютуқларга

эришди

.

Ўзбекистон

ҳудудининг

турли

ҳудудларида

бир

қатор

этно

-

археологик

экспедициялар

ўтказилди

,

илмий

-

маданий

тадқиқотлар

олиб

борилди

,

йирик

монографиялар

,

катта

-

кичик

мақолалар

чоп

этилди

.

Бу

илмий

тадқиқотларнинг

барчасини

биргаликда

олиб

қаралса

,

уларда

ўзбек

халқининг

энг

қадимги

,

қадимги

,

ўрта

асрлар

ва

ҳозирги

замон

тарихи

,

ўзбек

аждодларининг

этнос

сифатида

пайдо

бўлиши

ва

этногенез

жараёни

,

унинг

халқ

сифатида

шаклланиши

,

улар

яшаган

ҳудудлар

ва

миллий

давлатларнинг

ташкил

топиши

,

уларнинг

бошқа

халқлар

билан

ижтимоий

-

иқтисодий

,

маданий

-

маънавий

алоқалари

ва

бошидан

кечирган

барча

тарихий

жараёнлар

давомида

ўзбек

халқининг

ҳозирги

миллат

шаклини

олганлигининг

кенг

манзараси

намоён

бўлади

.

Мақсад

ва

вазифа

:

Ўзбек

халқи

этногенези

ва

этник

тарихи

тарихшу

-

нослигини

очиб

бериш

ва

тарихчи

олимлар

томонидан

ёзилган

илмий

адабиётлар

,

монографиялар

,

диссертациялар

,

тўпламлар

,

мақолалар

ва

муал

-

лифларнинг

концепциялари

,

ёндашувлари

,

тадқиқотлари

методологиясини

ўрганиш

,

ушбу

мавзу

ҳақида

илмий

қарашларнинг

шаклланиши

ва

ривож

-

ланиш

жараёнини

тадқиқ

этиш

,

уларнинг

натижаларини

умумийлаштириб

,

асосий

концепциялар

,

методологик

асосларни

ҳамда

якуний

хулосаларни

Central Asia] SE 1947. Karmisheva B.X. Ochnerki ethnicheskoy istorii yjnyx rayov Tadjikistan va
Uzbekistana.[Ethnic history essays of southern paradise Tajikistan vs Uzbekistan] - M. Nauya,
1976.

С

. 323. Bernshtam A.N. Drevney tyurkskie element v etnogeneza Sredney Azii [Ethnic

history essays of southern paradise Tajikistan vs Uzbekistan] SE 1947.

1

Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va

tarqqiyot kafolatlari. [Uzbekistan on the threshold of XXI century: threats to security, stability
conditions and guarantees of success] –T.: “O‘zbekiston” , 1997. pp.140-141.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

94

аниқлаш

мақоланинг

мақсади

саналади

.

Кўрсатилган

йўналишдан

келиб

чиққан

ҳолда

қуйидаги

вазифалар

қўйилган

:

–

дастлабки

тадқиқотларда

ўзбек

халқи

этник

тарихи

ва

этногенези

масалалари

хусусида

билдирилган

фикр

-

мулоҳазаларни

изчил

тар

-

тибда

ўрганиш

;

–

ўзбек

халқи

этник

тарихи

ва

этногенези

муаммолари

ҳақидаги

концепцияларнинг

талқини

масаласини

ёритиш

;

–

мустақиллик

йилларидаги

тадқиқотларда

ўзбек

халқи

этногенези

,

этник

тарихи

муаммосининг

ёритилишини

кўрсатиш

,

ўзбек

халқи

этногенези

,

этник

тарихи

муаммосини

антропологик

,

археологик

,

этнографик

,

лингвистик

ва

бошқа

соҳа

илмида

таҳлил

этиш

;

–

мустақиллик

даврида

мазкур

масалани

ўрганишдаги

янгича

ёндашув

усулларини

кўрсатиш

ва

ушбу

тадқиқотни

хориж

тадқиқотчилари

талқинида

ўрганиш

;

–

юқорида

қайд

этилган

масалалар

юзасидан

эришилган

илмий

ютуқ

-

ларни

умумлаштириш

,

мунозарали

масалаларни

аниқлаштириш

асосида

бу

борадаги

янги

тадқиқот

йўналишларини

кўрсатиб

бериш

;

–

мавжуд

илмий

адабиётлар

ҳақида

маълум

муаллифлар

бўйича

мунтазам

тартибда

аниқ

ва

илмий

асосланган

маълумот

бериш

;

–

босқичма

-

босқич

асосида

шаклланган

турли

қарашлар

,

фикрлар

ва

ёндашувларни

ёритиб

бериш

;

–

мустақиллик

даврида

маҳаллий

тарихчи

олимлар

ва

бошқа

соҳа

вакилларининг

асарларини

таҳлил

этиш

;

–

хорижий

тадқиқотчилар

томонидан

ўзбек

халқи

этногенези

ва

этник

тарихи

масаласига

муносабатларни

ўрганиш

ҳисобланади

.

Усуллар

:

илмий

мақолани

ёзишда

назарий

-

методологик

,

тарихийлик

ва

холислик

,

тарихий

-

қиёсий

,

тарихий

-

таққослаш

,

тарихий

-

типологик

,

тизимли

-

ёндашув

,

тизимли

-

таҳлил

,

структурали

-

вазифавий

,

структурали

-

тизимли

,

син

-

тез

,

анализ

,

тарихий

-

генетик

,

хронологик

каби

усуллардан

фойдаланилди

.

Натижа

ва

мулоҳаза

:

А

.

Ю

.

Якубовский

ўзининг

“

Ўзбек

халқининг

юзага

келиши

масаласи

ҳақида

”

номли

рисоласида

тарихни

илмий

асосда

таҳлил

этишни

таъкидлаб

,

Ўрта

Осиёнинг

марказий

ҳудудларида

қадим

замонлардан

буён

аҳоли

яшаб

келаётган

,

вақт

ўтиши

натижасида

этник

(

ўзбек

)

ва

М

арказий

Осиё

ҳудудидаги

бошқа

халқлар

ўз

номини

олганли

-

гини

айтиб

ўтади

.

Жумладан

,

икки

дарё

оралиғида

туркий

халқлар

мада

-

нияти

сўғд

цивилизацияси

натижасида

ўзбеклар

шаклланганлигини

,

бироқ

ўзбек

деган

ном

кейин

берилганлигини

ёзади

.

Кушонлар

замонида

Ўзбекистон

халқларининг

этник

таркибида

ўзгаришлар

майдонга

келди

.

Ҳ

аммадан

бурун

сакларнинг

анчагина

қисми

Қозоғистон

ва

Ўзбекистон

тупроғидан

кўчиб

кетди

.

М

аълумки

,

бу

ерлардан

кўчиб

кетган

сакларнинг

асосий

оммаси

Э

роннинг

шарқий

вилоятларидан

бирига

жойлашди

ва

бу

вилоят

Сакистон

деб

юритиладиган

бўлди

1

.

1

Yakubovskiy A.Yu. O'zbek xalqining yuziga kelishiga masalasi.[About the emergence of the

Uzbek people] T.: O'ZFAN 1941. p.5.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

95

Сакларнинг

ўрнини

Е

ттисувда

усунлар

,

Шошда

эса

қанғюйлар

ишғол

қилдилар

.

Қанғюйлар

Ўзбекистоннинг

қадимги

тарихида

катта

рол

ўйнай

-

дилар

.

Қанғюйлар

милоддан

аввалги

II

асрда

Сирдарёнинг

ўрта

ва

қуйи

оқимларидан

то

Е

ттисувдаги

Талас

водийсигача

бўлган

ерларни

ишғол

қилиб

,

аста

-

секин

З

арафшон

водийсига

ва

ҳатто

Қашқадарёгача

силжиб

бордилар

1

.

Кушонларнинг

кўпчилиги

З

арафшон

ва

Қашқадарё

водийсида

ўтириб

қолиб

,

аста

-

секин

сўғдларга

аралашиб

кетганлар

.

Антропологик

ва

лингвистик

маълу

-

мотлар

бўлмаганлиги

учун

,

кушонлар

томонидан

сўғдларнинг

этник

таркибига

ва

тилига

қандай

ўзгаришлар

киритилганини

биз

билмаймиз

,

аммо

уларнинг

ўзгаришлар

киритганликларига

шубҳа

бўлиши

мумкин

эмас

2

деб

,

Ўрта

Осиё

ўтроқ

аҳоли

ҳудудларида

ўзбек

халқининг

аждодлари

кўчманчи

ўзбеклар

бир

неча

аср

аввалдан

яшаб

келганлиги

ҳақида

муаллиф

фикр

юритиб

3

,

ўзбек

этногенези

шаклланишини

қадим

тарихий

босқичларда

,

катта

тарихий

давр

ичида

туркийзабон

турғун

аҳоли

таркибидаги

қабилалар

асосини

кўрсатади

4

.

У

зоқ

замонлардан

то

ҳозирги

кунга

қадар

ўзбекларнинг

келиб

чиқишига

турли

қарашлар

ҳукм

суриб

келди

.

Бу

қарашга

кўра

,

ўзбек

халқининг

тарихи

кўчманчи

ўзбеклардан

бошланади

;

кўчманчи

ўзбеклар

эса

,

Ўрта

Осиёга

Х

V

асрда

ёки

Х

VI

асрнинг

бошларида

кира

бошлайдилар

5

.

Ўзбек

халқининг

асосини

“

кўчманчи

ўзбеклар

”

эмас

,

балки

Ўзбекистон

ҳудудида

узоқ

асрлар

мобайнида

мураккаб

этногенез

процесси

орқали

шаклланган

барча

турк

аҳолиси

ташкил

этади

6

.

С

.

П

.

Толстов

Ўрта

Осиё

халқларини

(

тожик

,

ўзбек

,

қозоқ

,

қирғиз

,

қора

-

қалпоқ

)

элат

бўлиб

шаклланиш

жараёнининг

ниҳоясига

етиш

вақтини

ва

бу

жараён

қайси

давлат

ичида

ўтганлигини

тахминий

аниқлайди

7

.

Шундан

келиб

чиқиб

,

у

ўзбек

халқининг

этногенетик

жараёни

Қанғ

давлати

ҳудудида

бошланганлиги

ва

Қанғ

давлатининг

таркибида

ва

у

эгаллаб

турган

минта

-

қаларда

ўзбек

халқининг

илк

аждодлари

яшаганлиги

,

уларнинг

этник

таркиби

ва

тили

бир

хилда

бўлмаганлиги

ҳақида

хулоса

беради

.

Ўзбек

аждодларининг

алоҳида

элат

сифатида

шаклланиш

жараёнинг

ниҳоясига

етиш

вақтини

Х

–XII

асрларда

,

Қорахонийлар

давлати

доирасида

якун

-

ланганлигини

таъкидлайди

8

.

Ҳ

озирги

замон

Ўрта

Осиё

халқларининг

бирон

-

таси

ҳам

қадимги

этник

гуруҳларга

бевосита

бориб

тақалмайди

.

1

Yakubovskiy A.Yu. O'zbek xalqining yuziga kelishiga masalasi.[About the emergence of the

Uzbek people] T.: O'ZFAN 1941. p.5.

2

Ibid – p.5.

3

Ibid – p.3.

4

Ibid – p.20.

5

Ibid – p.3.

6

Yakubovskiy A.Yu. O'zbek xalqining yuziga kelishiga masalasi.[About the emergence of the

Uzbek people] T.: O'ZFAN 1941. p.13.

7

Shoniyozov K.Sh. O'zbek xalqing shakllanish jarayoni.[The formation process of the Uzbek

people] T.: "Sharq", 2001. p.19.

8

Tolstov S.P. Osnovnye muammy etnogeneza narodov Srednee Azii.[The main problems of the

ethnogenesis of the peoples of Central Asia] SE. 1947 p. 304.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

96

Академик

А

.

А

.

Семеёнов

ўтган

асрнинг

ярмида

шундай

ёзган

эди

:

“

Турк

-

мўғул

қабилалари

Олтин

Ўрдани

яратдилар

,

уларнинг

кўпчилиги

Олтин

Ўрданинг

катта

урушларида

қатнашган

эди

.

Ўшандан

бошлаб

улар

“

ўзбеклар

”

деб

аталиб

,

турк

-

мўғуллардан

иборат

бўлган

қабилалардан

таш

-

кил

топган

эди

.

Ўзбекларнинг

этник

шаклланиши

ва

давлат

сифатида

номланиши

Ўзбекхон

билан

боғлиқ

бўлиб

,

бунда

унинг

ислом

динини

ёйиши

катта

аҳамиятга

эга

бўлган

.

Форс

муаллифларнинг

ёзишича

,

Ўзбек

-

хонинг

форс

кўрфазларига

юриши

ва

доимий

бу

ҳудудлар

билан

алоқа

боғлаб

туриши

форс

тилининг

ёйилиши

ва

қабилаларда

этник

эралашувни

юзага

келтирган

”

1

. “

Ўзбек

”

терминини

эса

,

А

.

А

.

Семёнов

айнан

Ўзбекхон

номидан

келиб

чиққанлигини

уқтиришга

ҳаракат

қилади

2

.

К

.

Ш

.

Шониёзов

ўзбекларнинг

Ўрта

Осиё

ҳудудидаги

энг

қадимги

аждодларини

кўрсатишга

муваффақ

бўлди

3

.

У

бронза

даври

ва

илк

ўрта

асрлардаги

турли

этник

жараёнларнинг

кенг

манзарасини

гавдалантириш

,

ўзбек

халқининг

маҳаллий

этник

заминда

шаклланганлигини

исботлашга

муваффақ

бўлди

.

Ўзбек

халқи

шаклланишининг

асосий

даврларини

очиб

бе

-

риб

,

бу

этник

жараённи

турли

сиёсий

бирлашмалар

тизимида

босқичма

-

босқич

кузатиб

,

Х

I

аср

бошида

Қорахонийлар

давлатида

ниҳоясига

етганлигини

баён

қилди

.

Академик

К

.

Ш

.

Шониёзов

шундай

ёзади

: “

Ўзбек

халқининг

этник

тарихи

илк

аждодлари

яшаган

ҳудуд

билан

бевосита

боғлиқ

.

Ўзбек

аждодлари

элат

бўлиб

Ўрта

Осиёнинг

М

арказий

вилоятлари

М

овароуннаҳрда

(

Фарғона

водийси

ҳам

шунинг

ичида

),

Х

оразмда

,

Тошкент

воҳасида

,

Е

ттисувда

,

Шарқий

Туркистоннинг

ғарбий

минтақаларида

шаклланган

.

Бу

минтақалар

инсоният

-

нинг

қадимги

маданият

марказларидан

ҳисобланади

.

Сополлитепа

,

Ч

уст

,

З

амонбобо

ва

Х

оразм

заминида

олиб

борилган

қазилмалардан

топилган

материаллардан

маълум

бўлишича

,

миллоддан

олдинги

II

минггинчи

йилларда

Ўрта

Осиёнинг

бир

қанча

районларида

ўтроқ

деҳқончилик

мавжуд

бўлган

”

4

.

Шундай

қилиб

,

муаллиф

милоддан

олдинги

VI–IV

асрлардаги

ўтроқ

аҳоли

ва

1

Masov R. Rodovshiysya na glazax istorii (K voprosu obrazovaniya Uzbekskoy SSR).[Born in

Front of the Eyes of History (On the Issue of Education of the Uzbek SSR)]www.ia-centr.ru

2

Semenov A.A. O'zbeklarning kelib chiqishi va tarkibi haqida Shayboniy Xon: Markaziy Osiyoda

tojiklar va o'zbeklar tarixi haqidagi materiallar. [To the question of the origin and composition of

Uzbeks Shaibani Khan: Materials on the history of Tajiks and Uzbeks in Central Asia.]1-son.

Trudy, XII, Stalinabad, 1954, p.4.

3

Shaniyazov K.Sh. Uzbeki-Karluki.[Uzbeks Karluk] - Toshkent: fan, 1964. p.195. Shaniyazov

K.Sh. O'zbek xalqining etnik tarixi.[To the ethnic history of the Uzbek people] - Toshkent. "Fan",

1974. p.242. Shaniyazov K.Sh.Markaziy Osiyo va Janubiy Sibirning turkiy qabilalarining o'zbek

xalqining etnogenezidagi ishtiroki masalasi.[On the issue of the participation of the Turkic tribes

of Central Asia and South Siberia in the ethnogenesis of the Uzbek people]//Sharq. Altai jazikovo

jamiyatining xalqlarining madaniy aloqalari.[cultural contacts of the peoples of the Altai jazikovo

community.] T.I.M., 1986. pp.70-73. O'zbek xalqining etnogenezidagi Karluk tarkibiy qismi.[On

the role of the Karluk component in the ethnogenesis of the Uzbek people] // ONU. - 1981. p. 28-

37. Shaniyazov K.Sh. Danvali va kanulilar [Danvali va kanulilar] Toshkent "Fan", 1990. p.168.

4

Shoniyozov K.Sh. O'zbek xalqing shakllanish jarayoni.[The formation process of the Uzbek

people] T.: "Sharq", 2001. p.103.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

97

кўчманчи

сак

,

массагет

қабилалари

Ўрта

Осиё

аҳолисининг

кейинги

асрлардаги

этник

тараққиётига

замин

тайёрлаб

беради

1

.

Б

.

А

.

Л

итвинский

ўзбек

халқининг

элат

бўлиб

шаклланган

вақтини

Х

V–

Х

VI

асрларда

этник

гуруҳларнинг

Дашти

Қипчоқдан

М

овароуннаҳр

ҳудуд

-

ларига

кириб

келганлиги

билан

боғлайди

ва

ўзбек

халқи

элат

бўлиб

(

этник

бирлик

)

шаклланган

даврини

Х

VI

асрда

деб

кўрсатади

2

.

Ўзбек

халқининг

этногенези

ва

этник

тарихи

масалалари

бўйича

акаде

-

мик

А

.

А

.

Асқаровнинг

ҳам

илмий

тадқиқот

ишлари

оммага

эълон

қилинган

.

У

нинг

“

Некоторые

аспекты

изучения

этногенеза

и

этнической

истории

узбекского

народа

”

номли

йирик

мақоласида

тарихий

,

археологик

,

этногра

-

фик

ҳамда

адабиётларга

асосланиб

,

ўзбек

халқи

этногенезининг

биринчи

босқичи

эрамиз

бошларидан

бошланган

,

ўзбек

этногенезининг

иккинчи

даври

эса

милодий

VI

асрнинг

иккинчи

ярмидан

бошланган

деб

,

Х

IV–

Х

V

асрларни

эса

,

бу

жараённинг

тараққий

этган

даври

деб

таъкидлайди

3

.

М

овароуннаҳр

ва

Х

оразмда

туркий

этноснинг

пайдо

бўлиши

,

мавжуд

тасаввурларга

кўра

,

Турк

хоқонлиги

ёки

антик

даврдан

эмас

,

балки

анча

аввал

–

бронза

даврига

бориб

тақалади

4

.

Х

асрнинг

охири

–

Х

I

асрнинг

бошларига

келиб

,

ўзбек

халқи

этногенези

тарихида

унинг

халқ

сифатида

шаклланиши

учун

зарур

барча

этник

белгилар

пайдо

бўлди

.

Аниқроқ

айтганда

,

маълум

йирик

ҳудудий

-

географик

вилоятларда

моддий

ва

маънавий

маданият

бирлиги

,

антропологик

тип

бирлиги

,

туркий

этник

асосда

тузилган

,

ўзликни

англаш

ва

ҳукмрон

туркий

этник

асос

атрофида

жипслашган

ва

икки

тиллилик

белгилари

асосида

қурилган

сиёсий

давлат

уюшмаси

ташкил

топди

5

.

Шундай

қилиб

,

этногенез

ва

унинг

этник

ривожланишини

ўрганишда

этник

белгилар

ва

этник

омилларнинг

таркиб

топиш

жараёнини

кузатиб

бориш

этногенетик

илмий

тадқиқотларнинг

тўғри

йўналишда

эканлигини

таъминлайди

.

Э

тник

омиллар

таркибини

ҳудудий

бирлик

,

иқтисодий

хўжалик

бирлиги

,

этномаданий

бирлик

,

антропологик

тип

бирлиги

ва

сиёсий

уюшма

бирлиги

,

яъни

этноснинг

маълум

бир

давлат

доирасида

уюшқоқлиги

ташкил

этади

.

Э

тник

белгиларга

эса

тил

бирлиги

,

этник

ном

ва

ўзликни

англаш

бирлиги

,

яъни

тарихий

қисматнинг

умумийлиги

киради

.

Юқорида

таъкидлаганимиздек

,

уларнинг

таркиб

топиши

бир

даврда

юз

бермайди

,

балки

улар

узоқ

давом

этган

тарихий

жараёнда

бирин

-

кетин

шаклланиб

боради

.

Қачонки

,

уларнинг

асосий

қисми

таркиб

топгач

,

элат

1

Shoniyozov K.Sh. O'zbek xalqing shakllanish jarayoni.[The formation process of the Uzbek

people] T.: "Sharq", 2001. p.117.

2

Litvinskiy B.A. Etnogenez i etnicheskaya istoriya narodov Sredney Azii i Kazaxstan v drevnosti

i srednevekovoe (theoreticheskie aspekty).[Ethnogenesis and the ethnic history of the peoples of
Central Asia and Kazakhstan in ancient times and medieval (theoretical aspects)] M. 1990. p. 32.

3

Askarov A.A. Nekotoryye aspekty izucheniya etnogeneza i etnicheskoy istorii uzbekskogo

naroda.[Some aspects of the study of the ethnogenesis and ethnic history of the Uzbek people] p.10.

4

Askarov A.A. O’zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi.[Ethnogenesis and ethnic history of the

Uzbek people] T.: Universitet 2007.p.245.

5

Ibid – p. 250.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

98

халқ

сифатида

шаклланади

,

этногенетик

жараён

яқун

топиб

,

этник

тарих

,

халқ

тарихи

бошланади

1

.

А

.

А

.

Асқаров

ўзбек

халқининг

таркиб

топиши

ва

унинг

миллат

мақоми

-

ни

олиш

жараёни

ҳақида

қуйидаги

хулосаларга

келади

:

ўзбек

халқи

келиб

чиқиши

бўйича

икки

хил

тилда

сўзлашувчи

қабила

ва

элатларнинг

аралаши

-

ши

ва

қоришувидан

таркиб

топган

экан

,

бу

икки

тилда

сўзлашувчи

жамоаларнинг

этник

жиҳатдан

дастлабки

аралашуви

археологик

ва

антропо

-

логик

материалларга

кўра

,

сўнгги

бронза

даврида

юз

берди

.

Бу

даврни

ўзбек

халқи

этногенезининг

бошланиши

,

деб

ҳисоблаш

мумкин

.

Сўнгги

бронза

давридан

бошланган

ассимиляция

жараёни

антик

даврга

келиб

,

ўзбек

халқига

хос

иқтисодий

хўжалик

,

этномаданий

ва

антропологик

тип

бирликларини

ўзида

мужассамлаштирувчи

,

ўтроқ

ҳаётга

мослашган

туркий

ҳудудий

майдон

таркиб

топди

,

ўзбек

халқига

хос

антропологик

типнинг

макон

ва

замони

аниқланди

.

Бу

ҳудудий

майдон

Сирдарёнинг

ўрта

ҳавзаси

бўлиб

,

милодий

I–II

асрларда

мана

шу

ҳудудда

ўзбек

халқига

хос

антропологик

тип

– “

Ўрта

Осиё

икки

дарё

оралиғи

типи

”

шаклланди

.

Бу

ҳудудда

туркий

ва

суғдий

тилли

қабилалар

иттифоқи

асосида

Қанғ

давлати

ташкил

топди

.

У

шбу

минтақа

иқтисодий

-

хўжалик

ва

этномаданий

ҳаётидан

гувоҳлик

берувчи

“

Қавунчи

маданияти

”

шаклланди

. “

Қавунчи

мадания

-

ти

”

нинг

шаклланишида

туркий

забон

хун

қабилалари

ва

қанғлилар

катта

рол

ўйнаганлар

.

Оқибат

натижада

,

милоддан

олдинги

II –

милодий

I

асрлар

даво

-

мида

туркийгўй

қанғар

элати

таркиб

топди

.

Бу

даврга

ўзбек

этногенезининг

иккинчи

босқичи

сифатида

қараш

мумкин

.

Ўзбек

халқи

этногенезининг

учинчи

босқичи

илк

ўрта

асрлар

даврини

ўз

ичига

олади

.

Илк

ўрта

асрлар

даври

кушонлар

империяси

ва

Қанғ

давла

-

тининг

инқирози

билан

бошланди

.

Ўрта

Осиё

ҳудудларига

туркийгўй

хиёнийлар

,

кидарийлар

,

эфталийлар

ва

Турк

хоқонлиги

кириб

келди

ва

улар

билан

бирга

кириб

келган

қабилалар

таркибида

қарлуқ

,

чиғил

,

тухси

,

аргун

,

турк

,

калтатой

,

мусабозори

каби

туркийзабон

қабилалар

қўп

эди

.

У

ларнинг

кўпчиллиги

маҳаллий

туб

жойли

аҳоли

билан

аралашиб

яшай

бошлади

,

уларга

хос

анъанавий

ҳаёт

тарзи

Ўрта

Осиёнинг

тоғ

олди

минтақаларида

ярим

ўтроқ

ярим

кўчманчилик

билан

кун

кечираётган

туркийларда

давом

этади

,

бадавлат

чорвадорлар

эса

янги

яйловлар

қидириб

,

кенг

даштларга

қайтадилар

.

Илк

ўрта

асрларда

туркий

қабилаларнинг

бу

заминга

кириб

келишининг

кети

узилмайди

.

Бу

ҳақида

профессор

А

.

Ю

.

Якубовский

тарихий

ёзма

манба

материалларини

кўп

келтиради

.

Боз

устига

,

бу

ерда

Турк

хоқонлиги

деярли

100

йил

ҳукмронлик

қилди

.

А

.

Ю

.

Якубовскийнинг

таъкидлашича

,

бу

даврда

Ўрта

Осиёнинг

бирор

жойи

қолмадики

,

у

ерларга

туркий

қабилалар

кириб

бормаган

бўлса

.

Бу

даврни

ўзбек

этногенезининг

учинчи

босқичи

дейиш

мумкин

.

1

Askarov A. O'zbek xalqi etnogenez va etnik tarixingning bazi bir nazariy va tajriba metodologik

asoslari.[Some theoretical and scientific-methodological foundations of ethnogenesis and ethnic
history of the Uzbek people]«O'zbekiston tarixi» jurnali. 2002,

№

4.p.57.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

99

М

овароуннаҳр

ерларини

араблар

эгаллагач

,

улар

бу

заминга

туркий

қабилаларнинг

мунтазам

кириб

келишини

тўхтатиш

йўлини

қидирдилар

.

VIII

аср

давомида

бу

заминга

олдинроқ

кириб

келиб

ўрнашиб

қолган

тур

-

кийларнинг

ўтроқлашиши

жадаллашди

.

Натижада

,

бутун

VIII

аср

давомида

М

овароуннаҳр

ҳудудларида

яхлит

туркий

этник

қатлам

,

жонли

туркий

тил

муҳити

вужудга

келди

,

маҳаллий

суғдий

забон

аҳоли

орасида

туркийлашиш

жараёни

жадаллашди

.

Бу

даврда

нафақат

шаҳар

аҳолиси

таркибига

,

балки

қишлоқ

аҳолиси

ичига

ҳам

ўзбекларга

хос

тип

– “

Ўрта

Осиё

икки

дарё

оралиғи

типи

”

кириб

борди

.

К

.

Ш

.

Шониёзовнинг

кузатувларига

кўра

, IX–X

асрларда

ҳам

бу

этногенетик

жараён

,

яъни

туркийларнинг

ўтроқ

ҳаётга

ўтиши

жадал

давом

этди

.

Бу

асрларда

М

овароуннаҳрда

гарчи

сиёсий

ҳокимият

сомонийлар

қўлида

бўлса

-

да

,

М

овароуннаҳр

ва

Х

оразмда

туркий

этник

қатлам

кучли

этник

асосга

эга

бўлди

.

Бу

кучли

этник

асосни

аксарият

кўпчиллигини

ўтроқлашган

турғун

турклар

ташкил

этарди

.

Бу

даврга

ўзбек

халқи

этногенезининг

тўртинчи

босқичи

сифатида

қараш

мумкин

бўлади

.

Қорахонийлар

даврида

М

овароуннаҳр

ва

Х

оразмда

сиёсий

ҳокимият

туркий

сулолалар

қўлига

ўтиши

муносабати

билан

ўзбек

халқи

этногенезининг

якунловчи

босқичи

бошланди

.

Ўзбекка

хос

туркий

этнос

минтақада

қарор

топди

.

Э

латга

хос

барча

этник

омиллар

рўёбга

чиқди

.

Қардош

туркий

тилли

халқлар

олиму

-

фузалоларининг

ҳозиргача

эътирозига

сабаб

бўлиб

келаётган

умумтуркий

тил

–

М

аҳмуд

Қошғарий

тили

ичидан

қарлуқ

-

чигил

лаҳжалари

асосида

элатнинг

жонли

сифатида

эски

ўзбек

тилига

асос

солинди

.

Бу

жараён

Ғ

арбий

Қорахонийлар

давлати

доирасида

юз

берди

.

Демак

,

ўзбек

элати

халқ

сифатида

XI–XII

асрнинг

биринчи

ярмида

узил

-

кесил

шаклланди

.

Ўзбек

халқининг

шаклланиши

билан

унинг

этник

тарихи

бошланади

.

Ўзбек

халқининг

этник

тарихи

ҳам

узоқ

давом

этадиган

тарихий

жараён

бўлиб

,

бу

жараён

минтақада

капиталистик

ишлаб

чиқариш

муносабатларининг

қарор

топа

бошлаган

давригача

,

яъни

XIX

асрнинг

охири

ва

XX

асрнинг

бошларигача

давом

этди

. XX

аср

бошларидан

ўзбек

миллатининг

шаклланиш

жараёни

бошланди

.

Бу

тарихий

жараён

ҳозиргача

давом

этмоқда

1

.

Тожикистон

ФА

академиги

Рахим

М

асовнинг

фикрига

қараганда

, “

ўзбек

”

терминининг

пайдо

бўлиши

ва

унинг

шундай

номланиб

келаётганида

1924

йилда

ташкил

топган

Ўзбекистон

ССР

республикасининг

ўрнини

муҳим

деб

таъкидлаб

,

бу

ҳақида

бир

қанча

мулоҳаза

юритган

.

М

уаллиф

ўзбек

этногенези

билан

боғлиқ

фикрда

Л

итвинскийнинг

ноилмий

фикрларини

ўзига

маъқул

кўриб

,

бу

хусусида

жиддий

хатоликка

йўл

қўйган

.

У

нинг

ёзишича

“…

ўзбек

этнонимининг

келиб

чиқиш

тарихи

Жўжи

вориси

Ўзбекхон

қўл

остидаги

дашти

қипчоқ

қабилала

-

рининг

бирлашуви

билан

боғлиқ

.

Ч

ингизхон

авлодидан

бўлган

Ўзбекхон

мусулмон

бўлган

ва

ўзининг

улусига

мусулмон

динини

олиб

кириб

танилган

.

Бу

1

http://shosh.uz/ozbek-halqi-etnogenezi-va-etnik-tarihining-bazi-bir-nazariy-va-ilmiy-

metodologik-masalalari/[Some of the theoretical and scientific-methodological issues of
ethnogenesis and ethnic history of the Uzbek people]

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

100

иши

билан

у

фақат

ўзининг

қўл

остидагина

эмас

,

балки

мусулмон

ўлкасида

машҳур

бўлди

.

У

нинг

нуфузи

тобора

ортиб

бориб

,

ўзларини

“

ўзбекийлар

”

деб

атай

бошлашди

.

Шу

йўл

билан

“

озбек

” (

ўзбек

)

термини

муомалага

кирди

ва

бу

терминнинг

келиб

чиқиши

Ўзбекхон

номи

билан

боғлиқ

”

1

.

Бундай

ноилмий

қарашларда

академик

К

.

Ш

.

Шониёзов

фикрларини

ўринли

деб

қарасак

,

янглишмаймиз

.

Айрим

олимлар

,

жумладан

,

Б

.

А

.

Л

ит

-

винский

,

С

.

П

.

Поляковлар

Ўрта

Осиё

халқларининг

этногенезига

ва

этник

тараққиётига

беғараз

қарамаган

.

У

ларнинг

назарида

,

бу

халқлар

собиқ

СССР

таркибидаги

“

қолоқ

”

халқлар

бўлиб

,

фақат

кейинги

асрларда

руслар

таъсиридагина

алоҳида

этник

бирлик

(

элат

)

бўлиб

шаклланган

2

.

Шундай

экан

,

Рахим

М

асовнинг

фикр

-

мулоҳазаларидан

кўриниб

турибдики

,

муал

-

лиф

таъкидлаган

фикрлари

,

кўрсатган

вақтлари

чуқур

илмий

асосланмаган

,

кўп

ҳолатларда

тахминий

хулосалар

тарзида

ифодаланган

.

Аждодларимиз

асарларининг

Ғ

арб

мамлакатларида

тарқалиши

Оврўпа

маданиятига

таъсир

этиб

,

Оврўпа

уйғониши

– “

Ренессанси

”

ни

вужудга

келтирди

,

яъни

Е

вропани

минг

йиллик

“

уйқу

”

дан

уйғотди

.

Ўзбек

халқининг

шаклланиш

жараёнининг

якунловчи

босқичи

Х

I

аср

ўрталаридан

то

Х

II

аср

ўрталаригача

давом

этиб

,

элатга

хос

этник

белгиларнинг

ривожланиши

меъёрига

етади

3

.

Бу

даврда

“

Ўзбек

”

атамаси

вужудга

келиб

,

бу

сўзнинг

том

маъноси

“

ўз

”

ва

“

бек

”

сўзларидан

иборат

бўлган

“

Асл

бек

”

демакдир

.

Бу

ўзбеклар

Х

VI

аср

бошларида

ўз

сардорлари

билан

М

овароуннаҳрга

кириб

келди

ва

сулолавий

ҳукмронликни

темурийлардан

тортиб

олиб

,

бу

ўлкага

ўзбек

номини

олиб

келди

.

Бу

ном

бугунги

кундаги

ўзбек

халқи

этник

номига

айланди

.

Э

нг

янги

этнографик

тадқиқотларга

асосланиб

,

ўзбекни

қуйидагича

таъриф

-

лаш

имкониятига

эга

бўлдик

: “

ўрта

гавдали

,

буғдой

ранг

,

сочи

қора

,

ва

қизғиш

-

қўнғир

,

соқоли

қора

,

баъзида

кулранг

,

бурни

кичкина

ва

тўғри

,

лаблари

қалин

,

тишлари

оқ

ва

соғлом

,

пешонаси

тўғри

,

қош

усти

кам

бўртиб

чиққан

,

қошлари

ёйсимон

,

ияги

йирик

,

юзи

серқирра

,

қулоғи

катта

ва

ажралиб

туради

,

оёқ

-

қули

меҳнатда

тобланган

,

гавдаси

рисоладагидек

”

бўлган

4

.

Х

уршид

Даврон

2012

йил

23

мартда

ўзининг

саҳифасида

“

Ўзбек

”

атамасининг

келиб

чиқиши

билан

боғлиқ

бир

фараз

ҳақида

”

номи

остида

маъқола

эълон

қилди

5

.

М

уаллиф

маълумотлар

келтириб

,

бугунги

кунда

“

ўзбек

”

этноними

хусусида

ёзилган

илмий

мақола

-

ю

манбаларда

,

аксарият

1

Masov R. Rodovshiysya na glazax istorii (K voprosu obrazovaniya Uzbekskoy SSR)[Born in

Front of the Eyes of History (On the Issue of Education of the Uzbek SSR). Www.ia-centr.ru]
.www.ia-centr.ru

2

Shoniyozov K.Sh. O'zbek xalqing shakllanish jarayoni.[The formation process of the Uzbek

people] T.: "Sharq", 2001. p.33.

3

http://shosh.uz/ozbek-halqi-etnogenezi-va-etnik-tarihining-bazi-bir-nazariy-va-ilmiy-

metodologik-masalalari/[Some of the theoretical and scientific-methodological issues of
ethnogenesis and ethnic history of the Uzbek people]

4

O'zbegim.[Uzbeks] - Toshkent, 1992 pp. 115-120.

5

http://kh-davron.uz/ijod/maqolalar/ozbek-atamasi-haqida.html [about the Uzbek term]