SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
1
53
Если в произведениях старшего поколения новеллистов, создававших свои
произведения в 60 – 70 годы ХХ века, преобладали риторический, или
информационный стиль и метод изложения, то новеллисты среднего поколения
(Кулсум Джабер, Умм Аксам), принадлежащие к 80-годам уже отображают
внутренний мир личности и ее духовное соответствие окружающему миру.
Значение новеллистов молодого поколения (Худа ан-Наими, Джамал
Файиз, Мухсин аль-Хаджари), создающих свои произведения, начиная с
конца 80-х – начала 90-х годов, состоит в том, что они проявили мужество,
подняв социально-нравственные проблемы, о которых молчали старшее и
среднее поколения новеллистов. Они со всей ответственностью подошли к
поднятию проблем (обучение за рубежом, ситуация в тюрьмах, состояние
инвалидов), которые до сих пор замалчивались в катарском обществе.
Отличие молодых новеллистов заключается в том, что они живут
общими социальными заботами общества, уделяют им основное внимание и
стараются изобразить их в своих произведениях.
В настоящее время новеллистика Катара находится на этапе ускоренного
развития и стремится быть созвучной мировому литературному процессу.
АРИПДЖАНОВА НИЛУФАР
тадқиқотчи, ТДШУ
Кувайт адибаси Фотима Юсуф Али ҳикояларида
аёл руҳиятининг бадиий-услубий талқини
Аннотация. Мазкур мақола замонавий Кувайт адабиётида ўзининг салмоқли ўрнига
эга бўлмиш истеъдодли адиба Фотима Юсуф Али ижодида аёллар руҳияти масаласига
бағишланган бўлиб, унда ёзувчининг “Та марбута” ҳикоялар тўпламидан ўрин олган
баъзи ҳикояларини таҳлил этиш асносида адибанинг бадиий-услубий маҳорати талқин
этилади. Адиба қандай мавзуни танламасин, унда асосан араб аёлининг жамиятда ва
оилада тутган мавқеи ҳамда ижтимоий ҳолати орқали руҳий оламини очиб бериш
марказий ўринни эгаллайди. Ҳикоялар билан танишиш жараёнида биз муаллифнинг аёл
ҳаётига, аёл аҳволини яхшилашга қаратилган асосий мақсадини англаймиз. Аёл аслида
нозик ҳилқат аммо шу билан бирга улкан сабр-бардош, матонат соҳибаси эканлиги
нозик чизгилар орқали Фотима Юсуф Али ҳикояларида ўз инъикосини топади. Ҳикоялар
бадиий жиҳатдан ўз маромига етқазилгани ҳолида, унда турфа бадиий-услубий
воситалар, образлар тизими, баёнчилик маҳорати, аёл шахсиятидаги психологизм билан
боғлиқ масалалар етакчилик қилади. Шунингдек, ҳикоялардаги асосий қаҳрамонларнинг
моҳияти уларнинг нутқи, монологлари асосида, портрет характеристикаси орқали
намоён бўлади. Персонаж нутқини индивидуаллаштириш орқали эса унинг шахсияти,
дунёқараши, руҳияти ҳақида маълумот беради. Ҳикоячининг персонажга айланиши ёки
ҳикоячи персонаж ва муаллиф нутқининг чатишиш ҳодисалари, диалогларнинг фусха,
яъни араб адабий тилида берилиши, ажнабий сўзларнинг истифода қилиниши –
буларнинг бари адиба маҳоратининг бир қиррасидир. Ёзувчи ҳикояларидаги воқеалар
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
1
54
ҳаётий тус олишига, турмуш ҳақиқатига мос келишига алоҳида эътибор қаратади,
миллий хусусиятларни, миллий калоритни айнан, кувайтликларга хос бўлган ўзига хос-
ликларни синчковлик билан ҳаққоний тарзда акс эттиради. Фотима Юсуф Али ҳикоя-
лари асосига олган ҳаётни образли ўзлаштирди, унинг оригинал бадиий манзарасини
яратишда истеъдоди, ижодий мустақиллиги, ўзига хослиги билан ҳаётий факт ва
ҳодисаларни, инсоний муносабатларни янгича талқин қилди ва бунинг натижасида
Кувайт адабиётида ўз овози, ўз услуби, маҳоратини яратди.
Таянч сўз ва иборалар: Замонавий Кувайт адабиёти, ҳикоя, монолог, монолог
хотира, бадиий психологизм, портрет, персонаж нутқи, хотира кесишуви.
Аннотация. Эта статья посвящена проблеме женской психики в творчестве
талантливой писательницы Фатимы Юсуфа Али, занимающей значительное
место в литературе современного Кувейта. Какую бы тему ни выбрала бы Адиба,
центральное место в духовном мире занимает центральное место в положении
арабской женщины в обществе и семье, а также в ее социальном статусе. В
процессе знакомства с рассказами мы понимаем главную цель автора, которая
заключается в улучшении жизни женщин, улучшении положения женщин. Тот
факт, что женщина на самом деле является деликатным существом, но в то же
время обладает большим терпением и настойчивостью, отражается в рассказах
о Фатиме Юсуфе Али тонкими линиями. Когда истории художественно дово-
дятся до своего ритма, в нем преобладают различные художественные и методо-
логические средства, система образов, повествовательные навыки, психология
женской личности. Также суть главных героев в рассказах выражается через их
собственную речь, монолог, портретную характеристику. Индивидуализируя речь
персонажа, он предоставляет информацию о своей личности, мировоззрении,
психике. Превращение рассказчика в персонажа или путаница рассказчика и речи
автора, фуши диалогов, то есть использование иностранных слов - все это аспек-
ты мастерства писателя. Автор обращает особое внимание на то, что события
в его рассказах приобретают жизненный характер, соответствуют реалиям
жизни, тщательно и точно отражают национальные особенности, национальную
калорийность, особенности кувейтцев. Фатима Юсуф Али образно овладела
жизнью, основанной на ее рассказах, ее таланте в создании оригинального худо-
жественного пейзажа, ее творческой независимости, оригинальности, новой
интерпретации жизненных фактов и событий, человеческих отношений, и в
результате создала свой собственный голос, свой собственный стиль, свое мас-
терство в кувейтской литературе.
Ключевые слова и фразы: Современная Кувейтская литература, рассказ,
монолог, монолог памяти, художественная психология, портрет, разговор
характера, пересечение памяти.
Abstract. This article is devoted to Fatima Yusuf Ali’s works which were mainly about
women’s moral condition, she was a talented poet who has a significant role in
Contemporary Literature of Kuwait. The article explains the literary and methodological
skills of the writer by analyzing some of the author’s stories from the “Ta
Marbuta”collection. Whatever the subject, the poet choses, she mainly praised the social
condition of the Arab women and her role in society and family. In the process of familiarzing
with the stories, we realize the author’s primary goal to improve women’s lives and their
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
1
55
status. Actually, the women is a subtle character at the same time women owner of huge
patience and stamina, and poet tired to image that qualities. While the stories are
rhythmically organized, it is dominated by a variety of literal-methodological tools, image
systems, narrative skills, and psychology of female personality. Also, the significance of the
main characters in the stories is revealed through their own speech, by their monologue, and
by portrait characterization. And by personalizing the individual’s speech, it provides
information about his personality, point of view, and spirit. Rotating the storyteller to
characters speech, the dialogues being transcribed in Arabic, these all are poet’s literary
skill. The writer pays particular attention events in his stories to be close to real life and
corresponding the truth, also the writer tried to reflect national colors from Kuwait people.
Fatima Yusuf Ali interpreted her stories metaphorically, for creating original landscape, she
used her talents, independence, originality, and creativity, resulting in she possessed her own
voice, style, and skills in the literature of Kuwait.
Keywords and expressions: Contemporary Literature of Kuwait, story, monologue,
artistic psychology, portrait, character speech, memory intersection.
Кириш.
Адабиёт сўз санъати. У сўз ёрдамида инсон руҳияти ва тафак-
кури манзараларини чизади, унинг энг пучмоқ нуқталарига имкон қадар
кириб боришни назарда тутади. Шунинг учун ҳам бадиий адабиётда ҳаёт
бошқа санъат турларига нисбатан тўлақонлироқ, таъсирчанроқ акс эттири-
лади. Ёзувчи инсоннинг кўз билан кўриш, қулоқ билан эшитиш, бирон бир
сезги аъзоси билан билиш имкони бўлмаган энг юксак фикрлари, мураккаб
туйғулари, нозик сезгиларини биргина сўз орқали ифода этади. Хусусан, халқ-
нинг, миллатнинг маънавий ва маданий етукликка эришиш манбаларидан энг
муҳими ҳам бадиий адабиётдир. Инсоният тарихининг барча босқичларида ба-
диий адабиёт санъат турларидан энг етакчиси сифатида жуда катта ўрин тутиб,
миллий маънавиятнинг шаклланишида фаол роль ўйнаб келган.
Бугунги кунда ҳар томонлама ривожланиб, такомиллашиб бораётган араб
адабиёти силсиласида ўз нуфузига эга бўлган Кувайт адабиёти ўз тараққиёт
босқичида ўрта аср араб адабиётининг анъанавий қолипларини сайқаллаган
ҳолда, замонавий шакллар қўлланилган ҳикояларгача бўлган тараққиёт
эволюциясини босиб ўтди.
Кувайт адабиёти ҳикоя жанри ривожланишининг баъзи омиллари, тарақ-
қиёт босқичлари ва ундаги аёллар ижодига назар ташлар эканмиз, унда ку-
вайтлик адиба Фотима Юсуф Али ижоди ҳам алоҳида ўрин тутишига гувоҳ
бўламиз. Зотан, бу машҳур ёзувчининг ижодини ўрганиш, анъанавий реа-
лизмнинг янгиланиш жараёни юз бераётган Кувайт адабиёти ҳаётининг
тараққиётини тасаввур қилишга имконият яратади.
Мақсад ва вазифалар:
Ушбу мақолада замонавий Кувайт ҳикоячи-
лигининг шаклланиши ҳамда унинг ўзига хос томонлари Фотима Юсуф
Алининг “Та марбута” тўпламига мансуб “Ҳеч нима бўлмади”, “Мен, у ва у”
ва “Ёлғизгина қиз” ҳикоялари орқали очиб берилади. Шунга мувофиқ, ёзув-
чи ҳикоясидаги образлар психологиясини очиб бериш, образлар силсиласи
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
1
56
орқали адиба ғоясини аниқлаш, ҳикоя таҳлили орқали ёзувчининг бадиий-
услубий маҳоратини кўрсатиб бериш вазифаси юкланади.
Усуллар:
Илмий мақолани ёзишда бадиий психологизмнинг психологик
ҳолат, психологик таҳлил каби унсурлари ўз ифодасини топади.
Натижа ва мулоҳаза:
Мақолада кўтарилган мавзу гендер масаласига
бағишланган бўлиб, унда аёл мавқеи, унинг социум аъзоси сифатида тутган
ўрни каби муҳим ва долзарб масалалар қайд этилади.
Кувайт адабиёти.
XX асрнинг 2-ярмидан бошлаб имкон қадар ўрта аср
араб адабиёти исканжасидан ўзган ҳолда, замонавий тус ола бошлаган
замонавий Кувайт адабиётининг шаклланишида миллий мерос, халқ оғзаки
ижоди ва жаҳон адабиёти тажрибалари уйғунлашган ҳолда ҳал қилувчи роль
ўйнади. Кувайт адабиёти тараққиётида адабиётшунослар томонидан ўтқа-
зилган миллий, ижодий кечаларнинг аҳамияти ҳам беқиёс бўлди. Бу кеча-
ларда турли маданий-маърифий ташкилотлар етакчилари, бошқа араб мам-
лакатларидан келган адабиётшунослар қатнашиб, Кувайт адабиёти ёзувчи-
ларининг янги асарлари муҳокама ва мушоҳада этилди.
Жаҳон адабий жараёни ўзанига кириб келаётган Кувайт адабиётида бош-
қа жанрларга қараганда жадал ўзгараётган воқеликка тез жавоб берадиган,
жанр сифатида энг ҳозиржавоб ҳикоя жанри кўпроқ ривожланди. Бу борада
аёл адибалар ҳам четда қолмадилар, улар ёзган илк ҳикоялар Кувайтда 50-
йилларда пайдо бўлиб, 60-йилларда чоп этилди.
Кувайтлик адиба Фотима Юсуф Али ижодида ҳам ҳикоя жанри ўзининг
алоҳида мавқеига эга бўлиб, ў ўз ҳикоялари асносида аёлларнинг оиладаги
ва жамият ҳаётидаги мавқеини истифода этади. Адибанинг асарларида аёл
ўз ғам ташвиши, реал ҳаётга муносабати, келажакка интилиши ва доимо зўр
ихлос билан мустақилликка талпиниши ҳамда озодликка эришиб, ўз тақди-
рини ўзи ҳал қилишга бўлган хатти-ҳаракатлари билан ажралиб туради.
“Та марбута” ҳикоялар тўпламидаги баъзи ҳикоялар таҳлили.
Пси-
хологизм – Абдулла Қаҳҳор тили билан айтганда, “Ёзувчи маҳоратининг
муҳим жиҳатидир”
1
. Бунда ёзувчи қаҳрамон ички дунёсини, психологиясини
ўз услуби орқали очиб беради. Шунинг учун психологизмни, санъаткорнинг
шахсидан ажратиб тасаввур қилиш мумкин эмас. Ҳар қандай асардаги пси-
хологизм тасвирида, ўша асарни яратувчи ёзувчининг ўзига хос психикаси
имкониятлари намоён бўлади. Гёте: “Ёзувчи ички дунёсининг ёрқин ифо-
даси – унинг услубидир” – деган ғояни илгари суради.
Фотима Юсуф Алининг ҳикоялари ҳам аёллар мавзусига бағишланган
бўлиб, уларда аёллар руҳияти талқини марказий ўринни эгаллайди.
“Ҳеч нима бўлмади” ("ءيش اهيف اَم"(, “Мен, у ва у” ("وه و وه و انأ"), “Ёлғиз-
гина қиз”
ف"(
ةات
و ...
ح
)"ةدي
ҳикоялари адибанинг 2004 йил Қоҳирада нашр
1
Shodiyev.N.T. Abdulla Qahhorning psixologik mahorati. Fil.f.d.– Т.,1974. B1. [The psycho-
logical mastery of Abdulla Khahhar]
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
1
57
этилган “Та марбута” ҳикоялар тўпламидан ўрин олган бўлиб, унда бош
қаҳрамонларнинг ўйлантирувчи, ажаблантирувчи тақдирлари акс эттирил-
ган. Ҳикояларда маиший масалалар, кувайтликларга хос удумлар, она ва
бола муносабатлари, талабалар ҳаёти, аёл ва ижод мавзуси, муҳаббат маса-
лалари етакчилик қилади.
“Ҳеч нима бўлмади” ("ءيش اهيف اَم"( ҳикоясида талаба қиз руҳияти.
Адиба Фотима Юсуф Али “Ҳеч нима бўлмади” ("ءيش اهيف اَم"( ҳикоясида
бош қаҳрамон қилиб, ўқимишли, ёш талаба қизни танлайди. Қизнинг исми
Марьям бўлиб, у ўзига ишонган, гўзал қатъиятли қиз.
Ҳикоя маиший характерга эга бўлиб, унда типик образлар типик вазият-
ларда гавдаланади: севгисини ошкор қила олмаган талаба қиз, қизнинг
муддаосидан бехабар ўқитувчи йигит, шифохонада ётган қизнинг дугонаси,
қизининг хатти-ҳаракатларидан ҳайрон бўлган она.
Фотима Юсуф Али эса ана шу кичик ҳикоясида қизнинг руҳий кечинмалари,
унинг ўз севгисига эришиш асносида ўйлаб топган найрангларини моҳирона акс
эттира олгани ҳолда замонавий кувайтлик қиз образини яратишга эришади.
Характер хусусиятлари, ҳаётдаги фаолияти билан реал одамларга мос
келишини ва типик шароитда ҳаққонийлаштирилиб акс эттирилганини эътибор-
га олган ҳолда ҳикоядаги образларни реалистик образлар деб аташимиз мумкин.
Ҳикоя бош қаҳрамони талаба қиз Марьям ўзининг ўқитувчисига нисба-
тан қалбида илк муҳаббат учқунларини туяди. Бу ҳис-туйғулар қизнинг
руҳий дунёсини ларзага солади, унинг ички кечинмаларини жунбушга кел-
тиради. Шу сабаб Марьям тентакларча, ўқитувчиси билан ёлғиз учрашиш
мақсадида баҳоналар излай бошлайди. Охир-оқибат унинг ёдига яқинда
шифохонага даволаниш учун ётган курсдош дугонаси тушади. Марьям
устозига бетоб бўлиб қолганлигини ва барча гуруҳдаги дўстлари йиғилишиб
уни кўриб келишга бормоқчи эканлигини айтади ва ўқитувчисини ҳам бирга
боришга таклиф қилади. Қизча эрталабдан ҳаракат бошлайди. У кўзгу
атрофига ўтириб олиб, ўзига оро беришга киришади, бўянади, атир-упалар
сепади, ўзи ёқтирган либосини кияди. Муаллиф шу ўринда қаҳрамон руҳия-
тининг кечинмаларини унинг ташқи қиёфаси, ҳолати ва хатти-ҳаракатла-
рининг кўриниши орқали тасвирлайди, яъни бунда психологизмнинг “дина-
мик принципи” асосий мезон вазифасини ўтайди.
Онаси эса бу ҳолатни кўриб ҳайрон ва бу кийим-боши шифохонага
бориш учун муносиб эмаслигини таъкидлайди. Она-бола ўртасида мунозара
бошланади, Марьям эса онасининг сўзларини рад этади. Марьям белгилан-
ган жойга етиб боради ва ўқитувчиси уни вақтида келганлиги учун мақ-
тайди. Улар шифохонага бориш учун ҳозирланадилар.
Аммо Марьямнинг фикру зикри йигитда, айни шу чоғда уни ҳеч нарса
қизиқтирмаётган эди. Йигит эса ҳеч нимадан бехабар бошқаларнинг кели-
шини кутарди, қизга эса у хоҳлагандай муносабатда бўлмаётган эди. Шу
ўринда ёзувчи йигитнинг чап қўлидаги турмуш қурганлиги тўғрисидаги
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
1
58
узугига ишора қилиб ўтади. Қизни эса бу ҳолат ташвишга солмаганлиги
китобхонга ғайритабиийдек кўринсада, аммо бу, қизнинг бошқа дўстлари-
нинг келмаслигини атайлаб уюштирганлигида ўз ифодасини топади. Йигит
эса қизнинг парвона бўлаётгани боисини ва бошқаларнинг келмаслигини
тушуниб етади ва шифохонага боришдан бош тортади. Қиз эса ўзини оқлаш
мақсадида дўстларини таклиф қилиш ёдидан кўтарилганлигини сўзлайди,
аммо йигит унга норозилик билдириб, кетиб қолади.
Қиз шифохонага дугонасининг ҳузурига кирибоқ, йиғлаб юборади. Дугона-
си эса ҳеч нарсадан бехабар, таъсирланиб менинг аҳволимни, шифохонада
ётганлигимни кўриб, ачиниб, йиғлаб юборди, деган ҳолда уни юпатишга ту-
шади. Қиз эса муҳаббатининг мағлубияти учун изтиробда эди. Чунки эрта-
лабдан онасида шубҳа уйғотиб ясаниб тусанганлари зое кетган эди.
Муаллиф ҳикоя давомида анъанавий баёнчилик услубидан фойдаланади,
шу билан бирга ҳикоя енгил юмор руҳи билан йўғрилган, бу ҳолат айниқса
ҳикоя сўнггида англашилади.
Ҳикоя давомида адибанинг диалогларни моҳирона қуришининг гувоҳи
бўламиз, шу билан бирга ҳикоячи персонаж баёнотининг ҳам ёрқин ифодаси
кўзга ташланади. Ҳикояда кувайтликларга хос лаҳжа сўзлар ( هياي) билан бирга
ажнабий ( ويرانيسلا
–
сценарий) сўзларнинг ҳам истеъмол этилганлигини кўрамиз.
Ҳикоянинг яна бир алоҳида сифати эса унда, жоҳилия даврининг машҳур
шоирлари ал-Бухтурий, Абу Таммом, Абу Аъло ал-Маарий ва ҳаттоки, Аз-
Замаҳшарий номлари зикр этилишидадир. Шу билан бирга унда гўзал шеърий
намуналар, байтларнинг истифода қилиниши унинг салоҳиятини оширади.
ا"
حاض لاتخي قلطلا عيبرلا كات
!!ًاك
"
Сен томон келди очиқ юзли баҳор, кулиб кўрсатмоқ чун ўзини дарҳол.
Соддагина бўлиб кўринган кичик бир мавзу асосида адиба жамият
ҳаётида бугунги кунда учраши қайд этилаётган долзарб масалани қаламга
олади ва уни ибратли тарзда якунлайди.
Бадиий асарда тўлақонли инсон образини яратишдаги муҳим
унсурлардан бири бадиий психологизм саналади. Бадиий психологизмда
персонаж руҳияти очиб берилади, уни хатти-ҳаракатлари, гап-сўзлари
психологик жиҳатдан асосланади
1
. Ёзувчи персонаж руҳиятини бевосита ёки
билвосита тасвирлаб бериши мумкин. Психологик тасвирнинг бевосита
шаклида персонаж ўй-кечинмалари, ҳис-туйғулари “ички монолог”, “онг
оқими” ёки муаллиф тилидан баён қилинади.
“Мен, у ва у” ҳикояси бадиий психологизмнинг ёрқин намунаси си-
фатида.
Ҳикоя асносида аёл ва ижод масалалари, ижодкор аёлнинг дахлсиз
руҳий дунёси, унинг қалб изтироблари нозик чизгилар орқали ошкор
этилади. Ҳикояда бадиий психологизмнинг психологик ҳолат, психологик
таҳлил каби унсурлари ўз ифодасини топади. Персонаж нутқининг монолог
1
Quronov D. Adabiyotshunoslikka kirish. – Т: 2004. B70. [Introduction to literary]
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
1
59
воситасида воқеъ бўлиши ҳикоя услубининг асосини ташкил этади. Муал-
лиф персонаж нутқини индивидуаллаштириш орқали унинг шахсияти,
дунёқараши, айни пайтдаги руҳий ҳолати, дунёси ҳақида маълумот беради.
Ҳикоя давомида монологнинг монолог хотира, ички монолог каби
унсурлари кўзга ташланади.
Ҳикояда ўз-ўзини таниган, ҳаётдан мақсадини излаган, ўзининг хоҳиш-
истакларига эга шахсият образи талқин этилади. Ҳикоянинг бутунлай моно-
логга асосланганлиги эса қаҳрамон руҳиятининг тўла-тўкис очиб берили-
шига замин яратади.
Ўқувчи ҳикояни илк мутолаа қилиш жараёнида унинг фақатгина юзаки
маъносини илғаши мумкин. Аммо муаллифнинг ижодий нияти ҳикоя таҳ-
лили жараёнида англашилади. Эндиликда қаҳрамон аёл бу ички туғёнлари-
ни монолог хотира, ички монолог воситасида воқеъ этади ва биз унинг маҳ-
буби ҳақиқатда мавжуд бўлган инсон шахси эмас, балки унинг ижоди,
ижоддаги ёри эканлигини англай бошлаймиз. Аёл ва унинг турмуш ўртоғи
орасидаги тушунмовчиликлар, унга нисбатан эрининг совуққонлик билан
муносабатда бўлиши – аёлнинг ижодда кўнгилдагидай ёр яратиб, таскин
топишида истифода этилади. Бир қарашда севги ва муҳаббат масалалари
мавҳум, аёлнинг ички кечинмалари, ҳиссиётлари ўз мураккабликлари билан
баён этилаётгандек туюлсада, аммо уни инсон образи тарзида тушуниш
ҳақиқатга зиддир. Ҳикоя ўқувчи учун мавҳум тафсилотлар қаҳрамон аёл-
нинг ички монологи орқали очиб берилади.
Монолог қаҳрамон аёл, умуман унинг ички дунёси, психологиясининг
яққол ифодасидир. Монолог аёл дунёсини нафақат тасвирлайди, балки
кўрсатади. Монолог шу даражада аёл образини тимсолга айлантирадики,
кимлардир уни аёлга отилган маломат тоши, кимлардир эса аёл онгининг
ўта ғаройиб реалистик ҳужжати деб ҳисоблайдилар.
يف
و ..ةكلم يننأ سحأ ةيرضح
ع ينلضف دق و لا فيك
ناكف ..ءاسنلا لك يل
اختن ..يل حبصأ و ...
..مص
ر ..قفتن و فلتخن ..وفصن ..لعازتن ،يضرن
ف اب
ي
حا
ناي
فأ هريثك
هيلع هلض
.تازيملا هذهل
1
Ташқи оламни унутамиз... У билан ўзимни маликадек ҳис этаман... Қандай
қилиб у шунча аёллар орасидан мени танлади экан... Эди... Меники бўлди...
Урушиб қоламиз... Келишиб оламиз, ўзаро ҳафалашамиз... Ҳал қиламиз... Ўзаро
келишмовчиликларга борамиз, келишиб оламиз.. Балки шунинг учун аксарият
ҳолатларда ана шу хислатлари учун уни бошқалардан афзал биламан.
Ҳикоя давомида муаллифнинг пауза воситасидан ҳам ўз ўрнида моҳиро-
на фойдалана олганлиги юзага чиқади. Ёзувчи пауза воситаси ёрдамида
фикрини аниқ-равшан, керакли ўринларни ажратиб-таъкидлаб ивода этади.
Қаҳрамон аёл фақат ижоддагина ўзини енгил, чинакам маликалардек ҳис
этади. Бу эса унга ҳаёлот дунёсида бемалол сузишга, дунёни ўз чизгилари
1
Usha asar. B.43.[Ibit. P.43.]
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
1
60
орқали тасвир қилишга имконият яратади. У ўз ижодида яратган ижодий ёри
билан дардлашади, ҳафалашади ва яна келишиб олади, ўзининг реал ёридан
топа олмаган хислатларини ундан ахтаради.
Аёлнинг ижоддаги паноҳи ёрининг таъқиби остида, у ҳамиша ўзида
кураш учун куч топа олади, аммо негадир муносабатлари шу даражага бо-
риб етганлиги ҳақида ўйламайди, ўз-ўзига савол билан мурожаат қилмайди.
Бу эса қаҳрамон аёлни ташвишга солади, унингча реал ёри ўзининг нима-
ларга қодир эканлигини кўрсата олмайди ва унинг ўзи суюклисини ижодий
ёр қўлида паноҳ топишига сабабчи бўлади. Аёл ижодий ёри билан бирга
бўлган ҳаёти доимо ҳам асал каби бўлмаганини, балки аччиқ пайтлар ҳам
борлигини аммо шундай бўлса-да, у қалб торлари, асаб ҳужайралари ва
заковат томирларидан жой олиб улгурганини сўзлайди. Аёл унинг маҳбуси,
аммо у ўз зиндонини яхши кўради, чунки улар бир-бирларини бўйсунув-
чанлик билан севадилар.
Ҳикоя асносида адиба гўзал ташбеҳ намуналарини келтиради:
نا رعشي ..هسيسحأ
يلزتعم ..يذلام ه
ةلاص ..يوهلا بحلا ةلاص ًاعم لصن ..
ل ..يوجنلا
ف اذ
أن
ا
ةريسأ
نم
..رسا ريغ
رحب قفدت ..هنم رثكأ هبحأ
ا لسع تاملك يف لشت ..رهزلا
يف دمجتي بلقل
يف تيفخأ ،فورح
.يارسأ اهنطاب
1
Унинг эҳтиросларини ўз ҳалоскорим яширинган жой сифатида сезаман...
Биз биргаликда севги, бахт ва саодат намозини ўқиймиз...Шунинг учун мен
асирларсиз асираман... Уни ўзидан кўпроқ севаман... Гуллар уммони тўла-
ди... Сўзлар билан қалб асали тузилди, у ҳарфларда қотиб қолиб, ичида
менинг сирларим яширинди.
Қаҳрамон аёл қалбини тўлқинлантирган ижод намунасининг туғилиш
лаҳзасини кутмоқда, унинг қалб эҳтирослари ҳарфлар орқали бунёд бўлди,
ўз инъикосини топди. Ижод ичра эса унинг ўз сирлари барқарор, ҳаёлотдаги
ёр эса ишқ-муҳаббат яширинган жойларга, фикрлар гирдобига йўл олди.
Ҳикоя сўнгига келиб, муаллиф эҳтирослар, ўй-кечинмалар, ҳиссиётлар
яширинган муҳаббат қиссаси туғилганлиги ҳақидаги хабарни қаҳрамон
аёлнинг монологи орқали намоён қилади.
Ҳикоя ўз ечимини топади, яъни “севги қиссаси” бунёд бўлади ва ҳикоячи
қаҳрамон уни босмахонага топшириб, кўтаринки руҳда қайтади. Аммо
унинг хотимаси бироз мавҳумроқ, чунки қаҳрамон аёлнинг реал ёри ва
унинг ижоди ўртасида у келгунга қадар кураш бўлиб ўтган.
ش ،هيلع رصتنا دقل ...بضغلا و ةريغلا تيفاتفب ًامومسم
.يب هكير
2
Рашк ва ғазаб уни чулғаб олганди... Чунки унинг устидан мен билан
бўлган рақиби ғолиб чиқди.
Юқоридаги парчадан маълум бўладики, аёлнинг турмуш ўртоғини унинг
ижоддаги ёри мағлуб этади, аммо ижодкор аёл энди қандай йўл тутади?
1
Usha asar. B.43-44.[Ibit. P.43-44.]
2
Usha asar. B.44.[Ibit. P.44.]
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
1
61
Улардан қай бирини танлашни маъқул деб билади? Қаҳрамон аёл турмушдаги
ёри томонидан тушунилмаган, етарлича ардоқланмаган бўлсада, аммо унинг
қалбида унга нисбатан илиқлик, ҳиссиёт бор. Лекин оғир дамларда у ижоддан
паноҳ топди, турмуш ўртоғи эса унинг ижодини таъқиб этмоқда. Ҳикоя
сўнгида биз қаҳрамон аёл руҳиятида иккиланиш сезамиз. Аммо хулоса чиқа-
ришни, унга таклиф киритишни муаллиф китобхон зиммасига юклайди.
Бош қаҳрамон Таййиба қалб тубидаги ўй-кечинмалари “Ёлғизгина қиз”
ҳикояси талқинида.
Ҳикоя орқали Фотима Юсуф Али бугунги куннинг долзарб
масалаларидан бирини кўтарди. Ҳикояда Таййиба исмли ёлғиз, ёши ўтган қиз
ҳаёти акс эттирилгани ҳолда, шу ҳолатга тушиб қолишига сабаб бўлган воқеалар
таҳлил этилади. Адибанинг кўпгина ҳикояларига хос бўлгани каби, бу ерда ҳам
бош қаҳрамон қилиб аёл кишини танлайди. Ҳикоя бош қаҳрамони Таййиба
тилидан сўзланиб, унинг сюжетини Таййибанинг изтироблари, ўй-кечинмалари,
тақдири масаласи ташкил қилади. Бош қаҳрамон – Таййиба образи талқинида
ифодали, ақл-заковатли, оқила араб қизи талқин этилади.
Ҳикоя услуб жиҳатидан реалистик тамойилларга асосланган бўлса-да,
биз унда нореалистик унсурларни ҳам учратишимиз мумкин. Бу эса ўз
навбатида, ҳикоянинг янада таъсирчан чиқишига, китобхон қалб шуурига
тезроқ етиб боришига хизмат қилади. Ҳикоя хотиралар тарзида берилгани
ҳолда, унда ретроспектив сюжет етакчилик қилади.
Ретроспектив сюжет қонун-қоидаларига биноан, воқеалар бир бошдан,
бирин-кетин ҳикоя қилинмайди, балки воқеалар маълум жойидан тўхтатиб
қўйилиб, унинг ўтмишига, шу ҳолатга тушишига сабаб бўлган воқеаларга
мурожаат қилинади. Ҳикоя давомида руҳан эзилган қаҳрамоннинг ўтмишига
қайтиб, хотираларга берилиш жараёни кузатилади.
“Ёлғизгина қиз” ҳикоясининг бош қаҳрамони Таййиба ўзига тўқ, бой
хонадоннинг биттагина, ёлғиз фарзанди эди. У тўкин-сочинликда улғайди,
аммо унда энг керакли нарсаси – она меҳри йўқ эди. Ҳа, у онаси бўла туриб
ана шу меҳрга зор бўлди. Бойлик кетидан қувган отаси эса онасидан
ҳайиқар, шунинг учун кўпроқ пул топишга ошиқар эди. Она эса ўз қизини
камситар, уни лақмаликда айбларди. Тўғри, Таййиба бошқа араб қизлари
сингари гўзал, латофатли эмасди, аммо унинг ўзига тортувчи жозибаси ва
энг кераклиги ақлу-заковати бор эди. Таййибанинг юрак қўридан жой олган
отасининг бир сўзи бор эди: “Менинг ёлғизгина қизим”. Ана шу эркалаш,
биргина сўз орқали у ўзини ҳақиқий эрка фарзанддек ҳис этар, бир зумга
бўлса-да, болаларга хос бўлган маъсума ҳаётга қайтарди. Онаси эса гўзал ва
сўзамол аёл бўлиб, енгил ҳаёт ва меҳмондорчиликларни хуш кўрарди.
Биз ҳикоя таҳлили жараёнида, персонажнинг хотираларга берилганлиги
боис ўтган замон феълларига кўпроқ дуч келамиз. Ҳикоя услубида эса монолог
хотира, ички монолог ва статик портрет воситалари кўзга ташланади.
Эдуард Дюжарден ички монологга таъриф бериб: “Қаҳрамоннинг бизни
муаллиф аралашувисиз, изоҳлари-ю мулоҳазаларисиз бевосита ўзининг
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
1
62
ботиний дунёсига олиб кирувчи нутқидир” – дейди.
1
Таърифдан кўриниб
турибдики, ички монолог ҳудуди қаҳрамон “ботиний дунёсини” ёки “руҳий
жараёни ва унинг мазмунини” қаҳрамон ички нутқи орқали ифодалаш ёки
тасвирлашни ўз ичига олади, бинобарин, монолог якка нутқдир.
Ҳикояда, айниқса, ички монологнинг ўрни салмоқли. Сабаби ҳикоя
бошидан охиригача биргина қаҳрамон Таййиба тилидан сўзланади. Баъзи
ҳолларда диалогларга ҳам дуч келишимиз мумкин, аммо улар ҳам бош қаҳ-
рамоннинг ўтмишга қайтиши асносида унинг тилидан берилади, яъни унинг
овози баёнда операторлик вазифасини ўтайди. Бундай жиҳатни қаҳрамон
нутқининг баъзи бир эмоционал характерли хусусиятлари сақланишида ва
мазмунни фикрий ва стилистик томондан ифодалашда баб-баробар қатна-
шишида кўрамиз. Ифодалашнинг лексик хусусиятлари ва грамматик қури-
лиши ҳам бунга далил бўла олади.
Ҳикоя давомида бош қаҳрамон Таййибанинг ички монологидан персо-
нажнинг қанчалар тушкун, аянчли аҳволда эканлигини англай бошлаймиз. У
нафақат изтиробда, балки руҳан эзилгандир. Таййиба ўз ҳаётини маъно-
мазмунсиз, гўзаллик ва қувончдан ҳоли деб ўйлагани боис уни рўё каби
қабул қилади. У йўқликлар дунёсида ёлғиз ва чорасиз, нажот кучларини
кутмоқда, аммо улардан на мадад, на дарак бор.
Таййиба яна хотираларга берилади, ўтмишга қайтади ва барчаси ўзгача
бўлиши мумкинлиги ҳақида ўй суради. Таййиба бўйига етди, энди уни ҳам
балоғатнинг хушнуд дамлари қамрай бошлади. Барча шарқ оилаларида бўлгани
каби, унинг остонасини ҳам супурувчилар кўп эди. Аммо уни сўраб келган
совчиларнинг ҳар бири учун онасининг алоҳида ваъж ва баҳоналари тайёр эди.
-
ناعمط ،حلصي ام يفاح اذه
يف
.انلام
2
– Бу оёқяланг бўлмайди, мулкимизнинг пайига тушган.
Биринчи келган куёв она назарида Таййиба учун эмас, балки уларнинг
мол-давлатлари хуружида келган эди. Молу давлатга эга чиққанидан сўнг
эса Таййибанинг унга кераги йўқ эди.
رسيب
؟!!ي
وزأ ام ..دقان يللا اذه
ليصلأا ج
.يرسيبل ة
3
У Бойсарликми? Йўқ, бу камчилик. Солиҳа қиз бойсарликка тегиши керак эмас.
Иккинчи куёвнинг эса онаси асл туғилган еридан эканлиги қониқтирма-
гани ҳолда “куракда турмайдиган” баҳоналар кўрсатади. Отага бу келган
куёв маъқул келган бўлса-да, такрор унинг фикри ҳеч кимни қизиқтирмайди.
Шу тариқа мол-мулкнинг катта қисми Таййибага тўйидан сўнг ўтишини
билган она, нима қилиб бўлса ҳам совчиларни рад қилиш пайига тушди.
ال
اث
و ثل
تلص
رابخأ
ي مل و ةعاشاك ه
.رهظ
4
Учинчиси тўғрисида эса ёмон деган хабар келди, унинг ўзи кўринмади ҳам.
1
Djuraev T.S. Ong oqimi va tasviriylik. Fil.f. nom.diss. – T.: 1994. – b.58. [Flow of consciousness
and imagery]
2
. 78 ص .2004 ،ةديحو ةاتف .ةطوبرام ءات .يلعلا فسوي ةمطاف
3
Usha asar. B.78.[Ibit. P.78.]
4
Usha asar. B.79.[Ibit. P.79.]
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
1
63
Шу орада келган учинчи куёв ўзи айниб, уларни рад этади. Бу Таййиба-
нинг онаси учун айни муддао эди, чунки бу сафар у баҳоналар қидиришдан
қутулган эди.
-
إ
ف ن
تنبلا نيب و هنيب ريبك نسلا قر
...
1
– Қиз ва унинг орасида фарқ катта
Охир-оқибат тўртинчи келган куёв учун ҳам ваъж топилган эди, унинг
ёши Таййибадан анча катта эди.
Таййибанинг онаси отасидан анча ёш бўлиб, атайин ўзидан ёши улуғ бўлган
эркакка турмушга чиққан, унинг нияти эридан сўнг молу давлатга эга чиқиб,
қолган улушга ҳаётини кайфу сафода ўтказиш эди. Келаётган совчилар эса унинг
бу режаларини барбод қилиши мумкин эди, чунки Таййиба турмушга чиқса, унга
мол-мулкнинг кўп қисми берилар эди, шунинг учун у баҳоналар қидириб
чарчамасди. Таййибанинг қалбида эса онасига нисбатан нафрат туйғуси болалай
бошлади, унинг онаси нега бундай қилаётганини тахмин қила бошлаганди. У ҳар
бир бахтли бўлишни истаган қиз каби оппоқ кўйлак кийишни, севишни ва
севилишни истарди. Унинг кўп дугоналари турмуш қуриб улгуришган,
суҳбатлашганда уларнинг ўз мавзулари бор эди. Ана шу паллаларда Таййиба
уларга қўшилолмас, ўзини жуда-жуда ёлғиз ва чорасиз ҳис этарди. Қани эди унга
муносиб, вафодор ёр топилса-ю, уни онасининг исканжасидан озод қилса ва унинг
бу лахзали изтироблари поёнига етиб бари барҳам топса.
Шу ўринларда Таййибани нотўғри тушунувчи, унга маломат тоши отгувчи
китобхонлар ҳам топилиши мумкин. Аммо унинг қалб изтиробларини чин дилдан
тушунган китобхонгина унинг дардига шерик бўла олади. Зеро, табиат барчага
баробар ҳукм ўтқазади, севиш, севилиш, она бўлиш каби муқаддас туйғуларни
уйғотади. Ҳар бир инсон замонасининг вақтига мувофиқ бўлиб яшашни истайди,
зотан, бу ҳаётда барча нарсанинг ўз вақти ва ўз ўрни мавжуд.
Ҳикоя бош қаҳрамони Таййиба учун бу дамлар қанчалик оғир бўлмасин,
у яна ўша мудҳиш кунни ёдига олади. Уйларни ораста қилаётган Таййиба,
ўзининг ички кўйлакларини онасининг сумкасидан топиб олади. Эндиликда
она қизининг ички кўйлакларини фолбинга олиб бормоқчи эди. Турмуш
ўртоғи билан фолбин уйига кетаётган она, йўлда автоҳалокатга учраб, вафот
этади. Бу фалокатда фақат яраланган ҳайдовчигина тирик қолади, аммо бу
фалокат қандай содир бўлганига унинг ўзи ҳам ҳайрон эди, чунки бу умуман
кутилмаган мудҳиш фалокат эди.
Ҳикоядаги қаҳрамон образини очиб беришда ёзувчи турфа бадиий тасвир
воситалари, психологик ҳолатлар ҳамда рамзий маъно берувчи сўзлардан
унумли фойдаланади.
Ота-онасининг ўлимидан сўнг ўта ёлғизланиб қолган Таййиба ўттиз
ёшдан ошиб улгурган, бойвачча қари қиз эди. Унинг юзлари сўлғин ва ҳазин
бўлиб, улар рамзий маънода “сўлиган гул барглари” каби эдилар.
1
Usha asar. B.79.[Ibit. P.79.]
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
1
64
“Ёлғизгина қиз”ҳикоясида ҳам адиба Фотима Юсуф Али мавзу ва
услубни мутаносиблаштирган ҳолда ўз маҳоратини юзага чиқара олади.
Мавзу ва услуб шундай икки ҳамроҳки, бири иккинчисини тўлдиради,
сайқаллаштиради. Ўз услуби, ижод манерасини қадрламай, дуч келган мавзуни
қаламга олаверган ижодкорлар, гарчи улар истеъдодли бўлсалар ҳам ўз маҳо-
ратини тўла намойиш этолмайдилар.
1
Зеро, ёндириш учун ёниш, куйдириш
учун куйиш даркор, яъни ичдан тўла ҳис қилинган, дилдан вулқон сингари
отилиб чиққан ижод намунасининг умри узоқ ва барҳаёт бўлади.
“Ёлғизгина қиз” бу ном нафақат ҳикоя асносида ўзининг инъикосини
топади, балки қизнинг чиндан-да ёлғиз, бир ўзи қолиб руҳан эзилганини
тасдиқлайди. Ҳикоя сўнггига келиб, биз бунга икки карра гувоҳ бўламиз.
Таййибанинг кейинги ҳаёти қандай давом этиши, у қандай умргузаронлик
қилиши китобхонга маълум эмас, аммо унинг яшаётган ҳаётидан безиганлиги,
суюкли ёрга, фарзандлар кўришига эҳтиёжи ва истаги борлиги маълум.
Хулоса: Фотима Юсуф Али маҳоратининг “сири” шундаки, у ҳар бир харак-
тер ва образнинг моҳиятидан келиб чиқиб, унга мос равишда бадиий-тасвирий
воситалар танлай олади. Қаҳрамонлар психологик ҳолати ва портретини
чизишда эса у ўз қаҳрамонларининг ички ҳаётини кўрсатиш йўлини муҳим деб
билади. Бадиий адабиётда инсон образини тўлақонли яратиш, уни ўқувчи кўз
олдида конкрет жонлантириш учун учун хизмат қиладиган нутқий характе-
ристика, портрет, бадиий психологизм, персонаж нутқи, муаллиф характерис-
тикаси каби бадиий унсурлардан ўз ўрнида, унумли фойдалана олади. Ҳи-
коялари давомида адиба қаҳрамон аёллар руҳий ҳолатини бироз мавҳум, аммо
табиий тарзда, унинг энг пучмоқ нуқталарига қадар шўнғиган ҳолда намоён
этади. Ёзувчи қаҳрамонлари тилини ниҳоятда моҳирлик билан акс эттиради.
Қаҳрамон аёл ҳаётида, фикрларида, кечинмаларида, кайфиятларида содир
бўлган билинар-билинмас ўзгаришлар ҳам унинг ўз тили орқали баён этилади.
У ҳар бир характер ва образнинг моҳиятидан келиб чиқиб, унга мос келадиган
ташбеҳлар, тасвирий воситаларни ўз ўрнида қўллай билади. Адиба ҳикоялари-
даги образлар қанчалик хилма-хил, қанчалик индивидуал бўлмасин, улардан
ягона бир индивид – муаллиф қиёфасининг, дунёқарашининг белгилари
сезилиб туради. Ўз қиёфасига, ўз жозибасига, ўз услубига эга бўлган адиба
хилма-хил ҳаққоний образлар дунёсини кашф эта олди.
1
Shomansurov Yu. Voqelikni realistik aks ettirishda ilmiy tafakkurning roli. Fil.f. nom.diss. – T.:
1973. – B.32. [The role of scientific thinking in realistic reflection of reality]
