SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
153
МАНБАШУНОСЛИК
//
ИСТОЧНИКОВЕДЕНИЕ
//
SOTRCE
SUTDY
УМАРОВА ИРОДА
мустақил тадқиқотчи, ТошДШИ
Айюбнинг “Шарҳи Маснавийи Мавлавий”
асарининг манбавий хусусиятлари
Аннотация. Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Абу Райҳон Беруний
номидаги Шарқшунослик институти фондида 2225 рақамли қўлёзма сақланади.
Ушбу қўлёзма Жалолиддин Румийнинг “Маснавийи маънавий” асарига ёзилган
мукаммал шарҳ бўлиб, олтита дафтарни ўз ичига олади. Шарҳ “Шарҳи Маснавийи
Мавлавий” деб номланади, муаллифи – Айюб. Шарҳда “Маснавий”нинг баъзи сўз-
ларига изоҳ берилиши билан бирга, Румийнинг ҳаётига оид ва айтган ўгитлари акс
этган ҳикоялар берилган. Баъзи ҳикоялар шориҳнинг ўзи томонидан келтирилган.
Айюб берган ҳар бир изоҳи ёки ҳикоясининг аввалида ўша маълумот олинган
манбани қайд этган. “Маснавий”ни шарҳлашда шориҳ қуйидаги асарлардан фойда-
ланган: Абдураҳмон Жомийнинг “Найнома”, “Юсуф ва Зулайҳо”, “Нафаҳоту-л-
унс”, Аҳмад Афлокийнинг “Маноқибу-л-орифин”, Шайх Абдураҳим Бихорийнинг
“Кашфу-л-луғот ва-л истилоҳот”. “Маснавий”нинг баъзи байтларида Қуръони
карим оятларидан бир сўз ёки ибора келтирилади. Шориҳ шарҳда шу оятни тўлиқ
ҳолатда, баъзан оятнинг бир жумласини бериб сўнг уни изоҳлайди. Румий
“Маснавий” матнида Ҳадисларга ёки пайғамбарлар тарихидаги бирор-бир воқеага
ишора қилиб ўтади. Айюб ўша Ҳадис ёки воқеани тўлиқ ҳолатда беради ва кейин
унинг изоҳига ўтади. Шориҳ “Маснавий”га ёзилган бошқа шарҳлардан ҳам фойда-
ланади ва баъзи фикрларга ўз мулоҳазаларини айтиб ўтади, бироқ ўша манбани
аниқ кўрсатмай “баъзи шориҳлар ёзмишлар” дея чекланади. Шарҳда “Масна-
вий”нинг бошқа қисмларидан мисоллар келтирилган ҳолатлар ҳам учрайди. Айюб
шарҳни ёзишдан аввал Румий ҳаёти ва ижодига оид кўплаб асарлар мутолаа
қилган, луғатлар билан ишлаган, диний ва тасаввуфий билимларини такомиллаш-
тирган, ундан олдин ёзилган шарҳлардан маълумотлар тўплаган. “Шарҳи Масна-
вийи Мавлавий” асари учун фойдаланилган манбалар Румий ҳаёти ва ижодига оид
кўплаб бошқа манбаларнинг энг сараларидир.
Таянч сўз ва иборалар:
“Шарҳи Маснавийи Мавлавий”, Жалолиддин Румий,
“Найнома”, “Юсуф ва Зулайҳо”
Аннотация. В рукописном фонде Института Востоковедения имени Абу
Райхана Беруни АН РУз хранится рукопись №2225. Она представляет собой
полноценный комментарий к произведению Джалаладдина Руми «Маснавийи
маънавий» и состоит из шести тетрадей. Данный комментарий называется
«Шархи Маснавийи Мавлавий», автор – Айюб. В «Комментариях» даны истол-
кования некоторых слов из произведения, а также содержатся рассказы о жизни
и назиданиях Руми. Некоторые из рассказов представлены самим коммента-
тором. Перед каждым рассказом или сведениями, приведенными Айюбом
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
154
отмечено, из какого источника они извлечены. При комментировании «Маснавий»
комментатор использовал следующие произведения: «Найнаме», «Юсуф и
Зулейха», «Нафахоту-л-унс» Абдурахмана Джами, «Манокибу-л-орифин» Ахмада
Афлоки, «Кашфу-л-лугот ва-л ислохот» Шайха Абдурахима Бухори. В ряде байтов
«Маснавий» приведены слова или выражения из текстов оятов Корана.
Комментатор приводит полный текст или фрагмент из определенного оята, а
затем дает ему комментарий. В произведении «Маснавий» Руми приводит
изречения из Хадисов или из различных историй, имевших место в жизни какого-
либо из пророков. Айюб, в свою очередь, данный Хадис или историю переводит
полностью, а затем добавляют к нему свой комментарий. Комментатор также
использует и другие тексты комментариев, написанных к «Маснавий». К
некоторым мнениям по их поводу излагает свои убеждения, но не указывает
точно наименований источников, из которых были привлечены такие сведения, а
лишь ограничивается фразой «некоторые комментаторы пишут». В «Коммен-
тариях» встречаются и случаи приведения примеров из других частей «Маснавий».
Прежде чем написать «Комментарий», Айюб изучил множество книг о жизни и
творчестве Руми, работал со словарями, совершенствовал свои знания в области
религии и знания по тасаввуф, собирал сведения из ранее написанных коммента-
риев. Источники, использованные при написании произведения «Комментарий
Маснавийи Мавлави» являются самыми ценными среди большинства других
источников о жизни и деятельности Руми.
Опорные слова и выражения: «Шархи Маснавийи Мавлавий», Джалаладдин
Руми, «Найнаме», «Юсуф и Зулейха»
Abstract. In the manuscript fund of the Institute of Oriental Studies named after Abu
Rayhan Beruni of the Academy of Sciences of Uzbekistan the manuscript №2225 is
stored. It presents a full comment for the composition of Jalaladdin Rumi “Masnaviyi
Ma’naviy” and consists of six notebooks. This comment is named as “Sharhi Masnaviyi
Mavlaviy”, author – Ayyub. Interpretations of some words from composition are given in
“Comments” which also contains stories about Rumi’s life and his edifications. Some of
the stories are presented by commentator himself. There are the notes of what sources
they are extracted before each story and information, which are submitted by Ayyub.
When commenting “Masnaviy” expositor used following compositions: “Nayname”,
“Yusuf and Zuleykha”, Abdurakhman Jami’s “Nafakhotu-l-uns”, Akhmad Afloki’s
“Manokibu-l-orifin”, Shaykh Abdurakhim Bikhori’s “Kashfu-l-lugot va-l islokhot”. In a
number of bytes of “Masnaviy” are given the words and expressions from text or ayat in
Koran. Firstly, commentator gives full text or a fragment from particular ayah then
provides comments. In composition “Masnaviy” Rumi adduces sayings from Hadith and
from various stories which have taken place in life of prophets. Ayyub, in turn, completely
overlooks given Hadith and stories and then only adds his comments. Expositor also uses
the other texts of comments, which were written for “Masnaviy”, and for some related
views he expounds his own persuasions, where he doesn’t indicate the exact names of the
sources from which such information was brought, but only limits to the phrase “some
commentators write”. There are cases of examples as well from other parts of “Masna-
viy” in “Comments”. Before writing “Comments” Ayyub explored many books about
Rumi’s life and work, worked with dictionaries, improved his knowledge in the sphere of
religion and tasawwuf, collected data from earlier written comments. The sources which
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
155
were used while writing “Comments of Masnaviyi Mavlavi” composition are the most
valuable among many others about life and work of Rumi.
Keywords and expressions: “Sharhi Masnaviyi Mavlaviy”, Jalaladdin Rumi,
“Nayname”, “Yusuf and Zuleykha”
Мавлоно Жалолиддин Румийнинг инсониятга бир қанча асарлари мерос
бўлиб қолган. Асрлар ўтса ҳам ушбу асарлар ўз долзарблигини сақлаган
ҳолда румийшунос олимлар томонидан ўрганилишда давом этмоқда. Унинг
энг йирик дидактик асари “Маснавийи маънавий” бўлиб, ушбу асар ёзилган
дастлабки пайтларданоқ, унга бағишлаб шарҳлар ёзила бошлаган, зеро
“Маснавийи маънавий”ни тушуниш инсондан улкан билимни талаб қилади.
Ана шундай асарлардан бири Айюбнинг Жалолиддин Румий “Маснавийи
маънавий”сига ёзган шарҳи бўлиб, ЎзР ФА Шарқшунослик институтида
сақланади
1
. Қўлёзманинг дастлабки қисқа тавсифи “Собрание восточных ру-
кописей”нинг иккинчи жилдида берилган
2
. Унда асар Кашмирда Мирзо
Муҳаммад Рабихон буйруғи билан котиб Ўбод Муҳаммад Сиддиқ томони-
дан 1221/1806 йили кўчирилганлиги ҳақида маълумот берилган.
Айюбнинг шарҳида “Маснавий”даги шеърларни изоҳлаш асносида, улар-
даги айрим сўзларнинг мазмуни очиб берилади ва айни пайтда, Румийнинг
ҳаёти, айтган ўгитлари ўрин олган ҳикоялар ҳам келтирилади. Муаллиф
асарни ёзиш давомида “Маснавийи Маънавий” ҳошиясида ёзган шарҳининг
манбаларини ҳам қисман эслатиб боради. Масалан, “Маснавий” даги
дастлабки байт шарҳида Абдураҳмон Жомий исми қайд этилган (7б варақ).
Айюб Жомийнинг “Найнома” асари, “Юсуф ва Зулайҳо” достони, “Нафаҳо-
ту-л-унс” каби қатор асарларидан фойдаланганини ўз шарҳида эслатиб
боради. Шу билан бирга, у “Маснавий”га ёзилган бошқа шарҳлардан ҳам
фойдаланган ва улардаги баъзи фикрларга ўз мулоҳазаларини ҳам айтиб
ўтади, бироқ ўзи фойдаланган манбани аниқ кўрсатмаган ва هﺘﺷون ناحراﺷ ﯽضعب
هک (баъзи шориҳлар ёзмишлар) деб, умумий тарзда эслатиб ўтган ва ўша
мавҳум асардан олинган фикрнинг ўзини ёзиш билан чекланган.
“Маснавий” ўзига хос шеърий тасаввуфий асар бўлгани сабабли, табиий-
ки, муаллиф тасаввуфга оид асарлар, изоҳли луғатлардан ҳам кенг фойда-
ланган ва бу ҳолат унинг шарҳида аниқ кўзга ташланади.
Айюб ўз шарҳида кўп ҳолларда манба сифатида пайғамбарлар тарихидан
мисоллар олган. Масалан:
1
O’zR FA Sharqshunoslik institutining 2225 raqamli qo’lyozmasi. (Manuscript of the foundation
of the Institute of Oriental Studies in Uzbekistan Academy of Sciences named after Abu Raikhan
Beruni. Number 2225 )
2
Sobraniye vostochnyh rukopisey AN RUz. T. II. Tashkent, 1952, nomer 912. (Collection of
oriental manuscripts of the Academy of Sciences of Uzbekistan. Volume II, number 912)
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
156
Баъзилар пайғамбарларнинг жисмларини тупроққа ўхшатиш одобдан
эмас, деганларга Мавлоно Жалолиддин Румий эътироз билдириб, ғазалнинг
бир байтида инсонни олий даражада мақтагани ҳақида сўз боради:
دﺷ کلاﻓا رب قشع زا کاﺧ مﺴج
دﺷ کلااچ و دمآ صقر رد هوک
1
Таржимаси:
Ишқ ила [тупроқдан бўлган] тан сойири афлок эмиш,
Рақс этиб тоғлар, кўринг, чолок эмиш.
2
Шориҳ Айюб мазкур мисраларни шарҳлаганда пайғамбарлар тарихидан
иккита воқеага ишора қилади. Улардан биринчиси, Муҳаммад пайғамбарнинг
меърожга кўтарилгани воқеаси, яъни пайғамбарнинг қанчалик улуғ зот
бўлишидан қатъий назар, у Одам Ато фарзанди эканлиги ва жисми тупроқдан
ясалганлигига ишорадир. Румий Оллоҳ ишқи ўрин олгандан сўнг тупроқ
суръатда Арши Аълодан ҳам кўтарилганини ёзган. Иккинчи мисрада эса, Мусо
пайғамбарнинг Тур тоғида худо билан сўзлашгани, худонинг назари тоққа
тушганда, тоғ (бағрига ишқ жойлашиб) парчаланиб кетгани эслатилган.
Айюб ўз шарҳида Жалолиддин Румий ҳақида бошқа манбалардан олган
жойлари ҳам бор ва бунда ўша манбани аниқ кўрсатган. Масалан:
هک تﺳروطﺴم نيﻓراعلا بقانم رد
....دندومرفيم انلاوم تاقوا رثکا
Таржимаси:
“Маноқибу-л-орифин”
3
(асари)да: “Кўп ҳолларда “Мавлоно (Жалолид-
дин Румий) айтар эканлар...”,- деб қайд этилган.
Бунда шориҳ томонидан Жалолиддин Румийнинг ўз устози ҳақида:
“Шамсиддин нафаси худди Мусо пайғамбарники каби ўткир шахс эди, яна у
нужум (асторономия), риёзиёт (математика), мантиқ каби илмларни ҳам
яхши ўзлаштирганди”, - деган сўзлари келтирилган.
Айюб ўз шарҳини ёзганда уни “Маснавийи Маънавий”нинг бир нечта
нусхаси, жумладан, нисбатан қадимийроқ қўлёзмалари билан қиёслаган,
1
O’zR FA Sharqshunoslik institutining 2225 raqamli qoʻlyozmasi, v. 9а. (Manuscript of the
foundation of the Institute of Oriental Studies in Uzbekistan Academy of Sciences named after
Abu Raikhan Beruni. Number 2225 )
2
Jaloliddin Rumiy. Masnaviyi ma’naviy. Birinchi kitob. Forsiydan Oʻzbekiston xalq shoiri Jamol
Kamol tarjimasi. Toshkent. Abdulla Qodiriy nomidagi Xalq merosi nashriyoti. 2002. B.26.
(Jaloliddin Rumi. Masnaviy ma’naviy. First book. Translated from farsi to uzbek by national poet
of Uzbekistan Jamol Kamol. Tashkent. The publishing house “National heritage” named after
Abdulla Qodiriy. 2002.)
3
Hoji Xalifaning “Kashfu-z-zunun” (Hodji Khalifa’s “Kashfu-z-zunun”) asarida yozilishicha,
“Manoqibu-l-orifin” asari hijriy 718/milodiy 1318 yili yozilgan boʻlib, Ahmad Aflokiy (Akhmad
Aflakiy’s “Manokibu-l-orifin”) qalamiga mansub. Hoji Xalifa (asli ismi Mustafo ibn Abdulloh;
1609, Istanbul-1657) va kotib Chalabiy nisbalari bilan mashhur boʻlgan – turk geografi va tarixchi
olimi. Tarixiy geografiyaga oid “Jahonnamo” va bibliografik mazmundagi “Kashfu-z-zunun”
asarlari fanda mashhur. Keyingi asarda koʻplab mualliflar va ularning asarlari haqida muhim
ma’lumotlar qayd etilgan. Yana qarang: رذ اي روصلا تاذ هعلق ناﺘﺳاد .یولوم یونثم ريﺴفﺗ .ﯽـامه نيدلا للاج
نارهﺗ هاﮕشناد تارشﺘنا .ابر شوه
-
1298
.
B.60.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
157
дейиш мумкин. Зеро шарҳдаهميدق خﺴن ﯽضعب رد (баъзи қадимий нусхаларда)
деган иборани ўқиймиз
1
.
Мазкур шарҳда айрим сўзларга луғат услубида изоҳ – шарҳ берилган
ҳоллар ҳам анчагина. Масалан,
فشک رد و مﺧز مشچ و تﻓآ ﯽﺳراﻓ فاک مضب دنﺰک
حﺘفب ةاهللا
هدمآ لوا яъни, бу сўз “гузанд” деб ёзилганда “офат” ва “кўз оғриғи” маъно-
ларини англатади. “Кашфу-л-луғот”
2
номли асарда “фатҳа” билан, яъни
“газанд” шаклида (берилган)
3
.
Ҳозирги форс тили луғатида мазкур сўз “газанд” шаклида берилган ва
1)
ҳужум қилмоқ; номақбул иш; офат; 2) зарар, зиён
маъноларини англатиши
қайд этилган
4
.
Айюб ўз шарҳининг манбаларидан бири сифатида Абдураҳмон Жомий-
нинг “Нафаҳоту-л-унс” асарини кўрсатади. “Нафаҳоту-л-унс” да келтирили-
шича, кунларнинг бирида Мавлоно (Жалолиддин Румий) суҳбатида шайх
Авҳадуддин тўғрисида сўз борарди. Шунда Мавлоно ўз фикрларини
билдирдилар ва “تﺴين ﯽﺴک رايﺘﺧا اب ندﺷ قﺷاع” яъни “Ошиқ бўлмоқлик кишининг
ўз ихтиёрида эмас”, - деб жавоб қилдилар
5
.
Юқоридаги жумла Жалолиддин Румий томонидан тасаввуфдаги соликнинг
ҳолати хусусида айтилган. Ошиқ деганда солик назарда тутилган ва у қалбига
Ҳақ муҳаббатини жойлаши ўзи билмаган ҳолда юз беради, дейилган.
Шориҳ шарҳ учун Румий “Маснавий”сининг бошқа қисмларидан мисол
олган. Масалан:
بآ ز ﯽهام ﺰج هک ره
دﺷ ريﺳ ﺶ
دﺷ ريد شزور تﺴيزور ﯽب هکناو
6
Таржимаси:
Ким балиқ эрмас, у қонгай сувга, чун,
Кимга кун йўқ, кунлари йилдек узун.
7
байтни шарҳлаганда, балиқ деганда комил ориф )لماک فراع( назарда
тутилган, дейди ва унинг мазмуни хусусида Мавлоно иккинчи дафтарда ۀصق
130б) қиссасида сўз -(130а
8
درکيم هحون دوﺧ ردپ ۀزانج ﯽپ رد هک کدوک نآ و ﯽحوج
юритган, деб таъкидлайди.
1
2225 raqamli qoʻlyozma, 12b varaq. (The manuscript number 2225)
2
Shayx Abdurahim Bixoriy. “Kashfu-l-lugʻot va-l istilohot”. (Shaykh Abdurahim Bikhoriy’s
“Kashfu-l-lugot va-l istilohot”) XVI asr. www.elibrary.ru
3
2225 raqamli qoʻlyozma, 13a varaq. (The manuscript number 2225)
4
Yu.А. Rubinchik. Persidsko-russkiy slovar, t. 2, М., 1970. S.396. (Yu.А. Rubinchik. Persian-
Russian dictionary.)
5
2225 raqamli qoʻlyozma, 13b varaq. (The manuscript number 2225)
6
2225 raqamli qoʻlyozma, 9a varaq. (The manuscript number 2225)
7
Jaloliddin Rumiy. Masnaviyi ma’naviy. Birinchi kitob. Forsiydan Oʻzbekiston xalq shoiri Jamol Kamol
tarjimasi. Toshkent. Abdulla Qodiriy nomidagi Xalq merosi nashriyoti. 2002. B.26. (Jaloliddin Rumi.
Masnaviy ma’naviy. First book. Translated from farsi to uzbek by national poet of Uzbekistan Jamol
Kamol. Tashkent. The publishing house “National heritage” named after Abdulla Qodiriy. 2002.)
8
2225 raqamli qoʻlyozma,v. 130a-130b. (The manuscript number 2225)
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
158
Айюб ўз шарҳида шунингдек, Румий “Маснавий”сидаги кўпгина сўзлар
“Қуръони карим”дан олинганини ҳам айтган ва тегишли оятни келтирган.
Бундан маълум бўладики, у ўз шарҳида зарур бўлганда Қуръонга мурожаат
қилган. Бундай ҳолат шарҳда жуда кўп кузатилади. Масалан:
بصعﺗ رهب زا تشکيم ارناينارصن هک دوهج هاﺷداپ ناﺘﺳاد
Жуҳудлар подшосининг таассубга берилиб, насронийларни ўлдиргани
Мазкур қисқа ҳикояда қуйидаги байт шарҳида Жалолиддин Румий
эслатилган:
وا نآ تبون و دوب ﯽﺴيع دهع
وا ناج ﯽﺳوم و وا ﯽﺳوم ناج
1
Таржимаси:
Давр – Исо давру даврони эди,
Ул Мусога жон, Мусо жони эди.
2
“Бу сўзлар Мавлонога тегишлидир ва унда “Қуръони карим”даги оят
мазмуни назарда тутилган”, - деб ёзади шориҳ.
3
قرفنلا هلﺳر و هبﺘک و هﺘکلم و للهاب نمآ لک نونمؤملاو هبر نم هيلا لﺰنا امب لوﺳرلا نمآ
دحا نيب
م
ن
ريصملا کيلا و انبر کنارفغ انعطا و انعمﺳاولا اق و هلﺳر
Пайғамбар (Муҳаммад) ўзига Парвардигоридан нозил қилинган нарсага
(оятларга) имон келтирди ва мўминлар ҳам. (Уларнинг) ҳар бири Аллоҳга,
фаришталарига, китобларига ва пайғамбарларига бирортасини ажратмасдан
(ҳаммасига) имон келтирди. “Эшитдик ва итоат этдик. Эй, Раббимиз, мағфи-
ратингни (сўраймиз). Қайтишлик фақат Сенинг ҳузурингадир”,-дедилар.
4
Шориҳ бу ерда мусулмонлар барча юборилган пайғамбарларга ишонч
билдирган бир вақтда, бундан фарқли ўлароқ, яҳудийлар ва насоролар баъзи
пайғамбарларни тан олмасликларини таъкидлайди.
“Қуръони карим” оятларидан ташқари “Маснавий”нинг матнида ҳам,
ҳошиядаги шарҳда ҳам Ҳадисдан олинган сўзлардан кенг фойдаланилган.
Масалан:
اهل اوﺿ رعﺘﻓلاا تاﺤفن مک رهد مايا ﯽﻓ مکبرل نا ثيدح ريﺴفﺗ
5
Таржимаси:
“Замонангизда Раббингизнинг нафаслари уфуради. Ҳушингизни йиғинг-
да ўша эпкинларга ўзни бағишланг” ҳадиси баёнида.
1
1
2225 raqamli qoʻlyozma, 15b varaq. (The manuscript number 2225)
2
Jaloliddin Rumiy. Masnaviyi ma’naviy. Birinchi kitob. Forsiydan Oʻzbekiston xalq shoiri Jamol Kamol
tarjimasi. Toshkent. Abdulla Qodiriy nomidagi Xalq merosi nashriyoti. 2002. B.51. (Jaloliddin Rumi.
Masnaviy ma’naviy. First book. Translated from farsi to uzbek by national poet of Uzbekistan Jamol
Kamol. Tashkent. The publishing house “National heritage” named after Abdulla Qodiriy. 2002.)
3
2225 raqamli qoʻlyozma,15b v. (The manuscript number 2225)
4
Shayx Abdulaziz Mansur. Qur’oni Karim. Ma’nolarning tarjima va tafsiri. (Qayta ishlangan 2-
nashri). Toshkent. “Sharq” nashriyoti. 2007. 2-Baqara surasi. 285 – oyat. 49 – bet. (Shayh
Abdulaziz Mansur. Koran. Translation and interpretation of the meanings (second reprinted
edition). Tashkent. The publishing house “East”. 2007)
5
2225 raqamli qoʻlyozma,v. 41b. (The manuscript number 2225)
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
159
Айюб ушбу сарлавҳага қуйидагича тафсир беради: “Нафаҳот – нафҳа
сўзининг кўплиги бўлиб, маънолари: “ёқимли ҳид”, “бағишламоқ”, “енгил
азобланмоқ”. Кундалик ҳаётда сизга турли машаққатлар бўлади. Сиз улар-
дан огоҳ бўлинг ва Ҳақ нафасидан баҳра олинг. ”
2
Румий бу ҳикояда инсонлар кундалик ҳаётда нафсларини тийишларини
ва Ҳақ зотидан келадиган нафҳани илғаб олишларини, ундан ғафлатда
қолмасликларини турли Қуръон оятлари ва пайғамбарлар тарихидан
мисоллар орқали назм этган.
Шарҳда баъзи сўзларнинг луғавий маъноси тушунтирилган ҳоллар ҳам
учрайди. Масалан:
مينک یزابنا و ميرآ درک مهﻓ
یزابنا
–
مينک راک رﮕيدمه قافﺗا و تکرشب ﯽنعي تکرﺷ
3
(Мазмуни: бир-биримизга кўмаклашиб, биргаликда иш олиб борайлик)
Муаллиф “Маснавий” га шарҳ ёзишга киришишдан аввал турли
луғатларни ўқиб сўз бойлигини оширганини айтади. Шундан сўнг Румий
асаридаги машҳур биринчи байт келтирилади:
دنکيم تياکح نوچ ﯽن زا ونشب
دنکيم تياکﺷ اهيادج زا
4
Таржимаси:
Тингла найдин, чун ҳикоят айлагай,
Айрилиқлардин шикоят айлагай
5
Мавлоно танни найга ва ўз навбатида руҳни найнинг ноласига ўхшатган-
лар ва бу ҳақда (“Маснавий”нинг) учинчи дафтарида ҳам изоҳ берганлар,
деб ёзади Айюб.
Муаллиф “Маснавий”нинг бошланишида берилган дастлабки икки байт-
ни ўз вақтида Абдураҳмон Жомий (1414–1492) шарҳлаганини таъкидлаб
ўтган ва мазкур шарҳ “Найнома” деб аталади. Шориҳ бу ерда соликнинг
руҳий ҳолатида сифат ўзгариши юз бериши мумкинлигини, яъни солик
дунёвий тўсиқларни йўқ қилиб, руҳиятини Оллоҳ наздига етказгандагина
ҳақиқат босқичига ўта олишини айтган. Бу ерда Мавлоно Жалолиддин
1
Jaloliddin Rumiy. Masnaviyi ma’naviy. Birinchi kitob. Forsiydan Oʻzbekiston xalq shoiri Jamol
Kamol tarjimasi. Toshkent. Abdulla Qodiriy nomidagi Xalq merosi nashriyoti. 2002. B. 187.
(Jaloliddin Rumi. Masnaviy ma’naviy. First book. Translated from farsi to uzbek by national poet
of Uzbekistan Jamol Kamol. Tashkent. The publishing house “National heritage” named after
Abdulla Qodiriy. 2002.)
2
2225 raqamli qoʻlyozma,v. 41b. (The manuscript number 2225)
3
2225 raqamli qoʻlyozma,v. 10b. (The manuscript number 2225)
4
2225 raqamli qoʻlyozma,v. 7b. (The manuscript number 2225)
5
Jaloliddin Rumiy. Masnaviyi ma’naviy. Birinchi kitob. Forsiydan Oʻzbekiston xalq shoiri Jamol
Kamol tarjimasi. Toshkent. Abdulla Qodiriy nomidagi Xalq merosi nashriyoti. 2002. B. 25.
(Jaloliddin Rumi. Masnaviy ma’naviy. First book. Translated from farsi to uzbek by national poet
of Uzbekistan Jamol Kamol. Tashkent. The publishing house “National heritage” named after
Abdulla Qodiriy. 2002.)
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
160
Румий найни танага ва руҳни уни товушига ўхшатгани қайд этилган.
Жалолиддин Румийнинг иккинчи байти:
دنا هديربب ارم اﺗ ناﺘﺴين ﺰک
دنا هديلان نز و درم مريفن زا
1
Таржимаси:
Мен қамиш эрдим, кесиб келтирдилар,
Нолишимдан эл ҳама оҳ урдилар
2
.
Муаллиф таъкидлашича, бунда амалда мавжуд зоҳирий най тушунилади,
эркак ва аёл деганда ҳам айнан одамлар назарда тутилган.
Абдураҳмон Жомий “Маснавийи Маънавий”га ёзган шарҳида мазкур образда
тасаввуф йўлидаги соликларни назарда тутган, деб ёзади у. Ҳаққа етишмоқ бир
неча босқичларда амалга ошади. Бунда олтинчи босқич (мартаба) – соликни
ҳақиқатга элтувчи охирги босқич саналади. Юқоридаги байтда эса шахснинг
биринчи, яъни бошланғич босқичдаги ҳолати назарда тутилган. Абдураҳмон
Жомийнинг шарҳида ана шу охирги босқич тўғрисида сўз боради.
Шарҳнинг давомида муаллиф юқоридаги босқичларнинг тафсилотини
шеърий сатрларда ёзган. Кейинги байт мазмунида, шориҳнинг ёзишича, Мав-
лоно Жалолиддин Румий мажозий маънода, яъни истиора (метафора) шаклида
найнинг ҳолати орқали соликларнинг Оллоҳ зоти томон интилишларини қайд
этади. Юқоридаги ҳолатлар Абдураҳмон Жомий сўзлари билан келтирилган.
Абдураҳмон Жомий ўз навбатида соликнинг ҳолатини чиройли
куйлаётган тўтига ўхшатади:
دنچب اﺗ ﯽلاقم نيريﺷ ﯽطوط
بح ردنا ﯽﺷاب
دنبياپ ناغاز س
3
Таржимаси:
[Сен гўзал сўзловчи тўтисан ва қачонгача
Қарғаларнинг ҳибсида тутқун бўласан.]
4
деб Абдураҳмон Жомий соликни ҳақиқат сари, боқийликка қайтишга
ундайди ва ёзади:
یروآ داي ناﺘﺳود زا هک دﺷ تقو
یرب ﯽلﺻا لﺰنم یوﺳ تﺧر
5
Таржимаси:
[Дўстларни эслаш вақти келди
Ҳақиқий манзил сари кўчингни элтгил.]
6
1
2225 raqamli qoʻlyozma,v. 7b. (The manuscript number 2225)
2
Jaloliddin Rumiy. Masnaviyi ma’naviy. Birinchi kitob. Forsiydan Oʻzbekiston xalq shoiri Jamol Kamol
tarjimasi. Toshkent. Abdulla Qodiriy nomidagi Xalq merosi nashriyoti. 2002. B. 25. (Jaloliddin Rumi.
Masnaviy ma’naviy. First book. Translated from farsi to uzbek by national poet of Uzbekistan Jamol
Kamol. Tashkent. The publishing house “National heritage” named after Abdulla Qodiriy. 2002.)
3
2225 raqamli qoʻlyozma,v. 8a. (The manuscript number 2225)
4
Dissertatsiya muallifidan. (From the author of the dissertation)
5
2225 raqamli qoʻlyozma,v. 8a. (The manuscript number 2225)
6
Dissertatsiya muallifidan. (From the author of the dissertation)
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
161
Ушбу услубда, яъни воқеликнинг зоҳирий шаклини келтириш орқали
Жалолиддин Румий содиқ толибларни ва мурид – мухлисларни тарбиялайди,
деб ёзади шориҳ Айюб. Дарвоқе, “Маснавийи Маънавий” нинг қолган
қисмларида ҳам тасаввуфий маънолар турли мажозий истиора (метафора)-
лар орқали берилган.
Айюб “Маснавийи Маънавий” дан келтирган қуйидаги байтда
Жалолиддин Румий ўз ҳолатини ифода этган:
ﯽمﺘفج رﮔ دوﺧ زاﺴمد بل اب
ﯽمﺘفﮔ اهينﺘفﮔ نم ﯽن وچمه
1
Таржимаси:
Лабларига етсам ул дамсозни,
Най каби мен сочгай эрдим розни.
2
Мазкур байт китоб бошланишидаги дастлабки мисраларда, яъни
دنکيم تياکح نوچ ﯽن زا ونشب
دنکيم تياکﺷ اهيادج زا
(ва ҳоказо) сўзларида найнинг ўз аслиятидан узоққа тушгани ва аламли
ноласи ифодаланган. Менда ҳам, дейди Мавлоно, найга ўхшаш ҳолат бўл-
ганда эди, худди ўшандай фироқ ва иштиёқ билан куйлаган бўлардим.
Афсуски, жудолик мени бенаво қилмиш ва дамим ичимда юраман. Найга
ўхшаб нола қила олмайман. Ошиқда худди Мусо пайғамбар парвардигор-
нинг ишқи нуридан ҳушидан кетганидай ҳолат юз бермоғи лозим. Ўшанда-
гина унинг учун ҳақиқат сирлари ошкор бўлади. Шу мавзуда Айюб иккинчи
дафтардаги қуйидаги сўзларни келтиради ва шарҳлайди:
تﺴيهام وا اررﺤب نآ ديد هک ره
تﺳا ﯽهللآ ار للهآ ديد هک ره
تﺳايرد ناهجنيا
حور و ﯽهام نﺗ
حوبﺻ رون زا بوبﺤم سنوي
3
Кўрса ким Аллоҳни, аллоҳий ўшал,
Кўрса гар денгизни ким, моҳий ўшал.
Тан – балиқдир, бул жаҳон – дарё, руҳ –
4
.
Ул Юнусдир, кўрмамиш нури сабуҳ
1
2225 raqamli qoʻlyozma,v. 9a. (The manuscript number 2225)
2
Jaloliddin Rumiy. Masnaviyi ma’naviy. Birinchi kitob. Forsiydan Oʻzbekiston xalq shoiri Jamol
Kamol tarjimasi. Toshkent. Abdulla Qodiriy nomidagi Xalq merosi nashriyoti. 2002. B. 27.
(Jaloliddin Rumi. Masnaviy ma’naviy. First book. Translated from farsi to uzbek by national poet
of Uzbekistan Jamol Kamol. Tashkent. The publishing house “National heritage” named after
Abdulla Qodiriy. 2002.)
3
2225 raqamli qoʻlyozma,v. 9b. (The manuscript number 2225)
4
Jaloliddin Rumiy. Masnaviyi ma’naviy. Ikkinchi kitob. Forsiydan Oʻzbekiston xalq shoiri Jamol
Kamol tarjimasi. Toshkent. Abdulla Qodiriy nomidagi Xalq merosi nashriyoti. 2002. B. 269-270.
(Jaloliddin Rumi. Masnaviy ma’naviy. Second book. Translated from farsi to uzbek by national
poet of Uzbekistan Jamol Kamol. Tashkent. The publishing house “National heritage” named after
Abdulla Qodiriy. 2002.)
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
162
Шориҳ мазкур байтни таҳлил қиларкан, балиқ бўла олмаганлар комил
орифлар жумласига кирмайди. Улар Ҳақнинг раҳмат суви ва инояти
файзидан тўядилар; умуман олганда инсонлар уч тоифадир: комил ориф –
Оллоҳ файзи қанча кўп бўлса, яна бўлсин, дейди; ҳали комиллик даражасига
етиб бормаганлар – Оллоҳ файзидан бир қадар баҳра топган, тўйган ва
шунга қаноат қилганлар; Оллоҳ файзидан бенасиб қолганлар – умрини зоеъ
ўтказганлардир, деб хулоса қилади.
Шунингдек, ушбу иккинчи дафтардаги
مود رﺘﻓد رد تﺴجيم هناﺧ هک ﯽبيرغ ۀصق
(иккинчи дафтардаги бу сарлавҳа феҳрестда йўқ) номли ҳикояда қуйидаги
байтлар келади:
ريﺷ و کرک دنيبب اجنآ دﺳر نوچ
ريد زور و رود هار عياﺿ رمع
دﺷ ريز رﺳ وا و ريز رﺳ وا رکم
درب یراﮔزور
دﺷ ريد شزور و
1
Таржимаси:
Кимки борса, қаршилар шери бало:
Умр зое, йўл машаққат, кун қаро.
2
Кейинги байт таржимаси “Маснавийи Маънавий”нинг ўзбекча таржима-
сида берилмаган. Р.А. Николсон нусхаси асосида Эронда чоп бўлган
китобда ҳам шу байт йўқ. Бу эса Айюб шарҳлаган “Маснавий” нусхасининг
тўлиқ нусха эканлигидан далолат беради.
[Макри ҳам, ўзи ҳам ғойиб бўлди,
Умри ўтди ва ҳаёти тамом бўлди.]
3
Жалолиддин Румийнинг ҳолати кўп ҳолларда “Маснавийи Маънавий”да
ўрин олган мисолларда акс этган. Масалан:
9б варақ
و وا ديرﺧ و ﯽکﺰينک رب ﯽهاﺷداپ ندﺷ قﺷاع تياکح
Бу ҳикоя 9б – 14а варақларда берилган ва тўққиз кичик ҳакоячаларга
бўлинган. Биринчи ҳикоя мазмуни:
Кўп йиллар бурун бир шоҳ бўлиб, ов қилиш мақсадида йўлга тушади ва
йўл устида бир гўзални кўради, унга ошиқ бўлиб қолади. Шоҳ гўзални сотиб
олади ва ўзига канизак қилади. Аммо канизак ногаҳон ҳушидан кетади. Шоҳ
уни неча – неча табибларга кўрсатади, уларга канизакнинг соғайиши эвазига
хазинадаги барча дур – у гавҳарларни ваъда қилади. Ҳакимлар ўзларининг
1
2225 raqamli qoʻlyozma,v. 9b. (The manuscript number 2225)
2
Jaloliddin Rumiy. Masnaviyi ma’naviy. Birinchi kitob. Forsiydan Oʻzbekiston xalq shoiri Jamol
Kamol tarjimasi. Toshkent. Abdulla Qodiriy nomidagi Xalq merosi nashriyoti. 2002. B. 68.
(Jaloliddin Rumi. Masnaviy ma’naviy. First book. Translated from farsi to uzbek by national poet
of Uzbekistan Jamol Kamol. Tashkent. The publishing house “National heritage” named after
Abdulla Qodiriy. 2002.)
3
Ushbu maqola muallifi Umarova Iroda tarjimasi. (Translated by Umarova Iroda, author of this
article)
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
163
буюкликларини гапириб, “албатта тузатамиз” дейди, аммо “Худо хоҳласа
тузалади”, дейишмайди. Шу боис Оллоҳ уларнинг ожизликларини жазолай-
ди, канизак ҳеч бир даводан шифо топмайди.
Ушбу ҳикояга ёзилган шарҳнинг мазмуни қуйидагича:
Айюб ўз шарҳида ошиқ шахсга мурожаат қилиб, токи турли занглар дил
ойнасидан кетмас экан, унда маъшуқнинг нигоҳи акс этишини тасаввур ҳам
қилиб бўлмайди, дейди.
Айюб яна бошқа манбаларга таяниб, масаланинг фалсафий томонига ҳам
эътибор берган ва тасаввуфий талқин қилиб, бу ҳикояда аксари инсонларга
хос қисқа фикрлаш (
یوﺰج
لقع
) ва ундан фарқли тўла фикрлаш
(
)ﯽلک لقع
назарда тутилган, дейди. Подшоҳ образида - ақли жузвий ифодаланган ва у
ҳар доим нафс бандида эрур. Шу сабабдан Жалолиддин Румий мазкур
достон (ҳикоя) охирида подшоҳларга катта талаб қўяди ва:
دوب هاﮔآ سب هاﺷ دوب هاﺷ
دوب للهآ ۀﺻاﺧ و دوب هﺻاﺧ
1
Таржимаси:
Шоҳ бўлса, юртга огоҳ бўлсин ул,
Хос бўлсин, хоси Оллоҳ бўлсин ул
2
,
деб ёзади.
Иккинчи ҳикояча мазмуни:
Шоҳ ҳакимларнинг нотавонлигини кўриб масжидга боради. У ерда тавба
қилиб, Оллоҳдан ёрига шифо тилаб кўп йиғлайди ва беҳуш бўлиб уйқуга
кетади. У туш кўради, мўйсафид келиб унинг олдига эртага Оллоҳи таоло
бир авлиёни юборажагини айтади. Шоҳ интизор бўлиб уни кутади. Йўл
пойлаб ўтирганда узоқдан юзидан нур ёғилиб турган, худдиким сийратида
Оллоҳ акс этган бир авлиёга кўзи тушади. Шоҳ унга пешвоз чиқади, қаттиқ
ихлос қўяди. Хаттоки севгилисини унутаёзади.
Айюб талқинида табиблар образида зоҳирий илмлар ва илоҳий ҳаким
образида Ҳақ жазбаси ифодаланган. Табиблар даволашга киришганда “Худо
хоҳласа тузалади” деган иборани унутдилар ва айтмадилар. Натижада,
уларнинг оддий инсон эканлиги, ожизлиги элга ошкор бўлди:
وﺧ ادﺧ رﮔ
رطب زا دنﺘفﮕن دها
رشب ﺰجع ناﺷدومنب ادﺧ سب
3
Таржимаси:
Иншооллоҳ демайин, сўз қотдилар,
Бас, Худо кўрсатди, не ажзи башар.
1
1
2225 raqamli qoʻlyozma,v. 14a. (The manuscript number 2225)
2
Jaloliddin Rumiy. Masnaviyi ma’naviy. Birinchi kitob. Forsiydan Oʻzbekiston xalq shoiri Jamol Kamol
tarjimasi. Toshkent. Abdulla Qodiriy nomidagi Xalq merosi nashriyoti. 2002. B. 44. (Jaloliddin Rumi.
Masnaviy ma’naviy. First book. Translated from farsi to uzbek by national poet of Uzbekistan Jamol
Kamol. Tashkent. The publishing house “National heritage” named after Abdulla Qodiriy. 2002.)
3
2225 raqamli qoʻlyozma,v. 10a. (The manuscript number 2225).
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
164
Шориҳ ушбу ҳикояда ўз шарҳини далиллар билан бойитиш мақсадида,
бошқа муаллифлар, олимлар фикрларидан, жумладан, Абдураҳмон Жомий-
нинг “Юсуф ва Зулайҳо” қиссасидан мисол келтирган
2
.
Унда яна Жалолиддин Румий “Қуръони карим” оятларига ҳам тез-тез
ишора қилганини кўрамиз ва шарҳда бу ҳақда тўхталиб ўтилган:
ديﺳريم رد نامﺳآ زا هديام
دينﺷ و تفک ﯽب و عيب و یريﺷ ﯽب
3
Таржимаси:
Нозу неъмат тўла суфра ҳар маҳал
Ер сари кўкдин инарди бебадал.
4
Бу мисраларни Айюб Қуръондаги
اهلقب نم ضرلاا تبنﺗامم انل جرخي کبر لان عداﻓ دح و ماعط ﯽلع ربصن نل ﯽﺳومي مﺘلق ذا و
و
اهيآثق
ل ناﻓ ارصم اوطوبها ريﺧ وه یذل اب ﯽند اوه یذلا نول دبﺘﺴﺗا لاق اهلصب و اهﺳدع و اهموﻓ و
موک
مﺘلاﺳام
قي و الله تياب نورفکي اوناک مهناب کلذ الله نم بضغب و آب و ةنکﺴملا و ةلذلا مهيلع تبرﺿ و
بنلا نولﺘ
ني
نودﺘعي اوناک و اوصع امب کلذ قﺤلا ريغب
деган сўзлардан олинган.
Яъни: яна эсланг, “Эй, Мусо, биз бир (хил) таом (ейиш)га сабр қила ол-
маяпмиз. Раббингдан дуо қилиб сўра, бизга Ер (ўзидан) ундириб чиқарадиган
бодринг, саримсоқ, мош-ловия, пиёз каби сабзавотлардан етиштириб берсин”, -
деганингизда, у: “Яхши нарсани паст нарсага алмаштирмоқчимисизлар, (бирор)
шаҳарга тушингиз, (у ерда) сизлар учун сўраган нарсангиз бор”, - деган эди.
Уларга (бу ношукрликлари туфайли) хорлик ва мискинлик битиб қўйилди ҳамда
Аллоҳнинг ғазабига учрадилар. Бунга уларнинг Аллоҳ оятларини инкор
қилганлари ва пайғамбарларни ноҳақ қатл этганлари сабаб бўлди
5
. Яна бошқа
сабаби эса, уларнинг итоатсизликлари ва тажовузкорликларидир
6
.
1
Jaloliddin Rumiy. Masnaviyi ma’naviy. Birinchi kitob. Forsiydan Oʻzbekiston xalq shoiri Jamol
Kamol tarjimasi. Toshkent. Abdulla Qodiriy nomidagi Xalq merosi nashriyoti. 2002. B. 28.
(Jaloliddin Rumi. Masnaviy ma’naviy. First book. Translated from farsi to uzbek by national poet
of Uzbekistan Jamol Kamol. Tashkent. The publishing house “National heritage” named after
Abdulla Qodiriy. 2002.)
2
2225 raqamli qoʻlyozma,v. 10b. (The manuscript number 2225)
3
2225 raqamli qoʻlyozma,v. 10b. (The manuscript number 2225)
4
Jaloliddin Rumiy. Masnaviyi ma’naviy. Birinchi kitob. Forsiydan Oʻzbekiston xalq shoiri Jamol Kamol
tarjimasi. Toshkent. Abdulla Qodiriy nomidagi Xalq merosi nashriyoti. 2002. B. 31. (Jaloliddin Rumi.
Masnaviy ma’naviy. First book. Translated from farsi to uzbek by national poet of Uzbekistan Jamol
Kamol. Tashkent. The publishing house “National heritage” named after Abdulla Qodiriy. 2002.)
5
She’yo (Ashe’to), Zakariyo va Yahyo (a.s.) larni ular nohaq qatl qilganlar. Hammasi boʻlib ular
70 ta payg’ambarni qatl etganlari ma’lumdir. “Qur’oni karim”. Ma’nolarning tarjima va tavsiri
(Qayta ishlangan 2-nashri). Tarjima va tavsif muallifi Shayx Abdulaziz Mansur. “Sharq”
nashriyoti. Toshkent-2007. 2-sura (Baqara surasi), 61-oyat izohi. 9-bet. (Shayh Abdulaziz Mansur.
Koran. Translation and interpretation of the meanings (second reprinted edition). Tashkent. The
publishing house “East”. 2007)
6
“Qur’oni karim”. Ma’nolarning tarjima va tavsiri (Qayta ishlangan 2-nashri). Tarjima va tavsif
muallifi Shayx Abdulaziz Mansur. “Sharq” nashriyoti. Toshkent-2007. 2-sura (Baqara surasi), 61-
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
165
Ҳикоя давомида табиблар канизакни даволашдан ожиз қолганки, под-
шоҳнинг Худонинг даргоҳидан ёлвориб шифо тилагани, унга бир авлиё
юборилгани ҳақида сўз боради. Айюбнинг шарҳида “Маснавий” матнидаги
авлиё хусусида шундай байт бор:
تﺳايلوا ماد هک ﯽﺗلاايﺧ نآ
تﺳادﺧ ناﺘﺴب نايور هم سکع
1
Таржимаси:
Бир хаёлким, унда сеҳри авлиё,
Акс этарди нури бўстони Худо.
2
Шарҳда авлиёлар Ҳақ илмининг нури набийлар кўнгли саҳифасига
тушади ва авлиёлар пайғамбарларга яқиндурлар, дейилади. Шу сабабдан,
нимаики сир пайғамбарларга хос бўлса, у авлиёларга ҳам тегишли бўлади.
Бу ҳолатнинг тасдиғи учун шориҳ Абдураҳмон Жомийнинг “Нафаҳоту-л-
унс” асаридан мисол келтиради. Шунингдек, Али Ҳамадоний, “Кашф ал-
луғат” асаридан Жунайд Бағдодий, Боязид Бистомий сўзлари берилган.
Айюбнинг “Шарҳи Маснавийи Мавлавий” асари Жалолиддин Румий “Мас-
навий”сига ёзилган мукаммал шарҳлар қаторига киради. Унда Румий асари-
нинг матни ҳамда унга ёзилган шарҳ бирга берилган. Айюб шарҳида “Маснави-
йи Маънавий” асарининг бир қанча асосий манбалари эътироф этилган.
Айюб шарҳи мазмун жиҳатдан анча бой бўлиб, унда муаллиф матн
мазмунини очиб бериш учун турли луғатлар, Румий ҳаёти ва ижоди билан
боғлиқ асарлар, Қуръони Карим ва Ҳадислардан фойдаланган, зарур деб
топилган ҳолларда “Маснавийи Маънавий”нинг кейинги дафтарларига му-
рожаат қилган ҳолда, бошқа шориҳларнинг фикрларини бериб, қиёсий
таҳлил усулидан фойдаланган.
oyat. 9-bet. (Shayh Abdulaziz Mansur. Koran. Translation and interpretation of the meanings
(second reprinted edition). Tashkent. The publishing house “East”. 2007)
1
2225 raqamli qoʻlyozma,v. 10a. (The manuscript number 2225)
2
Jaloliddin Rumiy. Masnaviyi ma’naviy. Birinchi kitob. Forsiydan Oʻzbekiston xalq shoiri Jamol
Kamol tarjimasi. Toshkent. Abdulla Qodiriy nomidagi Xalq merosi nashriyoti. 2002. B. 30.
(Jaloliddin Rumi. Masnaviy ma’naviy. First book. Translated from farsi to uzbek by national poet
of Uzbekistan Jamol Kamol. Tashkent. The publishing house “National heritage” named after
Abdulla Qodiriy. 2002.)
