SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
156
АБДУХАМИДОВА ДИЛАФРУЗ
ўқитувчи, ТДШУ
Япон ва ўзбек тилларида қариндош-уруғчиликни
ифодаловчи лексик бирликларни системалаштиришга оид
Аннотация. Жамиятда яшовчи ҳар бир инсон оилада вояга етади ва ўз оиласи ва
шу оила атрофида тўпланган инсонлар билан қариндошлик муносабатига киришади.
Қариндошлик бир авлод-аждодга мансуб бўлган кишиларнинг бири бошқасига нисба-
тан тушуниладиган муносабат шакллари ҳисобланади. Қариндошлик муносабатлари
икки тилда ҳам шажаравий муносабатлар асосида ўрнатилган инсонлар алоқаларини
англатар экан. Қариндош-уруғчилик терминларини ўрганиш ҳамиша тадқиқотчилар
диққат марказида бўлиб келган. Бу терминларни системалаштириш масаласи эса
икки тилда ҳам ҳали тўлиқ ечимини топмаган масала бўлиб қолмоқда. Қариндош-
уруғчилик сўзлари битта шажара, битта қондошлик муносабатга эгалиги билан
умумийлик касб этади. Шу нуқтаи назардан уларни умумий белгиларига кўра
бирлашган элементлар мажмуи сифатида тушуниш мумкин.
Ушбу илмий мақолада япон ва ўзбек тилларида қариндош-уруғчилик термин-
лари ном жиҳатдан солиштирилиб, ўхшашлик ва фарқли жиҳатлари кўриб
чиқилади. Ишнинг объекти сифатида туғишган қариндошлик терминлари ҳамда
ён шажара қариндошлик алоқалари танланиб, таҳлил қилинади.Таҳлилда юқори
шажарадан (бобо терминидан) бошлаб қуйи шажарагача (набира терминигача)
кўриб чиқилди. Қариндош-уруғчилик терминларининг маъно майдони икки тилда
бир хилми, яъни маъно жиҳатдан мувофиқлик мавжуд ёки фарқланишини, сўзлар
замирида ётган муносабат шаклларидаги ўхшашлик ҳамда тафовутларни аниқ-
лаш ушбу ишнинг мақсадидир. Шу каби қариндош-уруғчилик сўзларини, уларнинг
маъноларини ҳамда муносабатларини системалаштириш ушбу ишнинг вазифаси-
дир. Ишда аниқ мақсад ва вазифалар белгиланиб, мавзунинг ўрганилганлик даража-
си таҳлил қилинади. Сўнгра, япон ва ўзбек тилларидаги туғишган қондошлик
алоқаларини солиштирилиб тизимлаштирилади, натижалар муҳокама қилинади.
2-жадвалда япон ва ўзбек тилларидаги ён шажара қариндошлик алоқаларини
солиштирилиб тизимлаштирилади, натижалар муқокама қилинади. Иккала таҳ-
лил асосида мулоҳаза қилиниб хулосалар берилади.
Қариндош-уруғчилик терминларини 3 жиҳатга асосланиб таҳлил қилиш нати-
жасида шу 3 алоқалар бир-бирига боғлиқлиги, яъни улар ўртасидаги умумийлик
мавжудлиги аниқланди, ҳамда номдан англашилган маъно муносабат шаклига ҳам
таъсир кўрсатиши исботланди. Япон ва ўзбек тилларида туғишган қариндошлик
номлари мос келади, бироқ муносабат шаклида фарқлар мавжуд. Ён шажара қа-
риндошлик терминларида эса ном жиҳатдан ҳам маъно ва муносабат жиҳатдан
ҳам тафовутлар мавжудлиги аниқланди.
Таянч сўз ва иборалар: Система, системалаштириш, лексик бирлик, қариндош-
уруғчилик терминлари, қондошлик алоқалари, ён шажара, юқори шажара, қуйи шажара.
Аннотация. Человек рождается в семье и растет в качестве члена этой семьи.
Семья - это крепость, соединяющая родственными узами мужа и жену, родителей и
детей, братьев и сестер. Кровное родство и брачные родственные отношения сос-
тавляют основу взаимоотношений в обществе, включающая права, обязанности и
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
157
ответственность каждого. Такие отношения в данном обществе называется
родством. Слова выражающие родственные отношения обозначаются терминами
родства. Изучение терминов родства всегда было в центре внимания исследователей.
Систематизация этих терминов остается проблемой, которая еще не полностью
решена в обоих языках. С этой точки зрения их можно понимать как совокупность
элементов, которые объединены общими чертами.
В данной научной статье рассматривается проблема терминологии родства, а
также сравниваются названия терминов родства в японском и узбекском языках.
Выделяются и описываются характерные особенности между ними. Анализируются
прямые и боковые родственные отношения с восходящей линии (дедушка) до нисхо-
дящий линии (внук) как предмет исследования. Задачей данной исследовательской
работы является выяснить и решить такие вопросы как: Однозначно ли значение
терминов родства в японском и узбекском языке; Прослеживается ли между ними
параллель; Одинаковые ли структуры отношения или есть различия. В данной
научной статье систематизируется наименования родственных отношений в
японском и узбекском языках, их значение и отношение между ними. Aнализ терминов
родства, основанный на трех аспектах, показал, что эти три отношения взаимосвя-
заны, то есть они имеют общую связь между ними и что они влияют на семанти-
ческие отношения наименований. В японском и узбекском языках наименования кров-
ного родства соответствует, но есть различия в отношениях. В данной статье
предпринята попытка раскрыть различия наименований родственных отношений, их
значения и взаимосвязанные отношения с точки зрения дальнего родства.
Опорные слова и выражения: система, систематизация, лексическая единица,
термины родства, кровное родство, дальнее родство, родство по восходящей
линии, родство по нисходящий линии.
Abstract. All Humans were born in their family, they grow as a member of family.
Family is considered as a place which has a bond to live together of relationship with
man and wife, parents, children as well as siblings. Blood relation and relative by
marriage are main part in attitude of society, In addition it can consist of their duties and
aims. That kind of attitude among society is said kinship. And the words which are
related to this are called kinship terms. These terms possess form of naming and address.
This terms posses two types: address and naming which are differentiated in relationship.
This article provides comparison between similarities and differences in the terms of kinship
in Japanese and Uzbek languages. Direct and соllateral family ties from the ascending line
(grandfather) to the descending line (grandson) are analyzed. The objective of this work is to
identify answers to questions such as whether the meanings of kinship terms are uniquely suited
in Japanese and Uzbek languages and whether relationship structures are similar or different.
In this scientific article, the names of kinship relations in Japanese and Uzbek are systematized,
their meanings and relations are determined. In Japanese and Uzbek languages, the name
blood relationship is consistent but there are differences in relation. From the point of view of
соllateral family kinship, it was found that there are differences in the name of the kinship, in
both their meaning and attitude.
Keywords and expressions: system, systematization, lexical unit, terms of kinship, blood
relation, kinship relationships, collateral family, direct ancestors, lineal descendants.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
158
Жамиятда яшовчи ҳар бир инсон оилада вояга етади ва ўз оиласи ва шу
оила атрофида тўпланган инсонлар билан қариндошлик муносабатига кириша-
ди. Қариндошлик бир авлод-аждодга мансуб бўлган кишиларнинг бири бош-
қасига нисбатан тушуниладиган муносабат шакллари демакдир.
1
Япон тилида
қариндошлик деганда айнан битта қондошлик алоқаларига мансуб ҳамда никоҳ
ришталари билан боғланган инсонлар муносабати тушунилади.
2
Қариндош-
уруғчилик терминларига оид тадқиқотни археология соҳасида бошлаб берган,
қариндош-уруғчилик терминларининг асосчиси археолог Л.Морган “Қарин-
дош-уруғчилик муносабатлари деганда шажаравий муносабатлар асосида
ўрнатилган алоқалар тушунилиб, номларга ажратиш асосида ўрганилади” деб
таъкидлаган.
3
Кўриб турибмизки, қариндошлик муносабатлари икки тилда ҳам
шажаравий муносабатлар асосида ўрнатилган инсонлар алоқаларини англатар
экан. Қариндош-уруғчилик терминларини ўрганиш ҳамиша тадқиқотчилар
диққат марказида бўлиб келган. Бу терминларни системалаштириш масаласи
эса икки тилда ҳам ҳали тўлиқ ечимини топмаган масала бўлиб қолмоқда. Тил
бирликлари системаси сўзига “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да классифи-
кация, тасниф, бирор таълимотга асос бўлган қоидалар, қарашлар принциплар
мажмуи, умумий белгиларига кўра бирлашган элементлар, бирликлар мажмуи
маъноларида ишлатилувчи сўз сифатида таъриф берилган.
4
Қариндош-уруғчилик сўзлари битта шажара, битта қондошлик муносабатга
эгалиги билан умумийлик касб этади. Шу нуқтаи назардан уларни умумий
белгиларига кўра бирлашган элементлар мажмуи сифатида тушуниш мумкин.
Мақсад ва вазифалар:
Ушбу илмий мақолада япон ва ўзбек тилларида
қариндош-уруғчилик терминларини системалаштириш масаласи кўрилади.
Мақоладан кўзланган мақсад япон ва ўзбек тилларида қариндош-уруғчилик
терминларини 3 жиҳатга яъни сўз, маъно ҳамда муносабат шаклларига асосла-
ниб, умумий бирлик сифатида кўриб чиқиш ва системалаштиришдан иборат.
Қариндош-уруғчилик терминларининг маъно майдони бир хилми, маъно
жиҳатдан мосми, сўзлар таг замирида ётган муносабат шакллари яъни қарин-
дош-уруғчиликни англатувчи муносабатлар ўхшашми ёки тафовутлар мавжуд-
1
Madvaliyev A. “O‘zbek tilining izohli lug‘ati” O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, [Uzbek
explanatory dictionary, O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi Publ.,] Toshkent 2011
2
Kitahara Yasuo (2002) Meikyo kokugo jiten
、
[Meikyo Japanese dictionary] Taisyukan Publ.
3
Vatanabe Yoshio
（
1982
）
Gendaino bunka jinruigaku shinzoku no syakai jinruigaku, shibundo,
[
Modern cultural anthropology Social anthropology of relatives]
Shibundo Publ.p.168-178
4
Z.M.Ma’rufovning “O’zbek tilining izohli lug’ati” [Uzbek explanatory dictionary, O‘zbekiston
milliy ensiklopediyasi Publ.,] da “sistema” so‘zining yuqoridagi ma’nolaridan tashqari, tarkibiy
qismlarning o’zaro uzviy bog’langan holda planli ravishda joylanishiga asoslangan tartib, reja
tartibot; Biror ishni tashkil etish formasi; O’zaro uzviy bog’langan qismlardan, elementlardan
tarkib topgan butunlik; vazifalariga ko’ra yoki tashkiliy jihatdan bir butun bo’lib uyushgan
muassasalar majmui; Bir maqsad uchun belgilangan mexanizm,mashina va sh.k lardan tarkib
topgan yaxlit texnik qurilma kabi ma’nolari ham ko’rsatib o’tildan. Moskva 1981
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
159
ми? Шу каби қариндош-уруғчилик сўзларини, маънолари ҳамда муноса-
батларини системалаштириш ушбу ишнинг вазифасидир. Кутилаётган натижа
қариндош-уруғчилик терминларини 3 жиҳатга асосланиб таҳлил қилиш нати-
жасида шу 3 алоқалар бир-бирига боғлиқлиги ҳамда улар ўртасидаги умумий-
лик исботланиши керак.
Тадқиқотнинг ўрганилганлик даражаси
: Қариндош-уруғчилик термин-
ларига оид бир қанча илмий изланишлар олиб борилган. Жумладан бу каби
тадқиқотни бошлаб берган қариндош-уруғчилик терминларининг асосчиси
археолог Л.Морган ҳисобланади.
1
Кейинчалик туркий тиллардаги қариндош-
уруғчилик терминлари борасида Радлов(1954), Пакровская (1961)
2
, Севоря-
тян(1974)
3
, Цинсус(1985)
4
, Ишаев(1977)
5
кабиларнинг илмий ишлари диққатга
сазовор. Ўзбек тилидаги қариндош-уруғчилик терминларини илмий жиҳатдан
биринчилардан бўлиб Исмоилов(1966) ўзининг “Туркий тилларда қавм-қарин-
дошлик терминлари(ўзбек, қозоқ, қирғиз, туркман, уйғур тиллари мисолида”
номли илмий тадқиқотида кўриб чиқди.
6
Мустақилликдан кейинги даврларда
Саидова(2000)
7
, Ибрагимова
8
, Ибрагимов(2011)
9
кабилар бу борада изланиш
олиб бордилар. Саидова(2000)нинг изланишида сингил термини етакчи рол
ўйнайди. Содиқова(2010)
10
нинг илмий иши ўзбек тилидаги ҳурмат категория-
ларига бағишланган бўлиб, қариндош-уруғчилик муносабатлари ҳурмат катего-
рияси нуқтаи-назаридан кўриб чиқилган. Ибрагимова, Ибрагимов(2011)лар-
1
Vatanabe Yoshio
（
1982
）
Gendaino bunka jinruigaku shinzoku no syakai jinruigaku, shibundo,
[
Modern cultural anthropology Social anthropology of relatives]
Shibundo Publ., p.168-178
2
Pokrovskaya L.A. Tеrmini rodstva v tyurkskix yazo`kax. G`G`V kn.:istorichеskoе razvitiе
tyurkskix yazo`kov. [Kinship terms in Turkic languages] on book [Historical development of
Turkic languages] M.: 1961, s.35
3
Sеvortyan E. Etimologichеskiy slovar tyurskix yazo`kov. [Etymological dictionary of Turkic
languages]-М., 1974.
4
Sintsus V. I. K etimologii altayskix tеrminov rodstva. G`G`V kn.: Ochеrki sravnitеlnoy
lеksikologii altayskix yazo`kov. Maxachkala, [Etymology of Altai kinship terms] on book [
Essays
on Comparative Lexicology of Altai Languages]
1985. p.104
5
Ishaеv A. Qoraqalpog’istondagi o‘zbеk shеvalari.- [Terms of kinship in Uzbek dialects- The
dictionary of Uzbek dialects] T., publ., Fan, 1977.
6
Ismoilov I. Turkiy tillarda qavm-qarindoshlik tеrminlari. – Toshkеnt: Fan, [Kinship terms in
Turkic languages(on examples uzbek, kazakh, kyrgyz, turkmen, uigur languages)] Tashkеnt, Fan
publ., 1966.
7
Saidova M. Singil tеrmini haqida “O‘zbеk tili va adabiyoti” jurnali.5-son, [About the sister term
on journal “Uzbek language and literature” no. 5, 2000.
8
Ibragimova Z. Yu. «Arеalnaya tеrminologiya rodstva Uzbеkov Karakalpakii» [Areal
terminology of kinship of the Uzbeks of Karakalpakstan]
9
Ibragimov Yu.M. «Arеalnaya tеrminologiya rodstva i nеkotoro`е voproso` etnichеskogo
formirovaniya uzbеkov Yujnogo Priaralya» tеzis Nukus-«Ilim» - 2011[Areal terminology of
kinship and some issues of ethnic formation of Uzbeks in the South Aral sea region]
thesis of the
INTERNATIONAL CONFERENCE “SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF THE SOUTH
ARAL SEA”
Nukus-“Ilm” Publ., 2011. p.116
10
Sodiqova Sh «O‘zbеk tilida hurmat katеgoriyasi» monografiya T. [Politeness in Uzbek language] 2010
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
160
нинг тадқиқоти ўзбек тили ареал диалектларида қавм-қариндошлик терминла-
рининг қўлланилишидаги ўзига хосликларга бағишланган. Исмоилов ёзишича,
ўзбек тилидаги қавм-қариндошлик терминлари ўзларининг келиб чиқиши ва
маъносига кўра асосан уч катта лексик-семантик гуруҳга бўлиб ўрганилмоқда:
1. Қон-қариндошлик терминлари
2.Никоҳдан кейин пайдо бўлган қариндошлик терминлари
3.Яқинлик номлари
1.Қон-қариндошлик терминларига ўзбек тилида
она, ота, ака, ука, тоға,
хола, бува (бобо), буви, амма, невара (набира)
каби маъноларни ифодаловчи
терминлар киради.
2. Никоҳдан кейин пайдо бўлган қариндошлик терминларини
эр, хотин, куёв,
келин, почча, божа, овсин, қайин она, қайин ота, қуда, қуда хола, қуда бува, ўгай
ота, ўгай она, ўгай бола, ўгай ўғил, ўгай қиз
сингари терминлар ташкил этади.
3. Яқинлик номлари деб аталган бу гуруҳга кирувчи терминлар юқоридаги
икки гуруҳга мансуб терминлар олдидан “тутинган” сўзини ва эгалик
қўшимчаларини келтириш билан ҳосил қилинади: тутинган
ота+м, тутинган
она+м, тутинган қиз+им, тутинган ўғли+м, тутинган ака+м, тутинган
ука+м, тутинган опа+м, тутинган сингли+м, тутинган куёв+им, тутинган
келин+им, тутинган тоға+м, тутинган амма+м
кабилар.
1
Япон тилидаги қариндошчилик алоқалари борасида Ватанабе Томосуке
(1968)
2
,Ватанабе Ёшио
（
1982
）
3
Чин Цую
4
, Хирано Тошимаса (1974)
鈴木孝
夫
(1973)
、田中章夫
(1975)
、劉柏林
(2001)Холназаров Маъмуржон
（
2017
）
5
кабилар изланиш олиб бордилар.
Ватанабе Томосукенинг “Қариндош уруғчилик сўзлари ва жамият структура-
си”га бағишланган тадқиқотида япон тилидаги қариндошлик муносабатлари струк-
тураси жамият структураси билан боғлиқлиги жиҳатдан кўриб чиқилган. Ватанабе
Ёшио(1982)қариндош-уруғчилик номлари ва муносабатларини социоантропологик
жиҳатдан ўрганиб чиққан. Қавм-қариндошлик терминларидаги мурожаат шакллари
борасида Сузуки Такао(1973), Танака Акио(1975), Рюка Шивабаяши(2001), Чин
1
Ismoilov I. Turkiy tillarda qavm-qarindoshlik tеrminlari (o‘zbеk, qozoq, qirg‘iz, turkman, uyg‘ur
tillari misolida) – [Kinship terms in Turkic languages(on examples uzbek, kazakh, kyrgyz,
turkmen, uigur languages)] Tashkеnt, Fan publ., 1966.– p.11
2
Vatanabe Tomosuke(1968
）
Syakai kouzo to gengono kankei ni tsuiteno kisoteki kenkyu(1), (sinzoku goi
to syakai kouzo), Kokuritsu kokugo kenkyujyo[
Basic research on the relationship between social structure
and language(kinship terms and social structure)]
Kokuritsu kokugo kenkyujyo Publ.
3
Vatanabe Yoshio
（
1982
）
Gendaino bunka jinruigaku shinzoku no syakai jinruigaku, shibundo,
[
Modern cultural anthropology Social anthropology of relatives]
Shibundo Publ., p.168-178
4
Chin Tsuyu (1990) Shinzokugoini mirareru taigu ishiki-gendai nichyu ryogo no taisyo
kenkyukara shinzokugo-[Treatment consciousness in kinship terms - Contrastive analysis between
Japanese and Chinese]
5
Xolnazarov Ma’murjon
（
2017
）
Shinzokuni okeru kosyoni tsuite - uzubekugo to nihongotono
taisyouteki kantenkara- ,[The names of relatives- Contrastive analysis between Uzbek and
Japanese] Nihongo, nihongogaku kenkyu dai 7 go [Japanese Japanese studies No.7].
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
161
Цуюларнинг тадқиқоти диққатга сазовардир. Хитойлик тадқиқотчи Чин Цую
“Қариндош-уруғчилик сўзларида мурожаатни англаш-замонавий япон-хитой тилла-
рининг солиштирма тадқиқи” номли тадқиқотида япон-хитой тилларидаги қарин-
дошлик сўзларида мурожаат шаклларининг икки тилда ифодаланишини солиш-
тирган. Комори Юри(2002)
1
эса қариндош-уруғчилик сўзларини бошланғич курс
дарсликларида ишлатилишини таҳлил қилиб чиққан.
Япон тилида қавм-қариндошлик деганда, қондошлик муносабатлари ҳамда
никоҳ ришталари билан боғланувчи инсонларнинг алоқалари тушунилади.
Япон тилида қон-қариндошлик муносабатлари иккига бўлинади:
1. Туғишган қондошлик алоқалари;
2. Қонуний қондошлик алоқалари.
Туғишган қондошлик алоқалари авлоддан авлодга ўтиб келаётган қавм-
қариндошлик шажарасини ҳамда узоқ қариндошлик алоқаларини англатади.
Қонуний қондошлик алоқалари эса юридик қонун-қоидаларга асосланиб
ўрнатилган муносабатлар демакдир. Япониянинг ҳозирги кундаги Фуқаролик
Кодексига мувофиқ қонуний никоҳда асраб олинган бола ҳам қонуний
қариндош ҳисобланади.
Япон тилида ҳам қондош бўлмаган қариндошлик алоқалари мавжуд. Бу
ўзбек тилидаги яқинлик номларига тўғри келади. Бунда эр томондан қараганда,
хотиннинг қавм-қариндошларига нисбатан ҳамда, қонуний никоҳдаги эр ёки
хотиннинг асранди боласи билан турмуш қурилганда, асраб олган ота-она ҳам-
да шу асранди боланинг ота-онаси ўртасидаги муносабатни ҳам ушбу қондош
бўлмаган қариндошликка киритишимиз мумкин.
Ватанабе Томосуке Япония Фуқаролик кодексининг 725-моддасида қон-
дошлик алоқалари, эр-хотинлик алоқалари асосидаги қариндошчилик ва
қондош бўлмаган қариндошлик алоқаларига ажратилиб кўриб чиқилганлигини
таъкидлайди ва қавм-қариндошлик терминларини қуйидаги 2 гуруҳга бўлади:
1.
Тўғридан –тўғри (наслдан-наслга ўтадиган) қариндош-уруғчилик: ота-
она, ўғил-қиз, келин, қайнота, никоҳсиз туғилган фарзанд, ака-укаларнинг
рафиқалари, бобо-буви, набира кабилар.
2.
Ён шажара(бир туғишмаган қариндош-уруғлар)- ака-ука, опа-сингиллар,
куёв сингилнинг эри, қайнаға, қайнини, жиян, холавачча, амакивачча, амма-
хола, амаки-тоға ва б.
2
Юқоридаги илмий тадқиқотларда қавм-қариндошлик номлари турли хил ёнда-
шувларга асосланиб ўрганилган, бироқ системалаштириш масаласи кўриб чиқилмаган.
1
Komori Yuri (2002) Nihongo kuoiku ni okeru shinzoku goi – syokyu nohongo kyokasyo no
bunseki “ICU hikaku bunka” [Kinship terms in Japanese language education- analysis elementary
Japanese textbooks., ICU comparative culture]
34
2
Fukusima houbu hogen no sinzoku goi no taikei (Kokuritsu kokugo kenkyujyo ronsyu3 «Kotoba
no kenkyu» [“Fukusima hobu dialect relative vocabulary system”
scientific works collection 3
“National Institute of Japanese studies”] 1967
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
162
Япон ва ўзбек тилларида қон-қариндошлик терминларини қуйидагича сис-
темалаштириш мумкин. Аввал туғишган қондошлик алоқаларини кўриб чиқамиз:
Жадвал 1
Япон ва ўзбек тилларидаги туғишган қондошлик алоқаларини тизим-
лаштириш
Ўзбек
тилидаги
қариндош-
уруғчилик
номлари
Ўзбек тилидаги
қариндош-уруғчилик
номларининг
маънолари
Япон
тилидаги
қариндош-
уруғчилик
номлари
Япон тилидаги
қариндош-уруғчилик
номларининг
маънолари
1.Бува
–
отанинг ёки онанинг
отаси (набирага
нисбатан) қўлланилувчи
маъноси унинг бош
маъноси саналади.
1.
祖父（
софу,
одзиисан
）
―отанинг ёки онанинг
отаси
2.Буви
–
Онанинг ёки отанинг
онаси, биби (набирага
нисбатан)
2.
祖母
(собо,
обаасан
)
―
ота ёки онанинг онаси
3.Ота-она -
Боланинг ота-онаси
3.
親
(оя)
Фарзанди бор шахслар
(ота ва она)ни
кўрсатувчи ном
4. Oтa –
фарзандли, бола-чақали
эр киши (ўз болаларига
нисбатан).
4.
父
(чичи)
―
фарзанди бор эр киши,
ота-оналардан эркак
кишисига нисбатан иш-
ди.
5.
Oнa
–
фарзанди ёки фарзандлари
бўлган хотин (ўзи туққан
фарзандларига нисбатан);
болали хотин.
5.
母
(хaхa)―
фарзанд туғиб уни
тарбиялаб ўстирган аёл,
ота-оналардан аёл
кишисига нисбатан она
термини қўлланилади.
6.
Aкa
, o
ғa
–
Бир ота-онадан туғилган
катта ўғил (ўзидан
кичикларига, укаларига
нисбатан)
6.
兄
(aнi)
ака-укаларнинг ичида
ёши катта ўғил бола
7.Укa
–
Бир ота-она ўғилларидан
кичиги(катта ёшдаги
фарзандларга нисбатан.
7.
弟
(oтoтo)
ака-укаларнинг ичида
ёши кичик ўғил бола
8.
Oпa –
Бир ота-онадан туғилган
фарзандлар ичида ўзидан
кичикларга(укалар ва
сингилларга) нисбатан
катта қиз.
8.
姉
(aнe)
-
опа-сингилларнинг
ичида ёши жиҳатдан
катта қиз .
9.
Сингил–
Бир ота-онадан туғилган
қизларнинг кичиги
(опалари ва акаларига
нисбатан)
9.
妹
(имoтo)
―
опа-сингилларнинг
ичида ёши жиҳатдан
кичик қиз.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
163
10.Бола -
Ўз туққан фарзанди қизи
ёки ўғли
10.
子
(кo)
Ота-онадан туғилган
фарзанд. Асранди бола,
ўгай фарзанд туққан
фарзанди билан тенг
бўлган шахс, бола.
11.
Ўғил
–
Ер жинсидаги фарзанд
(ўз ота-онасига нисбатан)
11.
息子
(мусукo)
–
Ота-оналарга нисбатан
эркак фарзанд.
12.
Қиз
–
Хотин жинсига мансуб
фарзанд.(ўз ота-онасига
нисбатан)
12.
娘
(мусумe)
–
Ота-оналарга нисбатан
аёл фарзанд.
13.
Нaбирa
Ўғил ёки қизнинг
фарзанди.(бобо, бувига
нисбатан)
13.
孫
(магo)
―
Ўғил ёки қизнинг
фарзанди.(бобо, бувига
нисбатан)
Таҳлил натижалари
. Юқоридаги жадвалда қон-қариндошлик алоқалари
орқали шажаравий давом этиб келаётган қон-қариндошлик муносабатларигина
кўриб чиқилди. Бувадан бошлаб шажаравий тарзда набирагача давом этиб
келган қон-қариндошлик номлари 13 та эканлиги аниқланди. Япон ва ўзбек
тилларидаги қон-қариндошлик номлари бир-бирига мос келар экан. Бироқ,
биргина ота-она номи худди рус тилидагидек(родители) япон тилида битта сўз-
親
(оя) билан ифодаланиши ойдинлашди. Ўзбек тилида эса бу номни
ифода-
лашда
икки сўз қўшилмасидан- жуфт сўздан фойдаланилади, яъни ота ва она
сўзи қўшилиб тире орқали ота-она кўринишида берилади. Номи фарқланса-да,
ушбу сўзнинг маъноси ва муносабат шакли икки тилда ҳам мос.
Япон тилида ҳам ўзбек тилида ҳам ака-ука, опа-сингил каби ёш ва жинс
жиҳатдан фарқланиб қўлланилувчи сўзлар 4 та алоҳида сўз бўлиб муносабат
шакллари ҳам мос. Бундан ташқари, бола номи ўзбек тилида ўз туққан фарзандини
билдирса, япон тилида нафақат ўз туққан бола маъносини, балки асранди бола,
ўгай фарзанд туққан фарзанди билан тенг бўлган шахс, бола маъносини англатар
экан. Япон тилидаги бу ҳодиса Япониянинг қонун ҳужжати бўлмиш Оила
ҳуқуқида “Асранди бола ва ўгай бола қонуний асраб олингандан кейин шу ота-
онанинг ўз туққан боласи билан тенглаштирилади” -дея қабул қилингани билан
боғлиқ. Демак маъно ва муносабат жиҳатдан тафовутни кузатиш мумкин. Қолган
қондошликни англатувчи 13 ном сўз, маъно ҳамда муносабат шаклларига
асосланиб системалаштирилганда икки тилда ҳам бир хил сўз ишлатилиши, бир
хил маъно англатиши ҳамда муносабат шакллари мос келиши аниқланди.
Қариндош-уруғчилик терминларининг туғишган қондошлик алоқалари япон
тилида ҳам ўзбек тилида ҳам маъно майдони бир хил, бир-бирига мос, сўзлар таг
замирида ётган муносабат шакллари яъни қариндош-уруғчиликни англатувчи
муносабатлар ўхшаш эканлигини кўриш мумкин.
Энди қуйидаги жадвалда ён шажарадаги қавм-қариндошлик терминлари
тафовутлари кўриб чиқилади:
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
164
Жадвал 2
Япон ва ўзбек тилларидаги ён шажара қариндошлик алоқаларини
тизимлаштириш
Япон тилидаги
қариндош-
уруғчилик
номлари
Япон тилидаги
қариндош-
уруғчилик
номларининг
маънолари
Ўзбек тилидаги
қариндош-
уруғчилик
номлари
Ўзбек тилидаги
қариндош-
уруғчилик
номларининг
маънолари
Ён шажара қавм-қариндошлик алоқалари
（傍系関係）
Ота-онанинг ака-ука, опа-сингиллари
伯父
叔父
Отанинг акаси
Онанинг акаси
Aмаки
Эркакнинг
ака-
укалари(унинг
болаларига
нисбатан)
Oтанинг укаси
Онанинг икаси
Тоға
Аёлнинг
ака-
укалари(унинг
болаларига
нисбатан)
伯母
叔母
Ота ёки онанинг опаси Aммa
Отанинг опаси ёки
синглиси
Отанинг синглиси
Онанинг синглиси
Хола
Онанинг опаси ёки
синглиси
いとこ（傍系）
Тоға, амаки, хола, амманинг фарзандлари
いとこ
(итоко)
Ота, онанинг ака-
ука,опа-
сингилларнинг
фарзандлари,
(талаффузда бир хил,
лекин ёши, жинсига
қараб ёзилишида
фарқланади)
Амакивачча
Холавачча
Аммавачча
従姉
いとこ
(итоко)
従妹
い と こ
(итоко)
Oта, онанинг акаси
ёки укаси, опа-
синглисининг
фарзанди, қиз бола,
ёши жиҳатдан каттаси
Aмакивачча
Отанинг ака ёки
укасининг
фарзандларига
нисбатан,
амакининг
болалари
Ота, онанинг акаси
ёки укаси, опа-
синглисининг
фарзанди, қиз бола,
ёши жиҳатдан кичиги
おじ
(oдзи
)
おば
(oba)
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
165
従兄
いとこ
(итоко)
従弟
いとこ
(итоко)
Ота, онанинг акаси
ёки укаси, опа-
синглисининг
фарзанди, ўғил бола,
ёши жиҳатдан каттаси
Aммавачча
父の姉妹の子
Ота, онанинг акаси
ёки укаси, опа-
синглисининг
фарзанди, ўғил бола,
ёши жиҳатдан кичиги
Холавачча
Опа-
сингилларнинг
фарзандлари(бир-
бирларига
нисбатан)
甥
(oи)
・
姪
(мей)
Жиян(
傍系）
甥
(oи)
Ака-ука, опа-
сингилларидан
туғилган фарзанд,
ўғил бола
Жиян
Ака-укаларнинг,
опа-сингилларнинг
фарзанди(тоғага,
амакига, холага,
аммага нисбатан)
姪
(мей)
Ака-ука, опа-
сингилларидан
туғилган фарзанд, қиз
бола
Таҳлил натижалари
1. Ён шажара қариндошлик алоқалари асосида қилинган таҳлил натижалари
шуни кўрсатдики, ўзбек тилида ота-онанинг ака-ука, опа-сингилларини номлашда
ота томондан қариндош ва она томондан қариндош каби ажратилиб алоҳида
номланиш ҳолати кузатилади. Яъни отанинг ака-укаси
амаки
, онанинг ака-укаси
тоға
дейилади. Ёшга нисбатан фарқлаш ҳолати кузатилмайди. Худди шундай
вазият ота-онанинг опа-сингилларини номлашда ҳам кузатилади. Онанинг опа-
сингиллари
хола
, отанинг опа-сингиллари
амма
шаклида номланади ва бу айни
пайтда мурожаат шакли ҳам ҳисобланади, ёшига қараб фарқланиш ҳолати
кузатилмайди. Демак, ўзбек тилида ота томондан қариндош ака-ука, опа-сингил
ҳамда она томондан қариндош ака-ука, опа-сингилга нисбатан 4 та алоҳида сўз
қўлланилар экан. Бироқ япон тилида ўзбек тилидагидек ота томондан қариндош ва
она томондан қариндош каби ажратилиб алоҳида номланиш ҳолати кузатилмай-
ди.Япон тилида отанинг ҳам онанинг ҳам ака-укаларига битта ном
おじ
(oдзи)
қўлланар экан, отанинг ҳам онанинг ҳам опа-сингиллари бир хил
おば
(oбa)
шаклида
номланади. Демак, япон тилида жинс жиҳатдан ажратилиб 2 та сўз қўлланилар экан.
Шу ўринда япон тилининг ўзбек тилидан фарқли жиҳати, ёзувда ёшга нисбатан(ёши
катта ёки кичиклигига қараб) тафовутнинг мавжудлигидир. Ота-онанинг ака-
укаларига нисбатан
おじ
(oдзи)
номининг қўлланилиши талаффузда фарқ қилмасада,
ёзувда ота-онанинг акаси
伯父
(oдзи),
ота-онанинг укаси
叔父
(oдзи)
шаклида, ота-
онанинг опаси
伯母
(oбa),
ота-онанинг синглиси
叔母
(oбa)
шаклида акс эттирилади.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
166
Жадвал 3
Ён шажара қариндошлик алоқаларидаги тафовут
Ўзбек тили
Япон тили
Ота томондан
қариндошлик
алоқалари:
《
Oтанинг
》
《
ака-ука, опа-
сингиллари
》
Aмаки
Aмма
Ота томондан
қариндошлик
алоқалари:
《
Oтанинг
》
《
ака-ука, опа-
сингиллари
》
おじ
(oдзи)
・
おば
(oбa)
Она томондан
қариндошлик
алоқалари:
《
Oнанинг
》
《
ака-ука, опа-
сингиллари
》
Тоға
Хола
Она томондан
қариндошлик
алоқалари:
《
Oнанинг
》
《
ака-ука, опа-
сингиллари
》
Япон ва ўзбек тилидаги тафовутни қуйидагича акс эттириш мумкин:
「
Япон тилида
」
「
Ўзбек тилида
」
2.Ота, онанинг акаси ёки укаси, опа-синглисининг фарзандларининг
номланиши ҳамда муносабат шакллари ўзбек ва япон тилларида мос келмайди.
Япон тилида ота, онанинг ака-ука, опа-сингилларнинг фарзандлари учун
いと
こ
(
итоко) номи қўлланилиб, бу сўз талаффузда бир хил, лекин ёши, жинсига
қараб ёзилишида фарқланади. Яъни қиз бола ёши жиҳатдан каттаси-
従 姉
(итоко)
, қиз бола ёши жиҳатдан кичиги
従妹
(итоко)
、
ўғил бола ёши жиҳат-
дан каттаси
従兄
(итоко
)
ўғил бола ёши жиҳатдан кичиги
従弟
(итоко)
бўлиб ёзувда 4 та турли хилдаги кўринишида акс этади. Япон тилидан фарқли
равишда ўзбек тилида ота-онанинг ака-ука, опа-сингилларини англатувчи
амаки, тоға, амма, хола сўзларига вачча (бача) сўзи қўшилиб янги сўз ҳосил
қилинади. Шу тариқа амакининг фарзандлари бир-бирига амакивачча, тоғанинг
伯父
伯母
Oдзи
Oбa
叔父
叔母
Ёши
катта
Ёши
кичик
おじ
おば
oтa
Амаки Aмма томон
oнa
Тоға
Хола
томон
От
а
-он
а
томон
дан
қ
ар
и
н
дош
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
167
фарзандлари тоғавачча, амманинг фарзандлари аммавачча, холанинг фарзандлари
бир-бирига холавачча тарзида 4 та алоҳида ном қўлланилади ва талаффузда ҳам
ёзувда ҳам турлича ифодаланади. Бу номлар ўзбек тилида жинс ва ёш жиҳатдан
фарқланмайди. Демак, икки тилдаги ном шакллари мос келмайди ва муносабат
шакли ҳам турлича деб хулоса қилиш мумкин.
3. Ўзбек тилидаги жиян номи ака-укаларнинг, опа-сингилларнинг фарзан-
ди(тоға, амаки, хола, амма)га нисбатан қўлланилади. Япон тилида ҳам жиян
номи ака-укаларнинг, опа-сингилларнинг фарзандига нисбатан қўлланилувчи
ном бўлиб, муносабат шакли ўзбек тили билан бир хил. Ўзбек тилида жиян
номи ёши ва жинси жиҳатдан фарқланмайди. Бироқ япон тилида жиян номига
мос келувчи икки сўз қўлланилади. Бу
甥（
ои
）
-ўғил бола жиян ва
姪（
мей
）
-
қиз бола жиян номлари бўлиб, улар ака-укаларнинг, опа-сингилларнинг
фарзандларини жинс жиҳатдан фарқлашга хизмат қилади.
Хулоса.
Ушбу илмий мақолада япон ва ўзбек тилларида қариндош-уруғчилик
терминларини системалаштириш масаласи кўрилди. Илмий мақоладан кўзланган
мақсад япон ва ўзбек тилларида қариндош-уруғчилик терминларини 3 жиҳатга
яъни сўз, маъно ҳамда муносабат шаклларига асосланиб, умумий бирлик сифатида
кўриб чиқиш ва системалаштириш эди. Бунинг учун ўзбек ва япон тилларидаги
қон-қариндошлик терминлари ва ён шажара қариндошлик алоқалари объект
сифатида танланиб, таҳлил қилиниши натижасида қуйидагилар аниқланди:
•
1-жадвалда туғишган қондошлик алоқалари системалаштирилди. Бувадан
бошлаб шажаравий тарзда набирагача давом этиб келган қон-қариндошлик
номлари 13 та ном эканлиги аниқланди.
•
Бува, буви, ота, она
номлари икки тилда ҳам сўз, маъно, муносабат
шакли жиҳатидан мос.
•
Бироқ, биргина ота-она номи худди рус тилидагидек(родители) япон
тилида битта сўз-
親
(oя)
билан ифодаланиши ойдинлашди. Ўзбек тилида эса бу
номни ифодалашда жуфт сўздан фойдаланилади, яъни ота ва она сўзи қўшилиб
тире орқали ота-она кўринишида берилади. Номи фарқланса-да, ушбу сўзнинг
маъноси ва муносабат шакли икки тилда ҳам мос.
•
Япон тилида ҳам ўзбек тилида ҳам бир ота-онадан туғилган фарзандлар
「
アニ」
aкa
「オトウト」
укa
、「アネ」
oпa
、「イモウト」
сингил
каби 4 та
алоҳида ном билан ифодаланади. Яъни жинс ва бир-бирига нисбатан ёши
жиҳатидан фарқланиши, муносабат шакли икки тилда ҳам мос келади.
•
Япон ва ўзбек тилларидаги
子
(
кo)
бола номи бир-бирига мос келар экан. Бироқ
бола термини маъноси ва муносабат шаклларида икки тилда тафовут кузатилади.
•
Ўз туққан фарзанди қизи ёки ўғли номлари ҳамда набира номи ҳам икки
тилда ном, маъно муносабат жиҳатдан бир хилдир.
•
Ён шажара қавм-қариндошлик алоқалари(2-жадвал), яъни ота-онанинг
ака-ука, опа-сингиллари, уларнинг фарзандлари таҳлил қилиниб системалаш-
тирилганда, ўзбек тилида ота-онанинг ака-ука, опа-сингилларини номлашда ота
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
168
томондан қариндош(амаки,амма) ва она томондан қариндош(тоға, хола) каби
ажратилиб 4 та ном қўлланиб алоҳида номланиш ҳолати кузатилади. Ёшга
нисбатан фарқлаш ҳолати кузатилмайди. Бироқ япон тилида ўзбек тилидагидек
ота томондан қариндош ва она томондан қариндош каби ажратилиб алоҳида
номланиш ҳолати кузатилмайди. Япон тилида отанинг ҳам онанинг ҳам ака-
укаларига битта ном
おじ
(oдзи)
қўлланар экан, отанинг ҳам онанинг ҳам опа-
сингиллари бир хил
おば
(oбa)
шаклида номланади. Фақатгина ёш жиҳатдан
фарқланиш ёзувда акс этади. Ушбу ҳолатда ном жиҳатдан ҳам муносабат
шакли жиҳатдан ҳам тафовут мавжудлиги аниқланди;
•
Ўзбек тилида жиян номи ёши ва жинси жиҳатдан фарқланмайди. Бироқ
япон тилида жиян номига мос келувчи икки сўз қўлланилади. Бу
甥（
oи
）
-ўғил
бола жиян ва
姪（
мей
）
-қиз бола жиян номлари бўлиб, улар ака-укаларнинг, опа-
сингилларнинг фарзандларини жинс жиҳатдан фарқлашга хизмат қилади.
•
Шундай қилиб, ўзбек ва япон тилларидаги туғишган қондошлик алоқа-
ларида қариндош-уруғчилик терминларининг маъно майдони, сўзлар таг
замирида ётган муносабат шаклларидаги ўхшашлик ва баъзи номларда тафо-
вутлар мавжудлигини тушуниш мумкин. Ён шажара қариндошлик алоқалари
асосида қилинган таҳлил натижалари эса қариндош-уруғчилик терминларининг
маъно майдони, сўзлар таг замирида ётган муносабат шаклларида тафовут
мавжудлигини кўрсатди.
Қариндош-уруғчилик терминларини 3 жиҳатга асосланиб таҳлил қилиш
натижасида шу 3 алоқалар бир-бирига боғлиқлиги улар ўртасидаги умумийлик
мавжудлигини ҳамда номдан англашилган маъно муносабат шаклига ҳам
таъсир кўрсатиши исботланди.
IBRAGIMOV JASURBEK
Teacher, TSUOS
Stylistic devices in “Kutadgu bilig”
(in turkish, english and russian translations)
Abstract. During the last century a great deal of work has been done in the study of
the poem Yusuf Has Hajib's "Kutadgu Bilig", which was the first Turkic manuscript. In
Uzbekistan, Professor Kayum Karimov did some research on translating this work in
Uzbek and presented it in a language that is understandable to readers.
On the other hand, this poem has been translated into several languages of the world,
and much more has been done. However, there are some disadvantages in conveying its
essence. These shortcomings can be seen in the fact that translations in different
languages are lost in translation, with some artifacts being lost. This article compares the
artistic content of the box knowledge with comparative analysis in foreign languages.
Working on a scientific article, three versions were analyzed and studied. Their bytes
were compared. As a result, every translation has some differences. But we can see the
