SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2019,
№
3
75
терминов китайского языка в рамках продвижения стратегии «Один пояс, один
путь». Материалы исследования показывают богатство китайского языка,
широкие возможности передачи мысли при помощи разных общественно -
политических терминов, трансформируя при этом не только тон, но и
когнитивную парадигму текста. Эти лексико-семантические особенности ки-
тайской общественно-политической терминологии должны быть учтены при
переводе статей, материалов переговоров, речей, докладов и выступлений.
Адекватный, эквивалентный и верный перевод текущих ОПТ может
способствовать прогрессу обменов между странами и дать понять всему миру,
что Китай важный партнер для Узбекистана и Узбекистан также важный
партнер для Китая. Главным вызовом для узбекской синологии в настоящее
время является адекватное реагирование на изменения ОПТ современного КЯ.
Ключевой задачей является проведение глубоких научно- практических иссле-
дований в этой сфере в интересах высококвалифицированного языкового
обеспечения узбекско - китайского стратегического партнерства.
Прикладное значение данного анализа заключается в том, что
полученные результаты могут быть использованы в курсах общей теории и
методологии перевода, в курсе истории перевода и учений о переводе, а
также в обучении переводчиков-китаистов и в практической переводческой
деятельности.
МАХМУДОВА ДИЁРА
ўқитувчи, ТошДШИ
Ҳозирги араб тилида янги сўзларнинг ясалиши
Аннотация. Араб тилида янги маъноли сўзларнинг ҳосил бўлиш жараёнига
“ат-тавлийд ад-дилаалий” атамаси қўлланиб, бу бирикма “сўзларнинг маъно
жиҳатдан қайтадан шаклланиши”, деган маънони билдиради. Араб тилида янги
маъноли сўзлар икки хил йўл - иштиқоқ ҳамда ажнабий сўзларнинг араб тилига
кириб келиши орқали ҳосил қилинади.
Янги маъноли сўзларнинг иштиқоқ орқали ҳосил бўлиши ҳақида тўхталсак, бунда
иштиқоқнинг ички гуруҳ ва турларига алоҳида эътибор қаратиш лозим. Иштиқоқнинг
ички турларига иштиқоқ кабийр, иштиқоқ соғийр, иштиқоқ куббар, наҳт ва
итбаъунлар кириб, ал-иштиқоқ ад-дилаалий (“маъновий иштиқоқ”), ал-иштиқоқ ас-
совтий (“товушли иштиқоқ”), ал-иштиқоқ ал-лафзий (“шаклий иштиқоқ”)ҳамда ал-
иштиқоқ аш-шаъбий (“халқона иштиқоқ”)лар унинг гуруҳларини ташкил қилади.
Иштиқоқнинг ички турларида сўз шакл жиҳатдан ўзгаришларга учрайди- унинг
таркибидаги ҳарфларнинг ўрни ўзаро алмаштирилади, ҳаракатлар ўзгартирилади,
баъзи ҳаракатлар олиб ташланади ёки қўшилади. Бундай ҳолатда баъзи бир сўзлар
маъно жиҳатдан қисман ўзгарса, баъзилари эса мутлақо янги маънони касб этади.
Юқорида номлари зикр этилган иштиқоқ кабийр, иштиқоқ соғийр, иштиқоқ куббар
кабилар иштиқоқнинг “ал-иштиқоқ ал-лафзий” гуруҳига киради. Яъни бир сўз билан
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2019,
№
3
76
айтганда, сўз шаклининг “синдирилиши” натижасида маъноларнинг ўзгариши “ал-
иштиқоқ ал-лафзий”да намоён бўлади.Оҳанг, товуш билан боғлиқ янги сўзларнинг
ясалиши “ал-иштиқоқ ас-совтий”да намоён бўлади. “Ал-иштиқоқ аш-шаъбий”да
кўпинча халқ томонидан ажнабий ҳисобланган сўзлар ўзлаштирилади ҳамда уларнинг
шакли ўзгартирилиб, янги маъно-мазмун касб этган бошқа бир сўз ҳосил бўлади.
“Ал-иштиқоқ ад-дилаалий”да сўз шакл жиҳатдан эмас, балки маъно жиҳатдан
ўзгаришга учрайди. Бунда сўз маъноси кенгайиши, торайиши ёки, умуман, бошқа
мазмунни касб этиши мумкин. Бу жараённи араб тилшунослари “ат-тавлий ад-
дилаалий” номи билан атайдилар ҳамда унга омонимлик, метонимия, ад-дод ва “ал-
иқтирад” кабиларни киритадилар.
Араб тилида мавжуд бўлган омоним сўзлар шаклан бир хил бўлсада, аммо маъноси
бир-биридан фарқланади. Аммо бундай сўзлар ўртасида икки предметнинг ўхшашлиги-
га асосланган ҳолда улардан бирининг номини иккинчисига кўчириш муносабатлари
намоён бўлади. Ад-дод хусусида гап кетганда, араб тилшунослари уни “тазод”
санъатининг асоси сифатида кўрсатадилар. Ад-дод, бир сўз ўз замирида бир-бирига
қарама-қарши икки маънони акс эттириши билан характерланади. Шуниси қизиқки,
араб тилшунослари ад-додга бўлган ёндашувда икки қутбга бўлинадилар. Улардан
бири бундай сўзлар мавжудлигини инкор этсалар, бошқаси эса унинг мавжудлигини
таъкидлайдилар ҳамда бундай сўзлар араб шеъриятида, Қуръони Каримда ҳамда
ҳадисларда учрашини алоҳида қайд этадилар.
Араб тилида янги маъноли сўзларнинг ҳосил бўлишида “ал-иқтирад” (араб тили-
дан таржима қилганда “қарз олмоқ”, “ўзлаштирмоқ”, деган маъноларни билдиради)
ҳам ўзига хос аҳамиятга эга. Бундай усулда сўзнинг мавжуд маъносига яна бир янги
маъно қўшилади. “Ал-иқтирад” усулида ясалган сўзларнинг маъносида баъзи ҳолларда
маълум бир узвийлик акс этса, айрим ҳолатларда эса бу алоқа умуман кузатилмайди.
Таянч сўз ва иборалар:
"يللادلا ديلوتلا"
, иштиқоқ, иштиқоқ кабийр, иштиқоқ
куббар, наҳт, “ал-иқтирад”, метафора, маъноларнинг кенгайиши, маъноларнинг
торайиши, маъноларнинг ўзгариши, ад-дод сўзлар.
Аннотация.
В арабском языке термин “ат-тавлийд ад-дилаалий” применяет-
ся в процесс образования новых значений слов, что приводит к значимому
преобразованию слов. В арабском языке новые значения слов формируются двумя
способами – путем “иштикок”, а также путем заимствований.
Во внутренние типы входят “иштикок кабийр”, “иштикок согийр”, “иштикок
куббар”, “нахт”, “итбаун”, группы которых составляют “аль-иштикок ад-дилаа-
лий”(“смыславой иштикок”),“аль-иштикок ас-совтий”(“звукавой иштикок”),
“аль-иштикок ал-лафзий”(“форменный иштикок”), а также “аль-иштикок аш-
шаъбий”(“общенародный иштикок”).
Во внутренних типах иштикака меняется форма слова. Буквы, которые входят в
состав слова меняется местами, меняются гласные, некоторые из них выпадают, или
же добавляются. В таких случаях некоторые слова меняют своё значение частично, а
некоторые приобретают совсем иное значение. Упомянутые выше термины – “иш-
тикок кабийр”, “иштикок согийр”, “иштикок куббар” входят в состав “аль-иштикок
ал-лафзий”. То есть, в результате ломанной формы слова приводит к изменение
смысла, и это приявляется в “аль-иштикок ал-лафзий”. Образование новых слов, ко-
торые связаны со звуком, а также с интонацией приявляется в “аль-иштикок ас-
совтий”. В“аль-иштикок аш-шаъбий” слова, которые считаются иностранными
заимствувуются и меняют своё значение, приобретая новые значения.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2019,
№
3
77
В “аль-иштикок ад-дилалий” слова меняются в значении, а не по форме. Это
может означать, что значения слов может быть расширено, сужено или коор-
дианально менятся по смыслу. Арабские лингвисты называют этот процесс “ат-
тавлийд аль-дилаалий”, который включает в себя омонимию, метонимию, аддод и
аль-иктирад.
Хотя в арабском языке слова омонимы похожи по форме, они имеют разные
значения. Тем не менее, такие слова показывают связь между перемещением
значения двух имен на основе сходства между этими двумя предметами. Когда
дело доходит до «ад-дода», арабские лингвисты называют его основой искусства
“тазад”. Он характеризуется тем, что слово отражает два противоположных
значения по своей сути. Интересно, что арабские лингвисты делятся на две
группы в традиционном подходе. Одна группа отрицает существование таких
слов, другая – подчеркивает его существование и отмечает, что такие слова
встречаются в арабской поэзии, Коране и хадисах.
В арабском языке термин “аль-иктирад” (что означает “заимствовать”)
имеет особое значение в образовании слов. Таким образом, новое значение слова
добавляется к существующему значению. В некоторых случаях значение слова
“аль-иктирад” выражается последовательно, но в некоторых случаях оно вообще
не наблюдается.
Опорные слова и выражения:
"يللادلا ديلوتلا"
, иштикок, иштикок кабийр, ишти-
кок куббар, нахт, “аль-иктирад”, метафора, расширенные значения, сужение
значений, изменение значений, слова ад-дод.
Abstract.
In arabic, the term “at-tawlid ad-dilaali” is used in the process of gene-
rating new meanings of words, which means a meaningful transformation of words. In
the Arabic language, new meanings of words are formed in two ways – by means of
“ishtikok”, as well as by introducing foreign words into the Arabic language. The
internal types include “ishtikok kabiyr”, “ishtikok sogiyr”, “ishtikok kubbar”, “naht”,
“itbaun”, the groups of which are “al-ishtikok ad-dilaaliy” (“sensual ishtikok”), “al-
ishtikok as-sovtiy” (“sound ishtikok”), “al-ishtikok al-lafziy” (“ uniform ishtikok”), and
also “al-ishtikok ash-shabiy” (“popular ishtikok”).
In the internal types of ishtikak, the form of the word changes. The letters that make
up the word change places, the voices change, some vowels drop out, or are added. In
such cases, some words change their meaning partially, and some acquire a completely
different meaning. The above-mentioned terms – “ishtikok kabiyr”, “ishtikok sogiyr”,
“ishtikok kubbar” are part of “al-ishtikok al-lafziy”. That is, as a result on the broken
form of the word, it leads to a change in meaning and it is admitted in al-ishtikok al-lafziy.
The formation of new words that are associated with sound, as well as with intonation, as
admitted in “al-ishtikok as-sovtiy”.
In “al-ishtikok ash-shabiy” the mentioned words that are considered foreign words
are borrowed and change their meaning, acquiring new meanings.
In “al-ishtikok ad-dilaaliy” words change in meaning, not in form. This may mean
that the meaning of the word can be expanded, narrowed, or in a more general sense.
This process is known to Arabic linguists as “at-tawliyd ad-dilaaliy” and includes
homonymy, metonymy, ad-dod, al-iktirad.
Although in Arabic the words homonyms are similar in form, they have different
meanings. However, such words show a connection between moving two names into one
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2019,
№
3
78
based on the similarities between the two objects. When it comes to ad-dod, Arabic
linguists call it the foundation of “tazad” art. It is characterized by the fact that the word
reflects two opposite meanings in essence. Interestingly, Arabic linguists are divided into
two poles in the traditional approach. One denies the existence of such words, the other
emphasizes its existence and emphasizes that such words are found in Arabic poetry, the
Quran and Hadith.
In Arabic, the term “al-iktirad” (which means “to borrow”) has a special meaning in
the formation of words. Thus, the new meaning in is added to the existing meaning of the
word. In some cases, the meaning of the word “al-iktirad” is sometimes expressed
sequentially, but in some cases it is not observed at all.
Keywords and expressions:
"يللادلا ديلوتلا"
, ishtikak, ishtikak kabiyr, ishtikak kubbar,
naht, “al-iktirad”, metathora, streach meaning, meanings narrow, change meaning, ad-
dod words.
Кириш.
Сўз ясалиш муносабатлари – бу грамматик эмас, балки лексик
ҳодисадир. Араб тили бу борада энг сермаҳсул ва ўзига хос хусусиятли
тиллардан бири саналади.
Араб тилида янги маъноли сўзларнинг ҳосил бўлиш жараёнига
ال
يللاد
تلا
يلو
د
атамасини қўллайдилар.Ушбу сўз араб тилидан таржима қилганда “янги
маъноли сўзларни ясаш”, деган маънони билдиради. Ат-тавлийд жараёнида
сўзлар икки хил йўл орқали ҳосил қилинади. Улар қуйидагилар:
1.
Иштиқоқ орқали;
2.
Ажнабий сўзларнинг араб тилига кириб келиши орқали
1
.
Иштиқоқ орқали сўзлар таркиб, ҳарф, ҳаракатларни қўшиш, уларни олиб
ташлаш, ўрнини ўзгартириш, мавжуд ҳарфни бошқа ҳарф билан
алмаштириш ва ҳоказо йўллар билан ҳам ҳосил қилинади. Профессор Розия
Бин Арабийя бу жараёнга нисбатан шундай фикр билдирган:
“Иштиқоқ кабийр” Халил Ибн Аҳмад Ал-Фараҳидий айтиб ўтган ўрин ал-
маштиришларни ўз ичига олса, “иштиқоқ куббар”да эса асл ўзакнинг тарки-
бидаги бир ҳарфдан ташқари барча ҳарфлар янги ҳосил бўлган сўзда иштирок
этади, масалан,ёрмоқ ва майдаламоқ, тўсқинлик қилиш ва рад этиш, бўйига
кесиш ва энига кесиш, бўлмоқ ва синдирмоқ( مسق دق،مصقو دسلا،طقو قد،دصلاو قشو).
Бу икки турдан асосий мақсад араб тилини бойитиш ҳамда кўп сонли
янги сўзларни шакллантиришдир”
2
.
Юқорида иштиқоққа нисбатан берилган ушбу шарҳлар тор доирада
ифодаланган, негаки, иштиқоқнинг юқорида номлари зикр этилган уч
туридан ташқари яна ички гуруҳлари ҳам мавжуд, булар қуйидагилар:
1.
يظفل قاقتشا ( шаклий иштиқоқ);
2.
يللاد قاقتشا ( маъновий иштиқоқ);
1
.5ص .2010.فلش.حلطصملا ةعانص ةيلكشإ .يبرعلا تنب ةيضار
Roziya bint al-Arabiy. Ishkaliyya sina’ati al-mustalah [The problem of the term industry].Shalaf.,
2010. –B.5.
2
Ўша манба.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2019,
№
3
79
3.
يتوص قاقتشا ( товушли иштиқоқ);
4.
ا
ش
بعش قاقت
ي
( халқона иштиқоқ) .
يظفل قاقتشا– шаклий иштиқоқ, иштиқоқнинг бу турида ўртадаги шакл
жиҳатдан бўлган алоқа сақланган ҳолда янги сўзларни ясалиши назарда
тутилиб, ушбу янги ҳосил бўлган сўзлар ўзларининг асоси ҳисобланган сўз
маъносига мувофиқ мазмунни касб этади. Иштиқоқ лафзийга, биз, феъл
майллари ва боблари, аниқ ва мажҳул даража сифатдошлар, сифатун мушаб-
баҳа ( ўхшаш сифат), қурол-аслаҳа отлари, замон ва макон отлари, сифат
даражалари, исмул-аъйн ( отдан ясалган феъллар) кабиларни киритишимиз
мумкин. Масалан,
هتنع– унга кўзим билан зарар етказдим (унга кўзим тегди)
هلبح– уни арқон билан маҳкамлади
Яна, бир ўзак асосида ҳосил бўлган янги сўзларга қуйидагиларни ҳам
мисол қилиб келтириш мумкин:
"
نطبلا
"
– “ қорин” сўзидан ясалган янги сўзлар:
ن ِطُب– унинг қорни оғриди
نوطبم– унинг қорни оғрияпти
ن ِط ب– тўйганидан қорни катталашмоқ
ناطبم– ўзини овқат ейишдан тўхтата олмайдиган одам
نيطب– катта қоринли
ن ِ طبم– кичик қоринли
ُه ن ط ب– унинг қорнига урди
Юқорида мисол тариқасида келтириб ўтилган сўзлар араб тилида жуда
ҳам кенг тарқалган бўлиб, Доктор Абдуллоҳ Аминнинг китобида араб
луғатларида изоҳ бериб ўтилган бу каби сўзларга яна кўплаб мисолларни
кўриш мумкин
1
.
يتوص قاقتشا - товушли иштиқоқда эса оҳанг, товуш билан боғлиқ янги
сўзларнинг ясалиши назарда тутилади. Масалан,бирор-бир товушнинг так-
рорланиши ёки унинг талаффуз этилишини ифодаловчи феъллар ҳамда
отлар иштиқоқ совтийга мисол бўла олади. Мисоллар:
فا فأ لجر ، نلاف ففأ
Фалончи уф тортди, кўп уф тортувчи киши
2
ءاتات لجر
“Т” ҳарфини яхши талаффуз қила олмайдиган киши
3
ةعثعثلا
Сўзлаётганда ҳарфларни “ саъун” ва “ аъйн” каби таллаффуз қилиш
4
ةهجهجلا
Урушда қаҳрамонларнинг қичқириши
1
1
.124ص.1956.ةره اقلا ."قاقتشلاا".“Al-ishtiqoq” [The derivation]. Qohira. 1956-й.. 124-б.
2
132ص.رصم."برعلا ناسل".روظنملا نبا .Ibn al-Manzur, “ Lisan al-arab” [Arabes tong], Misr, 132-б
3
Ўша манба
4
123ص.توريب."صصخملا".ديسلا نبا . Ibn as-Sayyid, “Al-muxassas” [Specified], Bayrut, 123-б.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2019,
№
3
80
شبكلاب وأ سيتلاب أحأح
Эчки ёки қўйни чақирмоқ
2
ةمعمعلا
Урушда довюрак кишиларнинг овоз чиқариши
3
قاقتشا
بعش
ي
- халқона иштиқоқ, иштиқоқнинг бу турида кўпинча халқ томо-
нидан ажнабий ҳисобланган сўзлар ўзлаштирилиб, уларнинг шакли ўзгарти-
рилиб, янги маъно-мазмун касб этган ҳолда қайтадан ҳосил бўлади
4
. Қизиғи
шундаки, бундай сўзларни бутун халқ оммаси амалда қўллаб, ўша янги
сўзнинг асли ўз она тилларидаги бирор бир сўзга бориб тақалади, деб
ўйлайдилар. Мисол учун, араб тилида мавжуд бўлган
"
لق
ةم
ضاقلا
ى
"
иборасини
олайлик, ушбу ибора араб халқлари орасида кенг тарқалган ширинлик номи
бўлиб, ўз- ўзидан нима учун у бундай ном билан аталган, деган савол юзага
келади? У қозилар учун махсус тайёрлангани ёки уларга бўлган ҳурмат
туфайли шундай ном олганми? Ёки бу ширинликни
"
ىضاقلا
"
исмли киши илк
бора тайёрлаганми? Жавоб эса қуйидагича: Қадимда Мисрда яшаган турклар
бу ширинликни
"
نيداقلا ةمقل
"
, деб атаганлар,
قلا
نيدا
сўзи эса турк тилида “
хоним”, “ аёл” , деган маъноларни англатади. Аёл оғзининг ниҳоятда бежи-
рим ва кичик бўлиши гўзаллик рамзларидан саналиб, унга фақатгина шун-
дай кичик ҳажмдаги луқманинг сиғиши мумкин бўлган. Шу сабабдан ҳам,
бу ширинлик дастлаб
"
مقل
لا ة
نيداق
"
, яъни “ хоним луқмаси” , деб аталган.
Мисрликлар бу янги иборани илк бора эшитганларида эса талаффузини аниқ
идрок этмаганлар. Шундай қилиб, ушбу ширинлик номи араб тилига мос-
лаштирилган ҳолда ушбу тил вакиллари томонидан қўлланила бошлаган
5
.
ا
ش
يللاد قاقت - маъновий иштиқоқда эса шакл унчалик аҳамиятга эга бўл-
майди, балки янги ҳосил бўлган сўзларнинг англатаётган маъно-мазмуни
биринчи ўринда туриб, бунда бир сўздан олинган иккинчи сўз бутунлай
янги маънони касб этади. Иштиқоқнинг бу турига синонимия, паронимлик,
ал-иқтирад, ад-дод каби ҳодисалар киради.
Шу ўринда, “ат-тавлийд” ҳамда “иштиқоқ” тушунчаларини бир-биридан
фарқлаб олиш лозим. Янги сўзларни ҳосил қилиш усули араб тилида
“иштиқоқ” деб номланса, уларнинг ҳосил бўлиш жараёни умумий ном билан
“ат-тавлийд” деб аталади.
Араб тилида
"
دادضلأا
"
атамаси ўзаклари муфовиқ келиб, маънолари бир-
биридан фарқланувчи сўзларга нисбатан қўлланади. Ушбу атама ҳақида
кўпчилик араб тили ихлосмандлари етарли маълумотга эга эмасликлари сабаб,
уни “тазод” билан адаштирадилар. Кўпгина араб наҳвчи олимлари ушбу мав-
зуни араб тилида тазод, яъни бир- бирига зид маъно берувчи сўзлар сирасига
1
123ص.توريب."صصخملا".ديسلا نبا .Ibn as-Sayyid, “Al-muxassas” [Specified], Bayrut, 123-б.
2
133ص.رصم."برعلا ناسل".روظنملا نبا .Ibn al-Manzur, “Lisan al-arab” [Arabes tong], Misr, 133-б.
3
137ص.توريب."صصخملا".ديسلا نبا . Ibn as-Sayyid, “Al-muxassas” [Specified], Bayrut, 137-б.
4
www.гоогле.cом, [The phenomen of popular derivation]“ Zahiratul-ishtiqaaq ash-sha’biy” ةرهاظ"
."يبعشلا قاقتشلاا
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2019,
№
3
81
қўшадилар. Лекин, буюк ва машҳур наҳв илми олимлардан Сибавайҳи ва
Алмубаррид фикрларига кўра, аслида тазод аддоднинг бир қисми холос
1
.
Аддод полисемик бирикмаларнинг бир тури бўлиб, унда сўз бир
вақтнинг ўзида бир- бирига қарама- қарши, зид маъноларни акс эттиради.
Араб олимлари аддод ҳақида турли хил фикрлар билдирганлар. Олимлар-
нинг жуда ҳам камчилик гуруҳи араб тилида бундайин аддод сўзларнинг
мавжуд эканлигини инкор этганлар. Бироқ кўпчилик олимлар араб тили
луғатларида бундай сўзлар борлигини қайд этганлар. Аддодни инкор этган
энг машҳур олимлардан бири бўлган Ибн Дуруставайҳ “Аддод ҳамда
омоним сўзлар чалкашлик ва ноаниқликка олиб келади. Бу эса тилнинг асл
вазифаси, яъни тушунтириш ва аниқлик киритишни бузади”, деб айтган
2
.
Аддод сўзлар шеърларда, Қуръони Каримда, ҳадисларда ва бошқа араб
матнларида ҳам учрайди. Демак, аддодни мутлоқ инкор қилиб бўлмайди, у
товуш ва маъно ўзгаришларидан вужудга келгандир. Шу ўринда, “маъно
ўзгаришларидан” деган иборага аҳамият қаратсак. Биз аддод ва иштиқоқ-
нинг маъновий тури- يللاد قاقتشا ни умумий боғлиқликка эга эканлигини қайд
этиб ўтмоқчимиз, чунки юқорида зикр этилганидек, сўзнинг янги маъно-
ларни касб этгани ҳолда қайтадан ҳосил бўлиши ҳам айнан يللاد قاقتشا га хос
жиҳатдир. Фақат бу ҳолда сўз бошқа бир сўздан ҳосил бўлмай, балки унинг
маънолари шу сўз доирасида ўзгариб, ўзаро қарама- қаршиликни касб этади.
Олимлар аддодни ўрганишда уч хил ёндашганлар, улардан биринчиси бу
мавзуга тор доирада ёндашиб, ўз асарларида бу тил ҳодисасига мисолларни
кам келтириб ўтганлар. Қуйида номлари келтирилган олимлар ҳам шу гуруҳ
вакилларидандир:
Ас-Саолибий ўзининг “Фиқҳ ал-луға” номли китобида 7 та аддод сўз-
ларни келтирган бўлса, шарқшунос олим Ал-Алмоний Жейс ўзининг қисқа
рисоласида 22 аддод сўзларни келтириб ўтган.
Аддодга кенг доирада ёндашган олимлар сирасига биз Қутруб, Ибн Ал-
Анбарий, Феруз Абадий, Абу Ат-Тоййиб Ал-Луғавий сингариларни кирити-
шимиз мумкин бўлиб, бу гуруҳ олимлари ўзларининг китобларида 300 та
аддод сўзларни мисол тариқасида берганлар.
Учинчи- аддодга ўртамиёна ёндашган олимлар сирасига Ибн Сиккийт
(92 та сўз), Абу Ҳотим Ас-Сажистоний (170 та сўз), Ибн Саййид ( 92 та сўз)
ларни киритиш мумкин.
Ибн Ал-Анбарий аддод мавзусига бундайин бир-биридан фарқланувчи фикр-
мулоҳазаларнинг билдирилишига бир неча омиллар сабаб қилиб кўрсатган
3
:
1.
Араб халқлари билимларидаги нуқсонлар;
2.
Уларнинг балоғат илмидан бебаҳра эканликлари;
3.
Уларнинг суҳбатларида чалкашликларнинг мавжудлиги.
1
“Kamolot sari” [Towards perfection] 5-сон иқтидорли ёшлар илмий тўплами. Тош., 2012-й., 43-б.
3
www.google.com, [Ad-dod words]“Калимаату ад-дод”."داضلا تاملك"
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2019,
№
3
82
Араб халқлари билимларидаги нуқсонлар сабаб улар ўз фикрларини
жуда ҳам заиф тарзда баён этиб, бунинг натижасида улар айтаётган гаплар
бутунлай чалкашиб кетган.
Бугунги замонавий тилшунос олимлар аддод сўзлар араб, лотин, форс,
оромий каби кўпгина тилларда мавжудлигини эътироф этадилар. Бироқ ин-
сонлар бу ҳолатга унчалик ҳам аҳамият беравермайдилар.
Баъзи олимлар эса аддоднинг юзага келишига иштиқоқнинг гуруҳлари-
дан бири- “наҳт”ни сабаб сифатида кўрсатадилар. Яъни бир- бирига қарама
қарши маъноли икки сўзни “наҳт” қилиш орқали битта аддод сўз вужудга
келган. Масалан,
"
ضبلأا
"
сўзи, у “ ташвиш” ва “ хотиржамлик ” маънолари-
ни англатиб, икки
"
بأ
"
( “ турмоқ” ва “ шошилмоқ” ) ва
"
ب
ض
"
(“жойлашмоқ”
ва “ хотиржам бўлмоқ”) сўзларидан ясалган.
Қуйида аддод сўзларга мисолларни келтириб ўтдик:
ربأ– энг яхши; энг ёмон
عزفأ– қўрқмоқ; қўрқувдан халос бўлмоқ
ادج– бермоқ; сўрамоқ
بعش- синдирмоқ; тузатмоқ
قمل– ёзмоқ; ўчирмоқ
Машҳур араб шоирларидан Антара ўзининг қуйидаги байтида
"
نيبلا
"
сўзини қўллаган бўлиб, бу сўз “ фироқ” ва “ висол” маъноларини англатади:
ف نيذلا نعظ
ر
اق
عقوتأ مه
عقبلأا بارغلا مهنيب ىرج و
Мен айрилишиб йўлга чиққанлар ҳақида қайғураман,
Ола қарға олиб кетди уларнинг фироғини (висолини).
Ибн Ал-Аъробий байтида эса
"
ميلش
"
сўзи қўлланилиб, у “ соғ-омон” ва “
жароҳатланган” деган маънога эга:
دش اذإ وكشي
ل
ه
همازح
هملاك تبرذ ميلس ىوكش
Камарбандин тортсалар гар,
Оғринади у бундан.
Соғ( жароҳатланган) одам шикоят қилса,
Гаплари ўткир бўлар.
سعسع
""
сўзи ҳам “ туннинг бошланиши” ва “ туннинг чекиниши” , яъни “
куннинг ёришиши” маъноларига эга. Қуйида шоир Ал-Қалама Ибн Қурт-
нинг қуйидаги шеърида ушбу аддод сўз қўлланган
1
:
اسفنت اهنع حبصلا اذإ ىتح
اسعسع و اهليل اهنع باجنا و
Тун кундузни дунёга келтирди ва чекинди
Ва кун тундан гўдак каби пайдо бўлди.
Тил доимо ривожланиш, ҳаракатда бўлиб, вақт ўтиши билан ундаги сўз-
ларнинг маъноси ўзгарган ҳолда қайтадан шаклланиб бораверади. Шундай
1
“Kamolot sari” [Towards perfection] 5-сон иқтидорли ёшлар илмий тўплами, Тош., 2012-й., 44-б.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2019,
№
3
83
ҳолатлар ҳам бўладики, сўз шаклан эмас, балки маъно жиҳатидан янги
кўринишга эга бўлади. Тилдаги бундай маъноли сўзларнинг шаклланишида
"
لقنلا
"
– “ кўчириб ўтиш жараёни” муҳим ўрин тутади. Ушбу жараёнда ўз ва
кўчма маънода қўлланилаётган сўзнинг кўчма маъноси асл маънога айла-
нади ҳамда унинг аввалги рамзлари, мажозлари йўқ бўлиб кетади, янги
ҳосил бўлган маъно эса ўша сўзнинг мустаҳкам маъносига айланади.
Мисол учун, “ ج ش
ب ” – ҳафа бўлмоқ- ҳалок қилмоқ, “ خ ض ر” – нимадандир
озгина бермоқ- бўйсунмоқ, “ى ناف ت” – бир-бирини йўқ қилмоқ-беркитмоқ,
“ ج تْحإ” – далил сифатида келтирмоқ- кифояланмоқ, “ كيم س” – баланд ва қалин
1
.
Сўзлар қуйидаги уч жиҳатдан ўзгариб, янги маънони касб этиб бориши
мумкин:
а) маъноларнинг қисқариши;
б) маъноларнинг кенгайиши;
д) маъноларнинг аралашиши, ўзгариши (мажоз, метонимия, синекдоха).
Маъноларнинг қисқариши умумий, асл маъноларнинг хусусий тасвирий
маъноларга кўчиш ҳодисасидир. Масалан, “поисон” – “заҳар” сўзи аввал-
лари “ичимлик” маъносида қўлланган, аммо вақт ўтиб, у “заҳар” маъносига
ўзгарган.
"
يمارح
"
сўзи дастлаб асли ҳалол бўлмаган ҳар қандай ҳатти- ҳара-
кат маъносини берган, бироқ ҳозир бу сўз
"
صل
"
– “ўғри” сўзи маъносини
беради. Қадимда
"
ميرح
"
сўзи қўл билан ушлаб бўлмайдиган ҳар қандай
нарсага нисбатан қўлланган бўлса, энди у “аёл” маъносини беради.
Маънонинг кенгайиши – бу тор, хусусий маънодан кенг, асл маънога кў-
чиш ҳодисасидир. Масалан: “ ة رْفُس” – йўловчининг овқатланиши – овқатлана-
диган стол,“ تْي ز” – зайтун мойи – ҳар қандай ўсимлик мойи ёки маъданли
мой, “ دئار” – янги ўтлоқ қидираётган, қидирувчи – биринчи бўлиб кашф эт-
ган, топган, очган ёки ўзлаштирган киши, кашшоф, “ ليمز” – биров билан бир
туяда кетаётган ёки ишлаётган киши – ҳамкасб, биргаликда ишловчи
2
.“Гул”
, яъни
"
ةرهز
"
сўзи аслида дастлаб ўсимликлардан чиқувчи “илк куртак” маъ-
носини берган, аммо вақт ўтиб у “гул” сўзиниифодалаш учун қўллани-
ладиган бўлди.
Маъноларнинг ўзгариши. Мажоз (метафора) – икки предметнинг ўхшаш-
лигига асосланган ҳолда улардан бирининг номини иккинчисига кўчириш-
дан иборат
3
. Масалан: “ نيع” – кўз – айғоқчи, жосус, “
راث ْر ث” – серсув, сувимўл
(булоқ ҳақида), “ ة
راث ْر ث نيع” – сергаподам, эзма, вайсақи, сафсатабоз,
"
ةق وسم
"
сўзи аслида اسلا
ق
оёқ сўзидан келиб чиққан бўлиб, ҳозирда бу сўз نولطنبلا–
шим сўзини ифодалайди, негаки у икки оёққа тўлалигича кийдирилади. ةيفرط
сўзи “ факс” маъносини бериб, аслида, فرطلاсўзи кўзни юмиб- очиш деган
1
118،264،351،374،597ص.1996.توريب.)ةيبرعلا ةغللا سوماق( .دجنملا .فولعملا سيول.Luis Ma’luf. Munjid )
arab tili lug’ati (.[Al-Munjid (Arabic vocabulary)].Bayrut., 1996. –Б.118, 264, 351, 374, 597.
2
Qodirov T.Sh., Aliyev D.I. Arab tili leksikologiyasi. [Lexicology of the Arabic language].
Toshkent., 2010. –Б.66.
3
Ўша манба.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2019,
№
3
84
маънони беради( бир зумда дегани ҳам), факсга жавоб қайтариш тезлигига
кўра, у шу ном билан аталган. Телефон эса
"
فتاه
"
(бу сўз
"
فته
"
феълидан
ясалиб, бақирмоқ деган маънони англатади ) , деб номланиб, ушбу жиҳоз-
нинг жиринглаши эгасига бақириб, гўёки уни нимагадир чақираётганга
ўхшайди.Саудия Арабистонида эса “тормоз” сўзини
"
ال
ف
ر
لما
"
емас, балки
"
حباوك
"
, деб атайдилар. Асоси
"
حبك
"
– “тўхтатиб қолмоқ” феълидан олинган
ушбу жиҳоз вазият тақозо қилган пайтда машинани тезликдан тўхтатиб
қолади. Метонимия– бирон- бир ҳодисани ўзаро боғланиши (яъни мазмунни
ифодаловчи, сабаб-оқибат, материалдан ясалган буюм, атоқли от – турдош
от ва алоқалар)га, предметнинг ўзаро бир-бири билан боғлиқ ҳодисаларни
англатишига нисбатланади; Таққосланг: “ نيم ي” – ўнг қўл – қасам; “ ص
ف
ق
” –
қўлташламоқ, бор барака қилмоқ – келишмоқ, битишмоқ; феълнинг бирлик
шакли; “ ة قْف ص” “ ة فيظ و” – (бирор лавозимга тайинланган кишига бериладиган)
маош, мояна – лавозим; “ ْه ق
ة و ” - кофе – қаҳвахона (агар бу илгари кенг қўл-
ланилган “ ِةوهقلا ُتيب” атамасининг қисқартирилган шакли бўлмаса); “ صاص ر” –
қўрғошин – ўқлар; “ ديد ح” – темир – кишан; “ ناخ ُد” – тутун – тамаки
1
.Юқорида
келтириб ўтилган тил ҳодисаларидан ташқари
"
لوتلا
لا دي
للاد
ي
"
га
"
تقلاا
ضار
"
(“қарз
олиш”, “ўзлаштириш”) ни ҳам киритиш мумкин. У кўпроқ янги маъноли
сўзларни ҳосил қилишга нисбатан қўлланилади. Бундай ҳолатларда мавжуд
сўзнинг маъносига яна бир янги маъно қўшилади;
"
ضارتقلاا
"
амалга
оширилиши учун ягона битта шарт мавжуд - янги ҳосил қилинган сўз
ўртасида маълум бир узвийлик мавжуд бўлади, айрим ҳолатларда эса бу
алоқа умуман кузатилмайди. Масалан, тиббиётда қўлланиладиган “
ултратовуш” атамаси кўпчиликка таниш, унинг инглизча кўриниши “ултра-
соунд” бўлади, араблар эса уни бу номдан мутлақо бошқача ҳолда, яъни
"
جوملا
تا
"
– “ тўлқинлар” деб атаганлар. Унинг бундай ном олишига “ ултра-
товуш” жиҳозининг экранида кўриниб турадиган тўлқинсимон чизиқлар
сабаб бўлган. Араб тилидаги
"
ةاونلا
"
(“ уруғ”, “ данак”) сўзи франсуз тилидаги
“ данак” ва “ ядро” маъноларини ифодаловчи “ нояу” сўзидан
"
ةرذلا ةاون
"
,
яъни “ атом ядроси” маъносини ўзлаштирган
2
.
Араб тилига бошқа чет тилларидан кириб келган сўзларнинг бир мунча
арабчалаштирилиши ҳамда уларнинг ушбу тилнинг мавжуд қонун- қоидала-
рига ва товушларига мослаштирилиши орқали янги сўзлар ҳосил қилинади.
Масалан:
"
كربف
"
– “ишлаб чиқармоқ”,“уйдирма тўқимоқ” , деган маъноларни
англатади, бу сўз аслида инглиз тилидаги “фабриcате” сўзидан қабул қилинган.
Араблар асабий одамга нисбатан
"
ينزفرن وه
"
- “у асабий” , деб айтадилар, бу
сўзнинг феъл шакли
"
ز فرنت
"
, сифатдош шакли эса
"
زرفنتم
"
кўринишида бўлади.
Асабийликни ифодаловчи бу сўз асли инглиз тилидаги “нервоус” нинг
арабчалашган кўринишидир. Шунингдек, араблар “ фалончи ишини ёпиб кетди
1
Qodirov T.Sh., Aliyev D.I. Arab tili leksikologiyasi.[Lexicology of the Arabic language].
Toshkent., 2010. B.67.
2
Vinsent Moteil.Larab modern.[Modern Arabic]Parij., 1960. -B.172.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2019,
№
3
85
( сир сақлади)”, десалар
"
رملأا كود نلاف
"
иборасини ишлатадилар ёки машина
бўёғига нисбатан
"
وكود
"
атамасини қўллайдилар. Ушбу икки
"
وكود
"
ҳамда
"
كود
"
сўзлари аслида “деcорате” сўзининг арабча кўриниши саналади
1
.
Хулоса.
Юқоридаги маълумотлардан шуни хулоса қилиш мумкинки, тил
доимо ҳаракатда бўлиб, унда янги сўзлар доимий равишда шаклланиб
бораверади. Араб тилида янги сўзлар юқорида келтирилган икки услуб –
иштиқоқ ҳамда араб тилига ажнабий сўзларнинг кириб келиши орқали
ясалиб, халққа татбиқ этилади. Биринчи услуб, иштиқоқ ёрдамида ҳосил
бўлган янги сўзлар баъзан шакл, баъзан эса маъно жиҳатдан ўзгаришларга
учрайди. Аммо, шуниси аҳамиятлики, иштиқоқнинг ички турлари восита-
сида ясалган сўзлар асосан сўз ўзаги таркибидаги ҳарфларнинг ўрнини
ўзгартириш, унга ҳаракатлар қўшиш ёки олиб ташлаш ҳосил бўлади. Аммо
унга мансуб бўлган гуруҳларда бу ўзгаришлар, асосан, маъно жиҳатдан
намоён бўлади. Шуниси эътиборга моликки, ҳар икки услубда ҳам араб тили
ўз асллигини йўқотмай, балки янада сайқал топиб бораверади. Биз араб
тилида янги маъноли сўзларнинг шаклланишини ўрганиш орқали ушбу
тилнинг ўтмиши, бугуни ва келажакда қандай кўринишда бўлиши ҳақида оз
бўлсада тасаввурга эга бўламиз. Шунингдек, ушбу мавзу, яна бир бора,
тилларни ўзаро қиёсий ўрганиш билан уларни самарали ўзлаштириш
мумкин эканлигини ҳам кўрсатади.
1
177ص.2006.ةرهاقلا.قاقتشلاا
ملع.لب جلا.ح.ح.م
.M.H.H.al-Jabal.
I’lmul
ishtiqaq. [Derivation
science].Qohira., 2006. B.177.
