SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
107
ЧЎТМАТОВ ЖЎРАБЕК
Тарих фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD),
Имом Термизий халқаро илмий-тадқиқот маркази
Термизда астрономик билимлар ривожи тарихидан
Аннотация. Ушбу мақола юртимиздаги астрономия тарихи, хусусан, мовароун-
наҳрлик олимларнинг ушбу соҳага оид фаолиятига бағишланган. Мовароуннаҳрнинг
дастлабки астрономлари сифатида Мусо ал-Хоразмий ва Аҳмад ал-Фарғонийларни
қайд этиш мумкин бўлса-да, уларнинг фаолиятида Ироқ, Сурия ва Мисрдаги фаолият
устуворлик касб этади. Шу нуқтаи назардан маҳаллий мактаблар ва уларнинг
ривожини кузатиш ҳам долзарб аҳамиятга эга. Бу жараёнда эса ҳозирги Сурхондарё
вилояти ҳудудларида жойлашган Термиз ва Чағониён вилоятларининг ўзига хос ўрни
бор. Жумладан, устурлобнинг ислом дунёсига кириб келганидан тахминан 70 йилча
ўтиб Муҳаммад Ҳаким Термизий (тахм. 820-932) орқали Термиз ҳудудида ҳам ишла-
тила бошланганлиги алоҳида аҳамиятга эгадир. Ундан кейин ҳам X аср охирларида
Аҳмад Устурлобий Чағонийнинг Бағдод расадхоналаридаги фаолияти ҳам алоҳида
диққатга сазовор бўлиб, унинг қўлёзмалари Туркия, Ҳиндистонда, Дамашқ, Англия ва
Парижда сақланади. Уларни ўрганиш ҳам шубҳасиз ҳозиргача етарли даражада
тадқиқ этилмаган юртимиз олимлари ва маҳаллий астрономия тарихини ўрганишга
муносиб ҳисса бўлиб қўшилади.
Термиз, умуман, Сурхон воҳасида амалда бўлган астрономия мактаби ўзининг
маълум маънодаги чўққисига саййид Абулқосим Маждиддин Али ибн Жаъфар даврида
1135-1146 йиллар оралиғида Термизда 10 йил давомида қурилган расадхона тимсолида
чиқди, дейиш мумкин. Бу расадхонада Адиб Собир Термизий каби маҳаллий олимлар
ҳам ишлаганлиги диққатга сазовор.
Ҳожи Халифа (1609-1657) Саййид Жамолиддин Абу Жаъфар Ҳусайн ибн Мажд
Али ибн Аҳмад Ҳусайний Термизий Айнийнинг нужум илми аҳкомларига оид туркий
тилдаги “Мазақ ал-ушшоқ фий илм ал-офоқ (Уфқлар ҳақидаги илм борасида ошиқлар
топган таъм) китоби ҳақида маълумот беради. Шунингдек, Ҳожи Халифа “Ҳақоиқ
ал-ирсод” (Кузатувлар аниқлиги) номли асардаги ўлчов андазалари ҳақида берган
айрим маълумотлар унда қайд этилган кузатувлар Термизда бўлганлигини ёки бу
узунлик ва ўлчовлар Термиз андозаларига кўра эканлиги маъносини билдиради. Тадқи-
қот натижаси сифатида айтиш мумкинки, Сурхон воҳасининг астрономик мактаби
ҳам юртимиз ва ислом дунёси миқёсида ўз ўрнига эга мактаб даражасида шаклланган
бўлиб, бу тўғридаги тадқиқотларни янада кенгайтириш халқимизнинг интеллектуал
салоҳияти тарихини ёритишда муҳим аҳамиятга эга.
Таянч сўз ва иборалар: Дамашқ, Бағдод, Термиз, Чағониён, Ҳаким Термизий,
Маждиддин, Аҳмад Соғоний, расадхона, устурлоб.
Аннотация. Статья посвящена истории астрономии в нашей стране, в частности
деятельности Мовароуннахрских ученых в этой области. Хотя Муса аль-Хорезми и
Ахмад аль-Фергани можно назвать первыми астрономами Мовароуннахра, их деятель-
ность в Ираке, Сирии и Египте является преобладающей. В этом контексте также
важен исследование местных школ и их развития. Особое место в этом процессе
занимают Термезская и Чаганиянская области, расположенные на территории
современной Сурхандарьинской области. В частности, примерно через 70 лет после
введения астраляба в исламский мир, его начал использовать на территории Термеза
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
108
Мухаммад Хаким Термизи (ок. 820–932). Затем, в конце X века, деятельность Ахмада
Устурлаби Чагани в обсерваториях Багдада была особенно примечательна, а его
рукописи сохранились в Турции, Индии, Дамаске, Англии и Париже. Их изучение,
несомненно, внесет достойный вклад в изучение истории ученых нашей страны и
отечественной астрономии, которая еще недостаточно изучена.
Термез, в целом астрономическая школа, действующая в Сурхандарьинском
оазисе, достигла своего пика в виде обсерватории, построенной в Термезе за 10
лет во время правления Сеййида Абул-Касим Мадждиддин Али ибн Джафара,
1135-1146 гг. Примечательно, что в этой обсерватории работали и местные
ученые, такие как Адиб Сабир Термизи.
Хаджи Халифа (1609-1657) дает информацию о книге Сеййид Джамалиддин Абу
Джафар Хусейн ибн Маджд Али ибн Ахмад Хусейн ат-Тирмизи «Мазак аль-ушшак фи
илм аль-афак» (Вкус, который любители находят в науке о горизонтах). Кроме того,
некоторая информация, предоставленная Хаджи Халифой о схемах измерения в
“Хакаик аль-ирсад” (Точности измерение), означает, что упомянутые в нем наблюде-
ния проводились в Термезе или что эти длины и измерения соответствовали стандар-
там Термеза. О результате проведенных исследований можно сказать, что астроно-
мические традиции Сурхандарьинского оазиса сформировалась на уровне школы в
нашей страны и в исламском мире, и дальнейшее расширение исследований важно для
освещения истории интеллектуального потенциала нашей страны.
Опорные слова и выражения: Дамаск, Багдад, Термез, Чаганиян, Хаким Тирмизи,
Маждиддин, Ахмад Сагани, обсерватория, астролябия.
Abstract. This article is devoted to the history of astronomy in our country, in particular,
the work of scientists of Mowarounnahr in this field. Although Musa al-Khwarizmi and
Ahmad al-Farghani are the first Uzbek astronomers, their work in Iraq, Syria and Egypt is a
priority. In this context, monitoring local schools and their development is also
important.Termez and Chaghaniyan regions, located in the present-day Surkhandarya
region, have a special place in this process. In particular, about 70 years after the
introduction of the usturlob into the Islamic world, it began to use in the territory of Termez
through Muhammad Hakim Termizi (ca. 820-932). Then, in the late tenth century, Ahmad
Usturlabi Chaghani's work in the observatories of Baghdad was particularly noteworthy, and
his manuscripts are preserved in Turkey, India, Damascus, England, and Paris. Their study
will undoubtedly make a worthy contribution to the study of the history of our country's
scientists and local astronomy, which has not yet been sufficiently studied. Termez, in
general, the astronomical school operating in the Surkhandarya oasis, reached its peak in the
form of an observatory built in Termez for 10 years during the reign of Sayyid Abul-Qasim
Majdiddin Ali ibn Jafar from 1135 to 1146.It is noteworthy that local scientists such as Adib
Sabir Termizi also worked at this observatory.
Haji Khalifa (1609-1657) gives information about Sayyid Jamal al-Din Abu Ja'far
Husayn ibn Majd Ali ibn Ahmad Husayn al-Tirmidhi Ayni's book on astronomy in Turkish
"Mazaq al-ushshaq fiy ilm al-ofaq" (The taste that lovers find in the science of horizons. In
addition, some of the information given by Haji Khalifa about the measurement patterns in
Haqqiq al-Irsad means that the observations mentioned in it were in Termez or that these
lengths and measurements were according to Termez standards. Because of the research, it
can be said that the astronomical school of the Surkhandarya oasis has also been formed at
the level of a school that has a place in our country and the Islamic world.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
109
Keywords and expressions: Damascus, Bagdad, Termiz, Chaganian, Hakim Termizi,
Madjiddin, Ahmad Sagani, observatory, astrolabe.
Маълумки, само доимо инсонларни ўзлари яшаётган Ер билан баб-
баравар қизиқтирган. Зеро, кишилар ҳар вақт ўз мавжудликларининг туб
асос ва сабаблари айнан само билан узвий боғлиқлигини табиий тарзда
англаганлар. Шу сабабли осмон ва ундаги жисмларга қизиқиш ҳамда уларни
илмий таҳлил қилиш тарихи ҳам қадимийдир. Юртимиздаги фалакиётшу-
нослик илми тарихини алоҳида мавзуси сифатида тизимли тадқиқ этиш
тарихимизни ўрганишнинг муҳим қисми эканлигига шубҳа йўқ. Қуйида
юртимизнинг қадимий илм-фан марказларидан бўлган Термиздаги III/VIII
аср ва ундан кейинги даврлардаги фалакиётшуносликка оид билимлар
тарихига мавжуд маълумотлар асосида назар ташланиб, таҳлил этилади.
Дастлабки расадхона юнонларга нисбат берилса-да, бу борадаги илк ёзма
маълумот мил. авв. XIII асрдаги Искандария расадхонасига тегишли.
Кейинчалик мусулмонлар даврида юзага келган “расадхона” атамасидаги
“расад” сўзи араб тилидан олинган бўлиб, “расад” ёки “расд” (кузатув, тек-
ширув) ёки “марсад” (кузатиш, назорат қилиш жойи) шаклида келади. Бу
иншоот турли халқларда турлича аталганлиги ҳам тарихдан маълум. Ушбу
кузатув биносининг асосий асбобларидан бир эса устурлобдир.
Юнонча сўз бўлган “устурлоб” (ἁστρολάβον) маъноси ҳақида дейилади-
ки, “устур, астр” ва “лабун” каби икки сўз бирикмасидан ташкил топган бу
сўз “юлдузлар ойнаси” маъносини билдиради. Яна у “ёритилиш” ва “олиш”
ёки “юлдузлар” ва “олиш” сўз бирикмаларидан ташкил топгани ҳам айтила-
ди. У – астрономик ва геодезик кузатувлар учун ишлатиладиган гониомет-
рикал қобиқдир. Унинг ихтиро қилинган вақти аниқ чегараланмаган. Аммо
унинг илк бор тилга олиниши Искандария мактабининг юнон олими Арис-
тархга (тахм. мил. авв. 310-230 йиллар) мансуб. Яна айтилишича, устурлоб-
ни энг аввал ясаган киши юнон Гиппаркус (тахм. мил. авв. 180-125). Аммо
ушбу асбоб мусулмонлар қўлида дунёга машҳур бўлди ва такомиллашди.
Мовароуннаҳрда устурлоб масаласидаги тарих, шубҳасиз, Мусо ал-
Хоразмий (780-850) (жумладан, бизгача турли тилларда етиб келган «Устурлоб
билан ишлаш ҳақида китоб», «Устурлоб ясаш ҳақида китоб», «Устурлоб
ёрдамида азимутни аниқлаш ҳақида» асарлари мисолида) ва Аҳмад Фарғонийга
(797-865) («Устурлоб ясаш ҳақида китоб» — қўлёзмалари Берлин, Лондон,
Машҳад, Париж ва Теҳрон кутубхоналарида, «Устурлоб билан амал қилиш
ҳақида китоб» каби асарлар мисолида) бориб тақалади. Мусо Хоразмий
Бағдодда
1
, Аҳмад Фарғоний эса, тахминларга кўра, Дамашқдаги расадхонада
ишлаб, кейинчалик Сурия ва Мисрда ҳам фаолият юритган
2
,
1
Аhmedov А. Muso al-Xorazmiy. Maʼnaviyat yulduzlari. 1999, p. 36-44.
2
Аhmedov А. Аhmad al-Fargʼoniy. Maʼnaviyat yulduzlari. 1999, p. 44-49.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
110
Шу билан бирга бевосита Мовароуннаҳрда яшаб, астрономия илми билан
шуғулланган олимлар фаолиятини ўрганиш ҳам долзарб ҳисобланади.
Жумладан, устурлобни ишлатиб, завол ва буржларга тегишли ҳисоб-
китоблар билан шуғулланган дастлабки шахслардан бири сифатида “Ҳаким
Термизий” номи билан машҳур Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Али ибн
Ҳасан ибн Бишр ибн Ҳорун Термизийни (тахм. 205-318/820-932) қайд этиш
мумкин. У зот ўзининг автобиографик рисоласида дейди: “Сўнгра ушбу
йилларнинг бирида завол ишини ўлчаш, буржларнинг ишларидан бўлган бу
ҳисоб-китобларни ўрганиш ва устурлоб билан машғул бўлдим. Бас, бу
ишларга чуқур ҳафсала билан киришдим”
1
. Ушбу ўринда “устурлоб”
атамасининг қўлланилиши жуда аҳамиятлидир. Бу устурлобни ким ясаган?
У қаердан келиб қолган? Бу саволларнинг жавоби ҳали бизга номаълум.
Аммо юртимизда устурлобни биринчи бўлиб ишлатган шахслардан бири
Ҳаким Термизий эканлиги ушбу рисоладан маълум бўлади. Агар бу, матн-
дан англашилганидек, муаллиф умрининг бошларида бўлганлиги ҳисобга
олинса, бу камида III/IX-асрнинг иккинчи чорагидир. Чунки Ибн Надийм-
нинг (ваф. 438/1047) келтиришича, мусулмонларда биринчи бўлиб устурлоб
аббосий халифа Мансур (95-158/714-775, халифалиги 136/753 йилдан)
даврида ишлатилган. Уни саҳоба Самура ибн Жундуб ибн Ҳилол Фазорий
(р.а.)нинг (ваф. 58/678) авлодидан бўлган Абу Исҳоқ Иброҳим ибн Ҳабиб
Фазорий (ваф. тахм. 180/796) ясаган. У митбаҳ (кенгликларга оид асбоб) ва
мистаҳ (сатҳ- юзага оид асбоб) асбобларини ҳам ясаган ва илми нужум,
заволларни ўлчаш, зиж, устурлобни ишлатиш ҳақидаги китоблар битган
2
.
Муҳаммад Ҳаким Термизий ушбу асарларни ўқигани ҳам эҳтимолдан холи
эмас. Бундан келиб чиқадики, бу мослама мусулмон оламида биринчи бор
ясалгандан сўнг, тахминан 70 йил орасида Термизда ҳам ишлатилган.
Мисрда туғилиб, Ҳалабда яшаган, қозилик ва вазирлик лавозимларида
фаолият кўрсатган, эллик минг динорга тенг кутубхонаси бўлган ва оила
ташвишларидан ҳам четланиб, умрини илмга бағишлаган Қифтий (568-
646/1172-1248) ва кўплаб тилларни билган, тиб, фалакиёт каби илмлар билан
шуғулланган насроний Ибн Абрий (623-685/1226-1286) Абу Ҳомид Аҳмад ибн
Муҳаммад Соғоний Устурлобий ҳақида маълумот беради. Ибн Ибрий унга
“Устурлобий” эмас, “Мантиқий” тахаллусини ишлатади. Унинг айтишича, у
ҳандаса ва фалакиёт илмида фозилдир. Унинг унга нисбат бериладиган ва бу
билан фахрланадиган шогирдлари бор. У устурлоб ва бошқа расадхона асбоб-
ларини ясашда ғоятда моҳир бўлиб, қадимий устурлобга қўшимча киритди ва
бу билан ушбу соҳадаги олимлардан ўзидан бошқага насиб бўлмаган тарзда
ўзиб кетди. Унинг бу асбоби бу соҳа арбоблари қўлида ушбу замон ва вақтда
маъруф-у машҳурдир. У солиҳ амир сифатида эътироф этиладиган Аздуддав-
1
Hakim Termiziy. Buduvvu shaʼn. Xatm al-avliyo. 1965, р. 27. Oʼzbekcha tarjima: Buduvvu
shaʼn. Muhammad Hakim Termiziy risolalari. 2017, р. 37.
2
Ibn Nadiym. Аl-Fihrist. 1971, VII, р. 332.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
111
ланинг ўғли Шарофуддавла Шеровайҳ Абулфаворис (340-379/951-989) “Дорул
мамлакат” бўстонининг бир четида қурдирган Бағдоддаги Абу Саҳл Вайжан ибн
Рустам Кўҳий (асли Тобаристоннинг тоғларидан дейилади, ваф. 390/1000) бошлиқ
бўлган расадхона фаолиятини қуриш ва йўлга қўйишда алоҳида хизматлар
кўрсатган. У ўз хати билан қуёшнинг икки буржга нузули тасҳиҳини битди. Ушбу
Абу Ҳомид уч юз етмиш тўққизинчи сананинг зулқаъда ёки зулҳижжа ойида (990
йилнинг январнинг охири-февраль ёки март ойи) Бағдодда вафот этди. У ушбу
расадхона фаолияти ва хулосаларини баҳоловчи асосий шахслардан бири бўлган.
Қифтий унинг номини ушбу расадхона мажлисларидан бирининг қайд қилиш
чоғида ҳам унга ҳозир бўлганлар жумласида исмини тўлиқ келтиргач, унга “соҳиб
ал-устурлоб” (устурлоб эгаси-муаллифи) лақабини қўшган ҳолда зикр қилади
1
.
Кейинчалик ушбу Соғоний Устурлобий ҳақида сўз юритган замонавий
тадқиқотчилар Ибн Ибрий ва Қифтийга таянишган
2
.
Маълумотларга кўра, ушбу Аҳмад ибн Муҳаммад Соғоний Устурлобий-
нинг Туркиянинг Истанбул шаҳридаги Тўпқопу Сарой кутубхонасида 4/3342
рақам остида “Китоб фи-т-тастиҳит тамм” (Сатҳларни батамом ўлчаш)
номли, яна Ҳиндистондаги Патна шаҳрининг Худобахш кутубхонасида
90/22 ва 49/2468 рақамлари остида “Китоб фий кайфийяти тастиҳил курра
ъала сатҳил устурлоб” (Ер) курраси сатҳини устурлоб сатҳи билан ўлчаш
кайфияти) номли асарлари мавжуд. Шунингдек, ушбу Устурлобийнинг
Дамашқ, Англия, Париж каби жойларда сақланаётган бошқа асарлари
ҳақида ҳам маълумотлар бўлиб, у ва унинг илмий кузатувлари ҳақидаги
Берунийнинг ўз асарларида билдирган фикрлари мавжуд
3
.
Ушбу ўринда келган “Соғоний”нинг нисбат берилиш ўрни ҳақида нима
дейиш мумкин? Самъонийга кўра, Соғоний нисбаси икки жойга нисбат
берилади ва икки хил ёзилади: Со(о)ғо(о)ний (
يناغاص
) ва “Соғо(о)ний (
يناغص
).
Биринчиси, “Жо(о)ғо(о)н (
َناغاج
) ҳам дейиладиган Марв қишлоқларидан
бири. Кейингиси эса Мовароуннаҳрда бўлиб, Термизга туташ жой номи.
Чағониён- ҳозирги Сурхондарё вилоятининг Олтинсой, Денов, Бойсун,
Қумқўрғон, Сариосиё ва Шўрчи туманларига тўғри келади
4
. Аммо муаммо
бу билан ҳал бўлмайди. Чунки Самъонийнинг айтишича, биринчи нисба
иккинчи жойга нисбатан ҳам қўлланилади. Ҳатто баъзида бу борада
чалкашликлар ҳам бор. Масалан, Абу Бакр Муҳаммад ибн Исҳоқ Соғо(о)ний
“Со(о)ғо(о)ний” ҳам дейилади ва у аслида Соғониёндан. Мусулмон тарихчи
ва географлари, шу жумладан, Самъонийда ҳам асосан “Соғо(о)нийо(о)н”
(
نايناغص
) ишлатилади
5
. Шундай қилиб, манбаларга кўра, юқоридаги устурло-
1
Qiftiy. Tarix al-hukamo. 1903, р. 79, 353. Ibn Ibriy. Tarix muxtasar ad-duval. 1994, р. 307.
2
Farshux. Mavsuʼatu abaqirotul islam. 1995, V, p. 93. Zirikliy. Аl-Аʼlom. 2002, I, p. 210.
3
Аbduhalimov B. Аhmad Usturlobiy. Maʼnaviyat yulduzlari. 2001, p. 62-64. Аbduhalimov B.
Bayt al-hikma va Oʼrta Osiyo olimlarining Bagʼdoddagi ilmiy faoliyati. 2004, p. 188-190.
4
Kamaliddinov Sh. Istoricheskaya geografiya Yujnogo Sogda i Toxaristana. 1996, p. 132.
5
Samʼoniy. Аl-Аnsob. 1980-1984. VIII, p. 9, 68-70.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
112
бий Мовароуннаҳрдаги Соғониёнга мансуб бўлиши ҳам мумкин. Чунки
Марвдаги қишлоқ нисбатан кичкина, Мовароуннаҳрдагиси эса маълум ва
машҳур ҳамда катта ҳудудни ўз ичига олган. Беруний ҳам унинг номини
“Абу Ҳомид Соғоний” (
َيناغص
) деб беради
1
. Қолаверса, юқорида ўтганидек,
Муҳаммад Ҳаким Термизий устурлоб ишлатгани ҳақида ўзининг автобио-
график асарида айтган. Ушбу Устурлобий эса бу ишларни давом эттирган
бўлиши эҳтимол. Чунки кейинчалик ҳам Термизда расадхона ишлари давом
этганлигини ҳам ҳисобга олиш лозим. Келажакда ушбу Соғонийнинг
юқорида келтирилган қўлёзма асарларини ўрганиш ҳам бу борадаги баҳсга
ечим бериши мумкин. Умуман, олганда эса ушбу Соғонийнинг расадхона ва
унинг асбоблари борасида бу даражага етиши, Ҳаким Термизийнинг эса
устурлобни ишлатилиши ҳамда у билан чуқур ҳафсала билан машғул
бўлиши кабилар ҳозирги Сурхон воҳаси, хусусан, Термизда ҳам III/IX-
асрдаги астрономик билимлар ривожига далолат қилади. Баъзи манбаларга
кўра эса, Муҳаммад Ҳаким Термизий ва ушбу Устурлобий қариндош ва
устоз шогирд бўлишган. Аммо ушбу манбалар ҳали атрофлича ва танқидий
нуқтаи назардан ўрганилмаган.
Мусулмонларнинг илк расадхонасини умавийлар Дамашқда қурдириш-
ган. Лекин Маъмун (170-218/786-833, халифалиги: 198-218/813-833) бирин-
чи бор расадхонада тегишли асбобларни ишлатишни йўлга қўйган ва
Дамашқдаги Қосюн тоғида ва Бағдоддаги Шаммосияда катта расадхона
қуришни амр қилган. Маъмундан сўнг эса расадхоналар мусулмон дунёси
бўйлаб кенг тарқалди
2
. Маъмуннинг расадхонаси 215/830 йилда қурилган ва
бу иш то 218/833 йилгача, яъни, то унинг вафотигача давом этган
3
.
Маълумотларга кўра, халифаликдаги биринчи расадхона мил. 828 йилнинг
ўрталаригача Бағдоддаги Шаммосия маҳалласида, иккинчиси эса Дамашқ
яқинидаги Дайр Мурраи черкови ёнидаги Қосюн тоғида қурилган.
Биринчисига марвлик Яҳё ибн Мансур асос солган бўлса, кейингисига
Холид ибн Абдулмалик Марвиррудий бошчилик қилган
4
.
Мовароуннаҳрнинг муҳим сиёсий ва маданий ўчоқларидан бўлган
Термизда ҳам расадхона бино этилганлиги тўғрисида аниқ маълумотлар бор.
Ўрта аср манбаларидаги “Термиз”нинг вилоят сифатидаги ҳудуди унча катта
бўлмаган Сурхондарёнинг Амударёга қуйилиш жойи ва шимолда Занг
канали билан чегарадош бўлган учбурчак ҳудудга, яъни, унинг ҳозирги
Термиз, Ангор, Музработ (эски Гагарин ҳудуди, Амударё ёқалаб кетган
ҳозирги темир йўл излари бўйлаб), Жарқўрғон, Шеробод ҳудудига (то
Дарбандгача) тўғри келади
5
. Маълумки, Термизда саййидлар бошқа соҳалар
1
Beruniy. Аl-Аsar al-boqiya. 1878, p. 357.
2
Farshux. Mavsuʼatu abaqirotul Islam. 1995, V, pр. 23-25, 32-35.
3
Zirikliy. Аl-Аʼlom. 2002. VIII, p. 173.
4
Bulgakov P. Oʼrta Osiyo olimlarining Bagʼdoddagi faoliyati. Sharqshunoslik, 1990. №1, p. 25.
5
Kamaliddinov Sh. Istoricheskaya geografiya Yujnogo Sogda i Toxaristana. 1996, p. 114.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
113
қатори маданий ҳаётда ҳам муҳим ўрин тутишган. Манбаларда Термиз
саййидларидан бўлган Маждиддиннинг фалакиёт фани билан шуғуллана-
диган расадхона ташкил этганлари қайд этилади. Бу борадаги маълумот-
ларни эса ҳисоб ва фалакиёт илмлари билан машғул бўлган, 74 китоб
битгани айтиладиган Ибн Фундуқ Зоҳириддин Байҳақий (499-565/1106-
1170) келтирган. У “Лубоб ал-ансоб” (Насаблар асли) асарининг “Термиз
нақиблари” бобида дейди: “Улуғ саййид Маждиддин Абулқосимнинг хоти-
рига расадхона асбобларини жамлаш, юлдузлар ва уларга тегишли асослар
ҳақидаги билимларни ўрганиш тушди. Шунда у ўттизинчи йилдан қирқ
биринчи йилгача файласуф Абдураззоқ Турк ва бир гуруҳ муҳандисларни
ҳозир қилди ва бунга кўп мол сарфлади”.
“Лубоб ал-ансоб”нинг биз фойдаланган нашрида ушбу саййиднинг вафоти
505 йилнинг шавволи / 1112 йилнинг апрели деб берилган. Аммо бу қўлёз-
мадаги хато. Маълум бўладики, “Лубоб ал-ансоб”да “беш юз”дан сўнг “қирқ”
сўзи тушиб қолган. Бу каби хатолар Эронда нашр этилган насабнома китобла-
рида учраши кузатилди. Чунки маълум бўлишича, таниқли олим Шаҳристоний
(479-548/1086-1153) ушбу саййиднинг девонида ишлаган ва “Ал-Милал ван
ниҳал” (Эътиқодлар ва мазҳаблар) ва “Мусораъатул фаласифа” (Файласуфлар
билан мужодала) каби машҳур асарларини унга бағишлаган. Аслида ушбу икки
асар ва хусусан, охиргиси ушбу саййиднинг таклифи билан ёзилган. Маълумот-
ларга кўра, “Ал-Милал” китоби 521/1127 йилда ёзилган. Шаҳристонийнинг
тадқиқотчиси Суҳайр Муҳаммад Мухтор Шаҳристонийнинг “Мусораъа”
китобини тадқиқ этиб нашрга тайёрлаган ва китоб бошида Шаҳристонийнинг
ушбу саййидга бағишланган муқаддимаси ҳам мавжуд. Тадқиқотчининг
изоҳига кўра, саййид Али ибн Жаъфар 545/1150 йилда вафот этган ва у Термиз
ҳокими бўлиб, турли ўлкалардан олимларни жалб қилган ҳамда илмий
ишларни йўлга қўйган. Шаҳристоний ҳам ана шу жалб қилинганларнинг бири
бўлган
1
. Шунинг учун юқоридаги расадхона қурилиши вақти ҳақидаги
“ўттизинчи йилдан қирқ биринчи йилгача” дейилган жумла 530-541/1135-1146
йилларни билдиради. Ушбу расадхона узоқ муддат қурилгани, кўплаб
мутахассислар жалб этилгани ва айтилганидек, кўп мол сарфланганидан унинг
йирик ва яхши жиҳозланган иншоот ҳамда жиддий тадқиқотлар учун талабга
жавоб берадиган даражада бўлганлигини тахмин қилиш мумкин. Ушбу
саййиднинг “Раису Хуросон” (Хуросон раиси) ва “Содрул машриқ”
(Машриқнинг ҳурматли кишиси) каби лақаблари ҳам бўлган
2
.
Ибн Фундуқ расадхонани қурдирган саййидни Термиз нақиби сифатида
номини тўлиқ келтирган: Маждиддин Абулқосим Али ибн Фахриддин
Жаъфар ибн Али ибн Жаъфар ибн Муҳаммад ибн (Исо ибн) Мусо ибн
Жаъфар ибн Иброҳим ибн Мусо ибн Иброҳим ибн Мусо Козим ибн Жаъфар
ибн Муҳаммад ибн Али ибн Ҳусайн ибн Али ибн Абу Толиб (р.а.). Муаллиф
1
Shahristoniy. Musoraʼa al-falasifa. 1976, p. 13, p. 31.
2
Nаsiyriddin Tusiy. Musoriʼ al-musoriʼ. 1984, muqaddima, p. 17.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
114
уни шарқ ва ғарб саййиди деб атайди
1
. Фахриддин Розий (544-606/1150-
1210) унинг номини шундай келтиради: “Саййид Али ибн Жаъфар ибн Али
ибн Жаъфар ибн Муҳаммад ибн Исо ибн Мусо ибн Жаъфар ибн Иброҳим
Асғар ибн Мусо Козим. Унинг Муҳаммад исмли ўғли бор”.
Қози Марвазий ва Фахриддин Розий ушбу саййиднинг ўғли бўлган
Муҳаммад ҳақида хабар берган. Қози Марвазийнинг (572-614 йилдан
сўнг/1176-1217 йилдан сўнг) таърифлашича, Термиз раиси бўлган бу шахс
фазилат ва саховатда оламнинг машҳурларидан биридир. Унинг метиндек,
айни вақтда нозик ва латиф шеърлари бор. Унинг яхшиликлари вақтлар
ўтиши билан ҳам мазкурдир. У арабий ва форсий шеърлар билан мадҳ
этилган. Уни мақтаганларнинг охиргиси Адиб Собир Термизийдир
2
.
Термиз расадхонаси Адиб Собир Термизийнинг (тахм. 471-542/1078-1147)
Саййид Али ибн Жаъфарга бағишлаган қасидаларида ҳам қайд этилади:
Расад, ки аз хулафою мулук асар монад,
Ба рўзғори ту ўро падид шуд итмом.
Мазмуни:
Расадхона ёдгорлиги халифалар ва ҳукмдорлардан нишона қолар,
Шу сабаб бу муҳташам иншоот сенинг даврингда қуриб битказилди.
Расад, ки рост ниҳодй миёни аҳли нужум,
Вужуд ёфт ҳисобе, ки дошт бими адам.
Расадхонаки, сен уни мунажжимлар учун тиклаб, ростладинг,
Унинг натижасида барча йўқ бўлиш даражасидаги ҳисоблар қайтадан
тикланди
3
.
Бу ва юқоридаги маълумотлардан шундай хулоса чиқадики, Термиз на-
қиблари Имом Ҳусайн (р.а.)нинг авлодларидан тайинланган. Улар Термиз-
нинг илмий-маънавий муҳитида алоҳида ўрин тутишган ва бу соҳадаги
ишларга ҳам раҳбарлик қилишган.
Қози ва файласуф Муҳаммад Афзал Абдураззоқ Туркий ҳақида Ибн Фундуқ
V-VI/XI-XII аср ҳукамолари ҳақида маълумот берган ва “Тарих ал-ҳукамо ал-
Ислом” (Ислом ҳакимлари тарихи) номи билан машҳур бўлган “Татиммату
сован ал-ҳикма” (Ҳикмат жавонини мукаммаллаштириш) асарида алоҳида
тўхталган. Унинг айтишича, у адиб Абулаббоснинг шогирди бўлиб, ҳандаса
(геометрия) синоатида моҳир, ақлий илмлар борасида олим эди. У ва амир
Саййид Шарофуззамон Муҳаммад Ийлоқий орасида баъзи илмий мунозаралар
бўлган. У Абу Али (Ибн Сино) китобларининг кўпи борасида ҳофиз ва унинг
китобларини талаб қилувчи эди. Лекин ақлий илмлар борасида ўз замонасининг
олимлари каби чуқур кетмас эди. Сўнг Байҳақий у ва ўзи орасида ёзишмалар
1
Ibn Funduq. Lubob al-ansob. 2007, p, 566, pp. 573-575.
2
Qozi Marvaziy. Аl-Faxriy. 1989, p. 13. Faxriddin Roziy. Shajara al-muboraka. 1988, p, 87.
3
Аbdullaev А. Аdib Sobir Termiziy. 2003, p. 11-12.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
3
115
бўлгани ва уларни ўзининг “Ароисун нафоис” китобига киритгани ҳақида
айтади. Кейин унинг ҳикматларидан мисол сифатида давлат бошқаруви, ақл ва
хаёл ҳақидаги икки фикрини беради. Охирида дейди: “Қози Абдураззоқ
Бухородаги маҳалласи масжидида, то унда вафот этгунича тиб ва ҳисоб бўйича
дарс берар ҳамда у муҳтарам ва мукрим шахс эди”
1
.
Ҳожи Халифа (1017-1067/1609-1657) “Саййид Жамолиддин Абу Жаъфар
Ҳусайн ибн Мажд Али ибн Аҳмад Ҳусайний Термизий Айний”нинг “нужум
илми аҳкомларига оид туркий тилдаги “Мазақ ал-ушшоқ фий илм ал-офоқ”
(Уфқлар ҳақидаги илм борасида ошиқлар топган таъм) китоби” ҳақида
маълумот беради. Аммо унинг ҳаёт сана келтирилмаган
2
.
Термиздаги расадхона 800/1397 йиллар атрофида ҳам фаолият юритган
бўлиши мумкин. Гап шундаки, Ҳожи Халифа Шайх Тожиддин Абулфатҳ Аҳмад
Олий (Лорий) ибн Бадр Муҳаммад ибн Ҳажжож Имодий Камолийнинг
“Ҳақоиқул ирсод фий дақоиқул иршод” (Кузатув ҳақиқатлари натижаси бўлган
дақиқ кўрсатмалар) номли асари ҳақида маълумот берар экан, дейди: “Юлдузлар
ораси ва уларнинг тақвимлари (ўзаро мутаносиб, симметрик жойлашуви) Термиз
узунлигига кўра”дейди ҳамда эн ва бўйга оид баъзи белгилар ва ўлчовларни
келтиради. Сўнг муаллифнинг бу ўлчов ва кузатувлардан 800/1397 йилда фориғ
бўлгани айтилади
3
. Бу ушбу кузатувлар Термизда бўлганлигини ёки бу узунлик
ва ўлчовлар Термиз андозаларига кўра эканлигини билдириши мумкин.
Юқоридагиларнинг баридан келиб чиқиб айтиш мумкинки, кейинчалик
Улуғбек расадхонаси қурилишида Термиздаги тажрибалар ҳам қўл келган.
Қайд этилишича, Улуғбек расадхонасидан топилган устурлоб асбоби орқа-
сига “Ушбу асбоб термизлик уста Ҳошим Муҳаммад томонидан тайёрлан-
ган” деган ёзув бўлганлиги ҳам буни тасдиқлайди
4
.
Хуллас, бу борадаги манбалар маълумоти узуқ-юлуқ бўлса-да, улардан
муҳим хулосалар чиқариш мумкин. Ёзма манбаларга суяниб айтилса,
Термиз, умуман, бугунги Сурхон воҳасида, III/IX асрда астрономик
билимларга оид изланишлар олиб борилган. VI/XII асрда эса улкан ва яхши
жиҳозланган расадхона фаолият юритган, астрономия мавзусига бағишлан-
ган асарлар битилган. Термиз бу борада ўз андоза ва ўлчовларига эга бўлган,
демакки, алоҳида мактаб сифатида шаклланган. Ҳали юртимизда битилган
фалакиётшуносликка оид алоҳида манбаларни ёки манбалар бағридаги
маълумотларни излаш, ўрганиш ва илмий таҳлил этиш муҳим вазифа
эканлиги шубҳасиз. Ушбу илм йўналишига оид кенг кўламли тадқиқотлар
халқимизнинг ақлий салоҳияти даражасини англашга, юксалтиришга хизмат
қилиши билан бир қаторда бугун ва келажакдаги илмий ютуқларимизнинг
муҳим пойдевори эканлигини ҳам эътироф этиш мумкин.
1
Ibn Funduq. Tarix hukama al-islom. 1996, p. 217.
2
Hoji Xalifa. Kashf az-zunun. II, p. 1645.
3
Hoji Xalifa. Kashf az-zunun. I, p. 671.
4
Safarov Sh. Termiz va Termiziylar. 1993, р. 42.
