SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
119
ПЎЛАТОВ
ШЕРДОР
Ўқитувчи
,
ТошДШИ
Санкхйа
мактабининг
детерминистик
фалсафаси
ва
унинг
ижтимоий
аҳамияти
Аннотация
.
Мақолада
қадимги
ҳинд
фалсафий
мактабларидан
бири
Санкхйа
таълимотидаги
сабаб
ва
оқибат
категориялари
,
уларнинг
ўзаро
алоқадорлиги
ҳа
-
қидаги
масала
ёритилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
ҳинд
фалсафаси
,
Санкхйа
,
сабаб
ва
оқибат
,
биринчи
сабаб
,
иккинчи
сабаб
,
пракрити
,
пуруша
.
Аннотация
.
В
статье
рассмотрена
философия
Санкхья
в
древней
индийской
фи
-
лософской
школе
,
изучен
вопрос
категории
причины
и
следствия
философии
Санкхья
.
Опорные
слова
и
выражения
:
индийская
философия
,
Санкхья
,
причина
и
следствие
,
первопричина
,
вторая
причина
,
пракрити
,
пуруша
.
Abstract.
This article considers the philosophy of Sankhya in anchient indian
philosophical school and explores category of cause and effect in philosophy of Sankhya.
Keywords and expressions:
philosophy of India, Sankhiya, reason and consequent,
the first reason, the second reason, prakriti, purusha.
Ҳиндистон
ва
Ўзбекистон
ўртасидаги
алоқалар
қадим
ўтмишга
бориб
тақалади
.
Қадимда
карвон
йўллар
орқали
бизга
бу
мамалакат
ҳақида
кўплаб
маълумотларни
савдогарлар
олиб
келган
бўлса
,
кейинчалик
биз
бу
мамлакатни
янада
яхши
ўргана
бошладик
.
Ҳиндистонни
ҳар
жабҳада
ўрганишни
бизга
биринчи
бўлиб
Абу
Райҳон
Беруний
бошлаб
берди
.
Биринчи
ўзбек
ҳинд
-
шуноси
бўлган
Абу
Райҳон
Беруний
бошлаб
берган
тадқиқотлар
бугунги
кунгача
давом
этиб
келмоқда
.
Мустақилликка
эришганимиздан
кейин
ҳам
Ҳиндистон
ва
Ўзбекистон
муносабатлари
янги
жабҳага
чиқди
.
Ҳиндистоннинг
қадимий
фалсафий
тафаккури
бугунги
кунда
ҳам
ўз
аҳамиятига
эга
.
Шундай
қадимий
фалсафий
-
тафаккур
мактабларидан
бири
Санкхйа
фалсафий
мактаби
ҳисобланади
.
Санкхйа
фалсафий
мактабида
сабаб
ва
оқибат
категориясига
бошқа
Шарқ
ва
Ғарб
фалсафасидан
бошқача
ёндашув
мавжуд
.
Санкхйанинг
материя
ҳақидаги
таълимоти
асосан
сабабият
назариясига
таянади
.
Буддавийлар
ва
няя
-
вайшишека
мактаби
вакиллари
ўз
таълимотларида
сабабда
оқибат
яширин
бўлиши
ёки
оқибат
намоён
бўлгунга
қадар
сабабда
мавжуд
бўлишини
инкор
этганлар
.
Уларнинг
фикрича
,
оқибат
бирор
сабаб
туфайли
реал
воқеликка
айланмагунча
сабабда
мавжуд
бўлади
,
деб
бўлмайди
.
Агар
шундай
бўлганда
эди
,
сабаб
натижасида
юзага
келган
нарсани
оқибат
дейишда
ҳеч
қандай
маъно
қолмасди
.
Агар
тувак
лойда
мавжуд
бўлса
нима
учун
кулол
вақт
ва
куч
кетказиб
уни
ясайди
?
Агар
оқибат
ўзининг
моддий
сабабида
мавжуд
бўлганда
,
унда
оқибатни
сабабдан
ажратиб
бўлмасди
ва
уларнинг
иккаласи
учун
ҳам
бир
хил
номни
ишлатар
эдик
,
лой
ва
тувакдан
бир
хил
мақсадда
фойдаланар
эдик
1
.
Санкхйа
сабаб
ва
оқибат
категориясини
бундай
талқинини
рад
этади
.
Бунга
қуйидагича
изоҳ
келтиради
:
1
Чаттерджи
С
.,
Датта
Д
.
Введение
в
индийскую
философию
. – M.:
Издательство
иностранной
литературы
, 1955. –
С
. 221.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
120
a)
Агар
оқибат
моддий
сабабда
мавжуд
бўлмаса
,
ҳеч
қандай
куч
уни
пайдо
қила
олмас
эди
.
Мовий
рангни
қизилга
,
тузни
шакарга
айлантириб
бўлмайди
.
Агар
оқибат
сабаб
туфайли
юзага
келар
экан
,
демак
,
бирор
шаклда
сабабда
мавжуд
бўлган
ва
маълум
шароитлар
туфайлигина
юзага
чиққан
.
Худди
пистани
эзганда
ундан
ўсимлик
мойи
ажралиб
чиққандек
.
b)
Сабаб
ва
оқибат
орасида
ўзаро
алоқа
мавжуд
.
Сабаб
фақатгина
ўзи
билан
боғлиқ
бўлган
оқибатни
юзага
келтириши
мумкин
халос
.
Оқибат
на
-
моён
бўлишидан
аввал
ўзининг
моддий
сабабида
мавжуд
бўлиши
керак
.
c)
Демак
,
сабаб
ва
оқибат
бир
-
бирига
боғлиқ
экан
.
Творог
фақатгина
сутдан
олиниши
мумкин
,
мато
эса
ипдан
яратилади
.
Бу
шуни
кўрсатадики
,
қандай
қилиб
бўлмасин
оқибат
сабабда
яширин
бўлади
.
Ундай
бўлмаганда
эди
,
кулол
тувакни
лойдан
эмас
,
балки
сутдан
ҳам
,
ипдан
ҳам
ясай
олар
эди
.
d)
Сабабда
оқибат
яширин
ҳолда
ҳали
ўзини
намоён
қилмаган
бўлади
.
Демак
,
сабабдаги
ҳали
шаклланмаган
оқибат
юзага
келмагунча
ёки
намоён
бўлмагунча
сабабда
мавжуд
бўлаверади
.
e)
Агар
оқибат
ҳақиқатда
ҳам
сабабда
мавжуд
бўлмаганда
ва
оқибат
намоён
бўлганда
биз
йўқ
нарсадан
бор
бўлди
деган
бўлар
эдик
.
Мавжуд
бўлмаган
нарсанинг
пайдо
бўлиши
мумкин
эмас
.
f)
Сабаб
ва
оқибатнинг
моҳияти
бир
-
бирига
жуда
яқин
,
яъни
улар
бир
ма
-
териянинг
турли
кўринишларидир
.
Мато
аслида
ипнинг
ўзи
,
мармардан
ясалган
ҳайкал
ҳам
мармардир
.
Фақатгина
уларнинг
шакли
ва
кўриниши
ўзгарган
халос
.
Қуйидаги
хулосалардан
келиб
чиқадиган
бўлсак
,
оқибат
сабабда
яширин
ҳолда
мавжуд
бўлади
.
Бу
саткаря
-
вади
назарияси
деб
номланади
.
Бу
назария
икки
қисмдан
иборат
:
пари
-
нама
-
ваду
ва
виварта
-
ваду
.
Уларнинг
биринчи
-
сига
кўра
,
ҳаракат
натижасида
сабабни
тўғридан
тўғри
оқибатга
айланиши
юзага
келади
.
Мисол
учун
лойни
тувакка
,
сутни
творогга
айланиши
.
Санк
-
хйа
фалсафаси
асосан
шу
назарияга
таяниб
ўзининг
фикрларини
баён
қила
-
ди
.
Иккинчи
йўналиш
эса
,
адвайта
-
веданта
мактаби
вакиллари
томонидан
қўллаб
қувватланади
.
Уларнинг
фикрича
,
сабабдан
оқибатга
ўтиш
фақатгина
кўринишдир
.
Биз
арқонни
кўриб
,
уни
илон
деб
ўйласак
,
бизнинг
тасавву
-
римизда
ҳақиқатдан
арқон
илон
бўлиб
кўринади
.
Санкхйа
таълимотининг
сабаб
ва
оқибат
назариясидан
келиб
чиқадиган
бўлсак
,
бу
дунёдаги
барча
объектлар
бирор
сабабнинг
оқибатлари
бўлиб
чиқади
.
Санкхйа
да
барча
нарсаларнинг
биринчи
сабаби
пракрити
эканлиги
таъкидланади
.
Демак
,
пракрити
бу
биринчи
сабаб
ёки
илк
турткидир
ва
унга
қуйидагича
изоҳ
берилади
:
a)
Оламдаги
барча
жисмлар
,
ақлдан
тортиб
тупроққача
бу
дунё
доира
-
сида
чегараланган
ва
доимий
алоқада
.
Шунинг
учун
уларнинг
бор
бўлиши
учун
чегараланмаган
ва
мустақил
сабаб
бўлиши
керак
.
b)
Моддалар
бир
қанча
умумий
хусусиятга
эга
.
Шу
туфайли
улар
лаззат
,
оғриқ
ёки
лоқайдликни
юзага
келтириш
хусусиятига
эгадир
.
Шундай
хусу
-
сиятларга
эга
моддалар
қандайдир
умумий
сабабга
эга
бўлишлари
керак
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
121
c)
Барча
оқибат
ёки
натижа
сабабнинг
қандайдир
фаолияти
туфайли
юзага
келади
.
Моддалар
оламини
оқибат
деб
билсак
,
у
ҳам
қандайдир
дунёвий
сабабда
мужассам
бўлиши
керак
.
d)
Барча
оқибат
ўз
сабабидан
дунёга
келар
экан
,
йўқ
бўлиш
пайтида
яна
ўзининг
сабабига
айланади
ёки
қайтади
.
Демак
,
бирор
нарса
йўқ
бўлиш
даврида
атомларга
ажралади
,
атомлар
эса
турли
энергияларга
айланади
ва
охирида
сезиб
бўлмайдиган
пракритига
қайтади
.
Шу
тарзда
ягона
,
чеклан
-
маган
,
мустақил
,
барча
нарсаларда
мавжуд
дунёнинг
сабабига
етишамиз
.
Бу
дунёнинг
абадий
ва
бўлинмас
сабабидир
.
Санкхйа
фалсафаси
вакиллари
уни
турли
номлар
пракрити
,
прадҳана
,
авякта
билан
атайдилар
.
Агар
биз
сабаб
ва
оқибат
назариясига
мантиқан
қарайдиган
бўлсак
,
унда
пракрити
ҳам
бирор
бир
сабабнинг
оқибати
бўлиб
қолади
.
Дунёнинг
илк
сабаби
ҳам
оқибатга
айланади
,
чунки
барча
нарсанинг
ўз
сабаби
бўлади
.
Сабаб
ва
оқибат
назариясини
шу
тарзда
давом
эттирадиган
бўлсак
,
у
чексиз
давом
этади
.
Шунинг
учун
ҳам
Санкхйа
таълимоти
вакиллари
биринчи
сабаб
сифатида
пракритини
танлаганлар
.
Пракрити
ҳам
,
ўз
навбатида
,
учта
гунлардан
1
ташкил
топган
:
саттва
,
раджас
ва
тамас
.
Гунларнинг
муҳим
томонларидан
бири
уларнинг
доимо
ўзгариб
туришида
.
Ўзгариш
ва
шакл
-
ланиш
гунларнинг
моҳиятини
ташкил
қилади
ва
бир
сонияга
ҳам
тўхтамай
-
ди
.
Гунлар
билан
содир
бўладиган
икки
хил
ўзгариш
мавжуд
.
Парчаланиш
жараёнида
гунлар
бир
-
бирига
таъсирсиз
ўзича
ўзгаради
.
Саттва
ўз
доира
-
сида
,
раджас
ва
тамас
ҳам
ўз
доирасида
ўзгаради
.
Гунларнинг
бундай
ўзгариши
“
сварупапаринма
”
яъни
бир
тур
доирасидаги
ўзгариш
деб
номла
-
нади
.
Гунлар
бир
-
бирига
қарама
-
қарши
бўлмаган
ва
бир
-
бири
билан
алоқада
бўлмаган
ҳолатда
улар
ҳеч
нарса
ярата
олмайди
.
Дунёдаги
ҳеч
бир
объект
гунларнинг
қоришмасисиз
ва
бирининг
бошқалари
устидан
устунлигисиз
пайдо
бўла
олмайди
.
Шунинг
учун
дунё
пайдо
бўлгунча
гунлар
бир
турдаги
бир
-
бири
билан
аралашмаган
масса
ҳолида
бўлади
.
Бу
ҳолатда
гунлар
мувозанат
ҳолатида
бўладилар
ва
бу
пракрити
,
деб
номланади
.
Санкхйа
таълимотидаги
дунёнинг
иккинчи
негизи
ёки
сабаби
“
мен
”
ёки
Пуруша
ҳисобланади
. “
Мен
”
нинг
мавжудлиги
ҳамма
томонидан
тан
олини
-
ши
керак
.
Ҳар
бир
инсон
ўзининг
мавжудлигини
сезади
. “
Мен
”
ва
“
меники
”
ҳис
-
туйғулари
ҳамма
бошидан
кечирадиган
табиий
ҳолдир
.
Ҳеч
ким
ўз
“
мен
”
ини
инкор
қилмайди
,
чунки
инкор
этишнинг
ўзи
ҳам
“
мен
”
нинг
мав
-
жудлигини
исботлайди
.
Шунинг
учун
ҳам
Санкхйа
таълимоти
вакиллари
таъкидлашича
, “
мен
”
нинг
мавжудлиги
аниқ
,
унинг
мавжуд
эмаслигини
ис
-
ботлаш
имконсиз
. “
Мен
”
нинг
мавжудлиги
кўпчилик
томондан
тан
олинган
бўлса
ҳам
унинг
табиати
хусусидаги
фикрлар
турличадир
.
Чорвоклар
“
мен
”-
ни
тана
,
ҳаёт
ва
ақл
билан
тенглаштирадилар
.
Буддавийлар
эса
,
уни
онгга
ўхшатадилар
.
Нйая
-
вайшишика
ва
миманса
мактаби
вакиллари
фикрича
,
“
мен
”
бу
онгга
эга
бўлмаган
маълум
шароитларда
онгнинг
хусусиятларига
1
“
Гун
”
сўзи
кўп
маъноларга
эга
:
сифат
,
бирор
нимага
ёрдам
берувчи
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
122
эга
бўлиши
мумкин
бўлган
субстанциядир
1
.
Санкхйа
бўйича
“
мен
”
жисм
,
ақл
,
ҳиссиёт
ва
идрокдан
фарқ
қилади
.
У
моддий
дунёга
тааллуқли
эмас
.
“
Мен
”
бу
мия
ҳам
эмас
,
нерв
тизими
ҳам
эмас
. “
Мен
”
ўзида
руҳий
онгни
мужассамлаштирган
бўлиб
у
ҳар
доим
субъект
ҳисобланади
ва
ҳеч
қачон
билиш
объекти
бўлмайди
.
Онг
“
мен
”
нинг
моҳиятидир
,
унинг
сифати
эмас
.
Барча
ҳаракат
,
ўзгариш
,
ҳузур
-
ҳаловат
ва
азоб
-
уқубат
материя
ва
унинг
маҳсулотлари
бўлган
–
тана
,
ақл
,
идрокка
тегишлидир
. “
Мен
”
ни
тана
,
ақл
ва
идрокка
тенглаштирсак
,
унда
“
мен
”
тана
,
идрок
билан
аралашиб
кетади
ва
ҳаракат
,
ўзгариш
ва
азоб
-
уқубатга
гирифтор
бўлади
.
Билиш
назриясига
кўра
,
дунёдаги
мавжуд
нарсаларни
биз
объект
ва
субъектларга
ажратамиз
.
Ҳар
қандай
субъект
ва
объект
ўртасидаги
алоқа
бу
билиш
жараёни
ёки
тажри
-
бадир
.
Санкхйа
таълимоти
бўйича
,
Пурушаа
бу
субъект
,
пракрити
эса
объектдир
2
.
Санкхйа
мактаби
вакиллари
қуйидаги
далиллар
билан
исбот
-
лашга
ҳаракат
қиладилар
:
1.
Ашёларнинг
мажмуи
бошқалар
манфаати
учун
хизмат
қилиши
керак
.
Гаудапада
айтади
,
кроват
бу
турли
қисмларнинг
йиғиндиси
бўлиб
,
инсон
фойдаланиши
,
унда
ухлаши
учун
хизмат
қилади
.
Худди
шунингдек
,
бу
дунё
ҳам
беш
унсурнинг
мажмуи
бўлиб
,
унинг
бошқалар
томонидан
фойдалани
-
лиши
учун
хизмат
қилади
.
Тана
ҳам
ақл
ва
бошқа
органлардан
ташкил
топган
бўлиб
, “
мен
”
нинг
ҳузур
-
ҳаловати
учун
хизмат
қилади
.
2.
Барча
билинувчи
жисмларда
учта
гун
бўлади
.
Бундан
ташқари
“
мен
”
нинг
мавжудлигини
тақозо
этади
.
3.
Барча
ҳаракатларни
назорат
қилиш
учун
маълум
бир
бошқарувчи
куч
–
соф
ақл
мавжуд
бўлиши
керак
.
4.
Пракрити
онгга
эга
бўлмаганлиги
сабабли
унинг
маҳсулотларини
ҳис
қиладиган
маълум
бир
нарса
бўлиши
керак
.
5.
Моддий
ашёлар
бу
дунё
чегарасидан
чиқа
олмайди
.
Шунинг
учун
ҳам
номоддий
субстанция
мавжуд
бўлиши
керакки
,
у
моддий
дунё
чегарасидан
ташқарида
бўлсин
.
Хулоса
қилиб
шуни
айтиш
мумкинки
,
биринчидан
,
Санкхйа
фалсафий
тизимида
икки
бир
-
бирига
қарши
негизнинг
ўзаро
алоқаси
натижасида
дунё
-
нинг
пайдо
бўлишини
кўрамиз
.
Бу
бир
томондан
дунёнинг
сабаби
бўлган
пракрити
бўлса
,
иккинчи
томондан
эса
,
руҳий
асос
Пурушадир
.
Пракрити
бир
вақтнинг
ўзида
фаол
,
яратувчан
ва
доим
ўзгаришда
,
шу
билан
бирга
,
у
сўқир
ва
онгга
эга
эмас
.
Иккинчидан
,
Санкхйа
дунёнинг
иккинчи
негизи
сифатида
Пуруша
ёки
“
мен
”
ни
кўрсатади
.
Пуруша
категорияси
ўз
ичига
кўплаб
“
мен
”
ларни
олади
.
Мана
шу
“
мен
”
лар
ҳаракатсиз
,
онгга
эга
ва
ўзгармасдир
.
Фақатгина
пракрити
билан
алоқага
киришиб
,
дунёни
пайдо
қила
олади
.
1
Чаттерджи
С
.,
Датта
Д
.
Введение
в
индийскую
философию
. – M.:
Издательство
иностранной
литературы
, 1955. –
С
. 228.
2
Радхакришнан
С
.
Древнеиндийская
философия
. –
М
.:
Иностранная
литература
, 1956., 2-
жилд
. –
Б
. 246.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
123
Учинчидан
,
Санкхйа
фалсафий
таълимотига
кўра
,
кўплаб
“
мен
”
лар
мав
-
жуд
.
Бу
эса
,
ҳар
бир
мавжудот
ўз
туғилиши
ва
ўлимига
эга
эканлигини
изоҳлашга
ёрдам
беради
.
Бу
мулоҳаза
ёрдамида
ҳамманинг
тақдири
турлича
эканлиги
,
ҳеч
ким
айнан
бир
хил
тақдирга
эга
эмаслигини
изоҳлайди
.
Тўртинчидан
,
Санкхйанинг
дунё
азоб
-
уқубатдан
иборатлиги
ҳақидаги
таълимотини
биз
кўпчилик
ҳинд
фалсафий
мактабларида
учратамиз
,
шундай
бўлсада
Санкхйанинг
бу
муаммога
берган
жавоби
қолган
мактаб
вакилла
-
риникидан
фарқ
қилади
.
Бешинчидан
,
Санкхйа
фалсафасида
эса
,
инсон
ўзи
ва
атроф
-
муҳит
ҳақида
қанчалик
кўп
билимга
эга
бўлса
,
у
азоб
-
уқубатдан
шунчалик
узоқлашган
бўлади
1
.
Бу
борада
Санкхйа
фалсафасининг
азоб
-
уқубатлардан
қутулишнинг
амалий
йўли
кўрсатилган
.
Юнон
файласуфи
Суқротнинг
“
ўзингни
билгин
ва
англагин
”
деган
сўзларининг
амалий
аҳамияти
қадимги
ҳинд
файласуфла
-
рига
бир
неча
юз
,
балки
минг
йиллар
олдин
маълум
бўлган
ва
улар
бундан
амалиётда
фойдаланишган
.
Олтинчидан
,
ҳинд
файласуфлари
томонидан
илгари
сурилган
йўл
билим
олиш
,
ўзини
англашдир
.
Бу
фалсафа
ҳозирда
ҳам
Ҳиндистонда
ўз
ижтимоий
аҳамиятини
йўқотмаган
.
1
Чаттерджи
С
.,
Датта
Д
.
Введение
в
индийскую
философию
. – M.:
Издательство
иностранной
литературы
, 1955. –
С
. 242.