ISSN:
2181-3906
2022
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 1 / ISSUE 2
292
OILA NUTQIDA PEYORATIV, DEGORATIV LEKSIKA (XIDIROV VA
SHAYMATOVLAR OILASI MISOLIDA)
Xidirova Iroda Xolmurzayevna
Termiz davlat universiteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi o‘qituvchisi,
https://doi.org/10.5281/zenodo.7455043
Annotatsiya.
Ushbu maqolada oila nutqning sotsial xoslanishi va lingvistik jihatdan tahlil
etilishiga doir qarashlar ifodalangan. O‘zbek tilshunosligida oila nutqi ishlanmaganligi va jahon
tajribasidan kelib chiqib o‘zbek xalqi oilasining o‘ziga xos nutqi tadqiq etilishiga ilk qadam
boshlanganligi haqida ma’lumotlar keltirilgan.
Kalit so‘z:
oila nutqi, oilaviy nutq, ichki guruh muloqoti, oila nutqining ijtimoiy xususiyatlari
va uning lingvistik xususiyatlari, rus tilshunoslarining oila nutqi haqida qarashlari va o‘zbek
oilalarida tadqiq etilishi.
ПЕЙОРАТИВНАЯ, ДЕГОРАТИВНАЯ ЛЕКСИКА В СЕМЕЙНОЙ РЕЧИ (НА
ПРИМЕРЕ СЕМЕЙ ХИДИРОВЫХ И ШАЙМАТОВЫХ)
Аннотация.
B данной статье высказываются взгляды на социальный характер
семейной речи и лингвистический анализ. Сообщается, что родовая речь в узбекском
языкознании не изучена и сделан первый шаг к изучению уникальной родовой речи
узбекского народа на основе мирового опыта.
Ключевые слова:
семейная речь, семейная речь, внутригрупповая коммуникация,
социальные особенности семейной речи и ее языковые особенности, взгляды русских
лингвистов на семейную речь и исследования в узбекских семьях.
PEYORATIVE, DEGORATIVE VOCABULARY IN FAMILY SPEECH
(EXAMPLE OF THE KHIDIROV AND SHAYMATOV FAMILIES)
Abstract.
This article expresses views on the social character of family speech and linguistic
analysis. It is reported that the family speech has not been studied in Uzbek linguistics and that
the first step towards researching the unique family speech of the Uzbek people based on world
experience has been started.
Key words:
family speech, family speech, internal group communication, social features of
family speech and its linguistic features, views of Russian linguists on family speech and research
in Uzbek families.
Tilshunoslikda oila nutqi ustida izlanish olib borish katta qiziqish uyg‘otadi, chunki
shaxsning asosiy shakllanishi oilada sodir bo‘ladi, tilning ijtimoiylashuv jarayoni ham aynan
oilada boshlanadi: ona tilini o‘rganish, nutq muloqotining asosiy ko‘nikmalari shakllanadi.
Oilaviy nutq orqali biz birgalikda yashaydigan, qon-qarindoshlik munosabatida bo‘lgan yoki
qarindoshlik munosabatlariga kirisha boshlagan odamlarning oilaviy ichki suhbat nutqini
tushunamiz.
“Oilaviy nutq, asosan, og‘zaki shaklda amalga oshiriladi. Oila nutqining sotsial va lingvistik
xususiyatlari rus tilshunoslari tomonidan bir qadar o‘rganilgan. L.P. Krisin ichki guruh muloqotida
og‘zaki nutqning ikkita tendentsiyasini qayd etadi: nutq obyekti deb ataladigan vositalarni yo‘q
qilish va uni tavsiflovchi vositalarni batafsil tahlil qilish, uni baholash” [Rat 2004: 484]. Buning
sababi shundaki, uzoq muddatli jamoaviy faoliyat va o‘zaro muloqot jarayonida olingan guruh
a’zolarining umumiy tajribasi to‘liq o‘zaro tushunish va nutq mavzusini to‘liq nomlamasdan
ishonchli yordam sifatida ifodalashga xizmat qiladi. Biroq ushbu nutq mavzusining xususiyatlarini
almashtirish, guruhning turli a’zolari tomonidan baholanishi ko‘pincha ichki guruh aloqasining
mohiyatini tashkil etadi.
Stavropol o‘lkasining Budennovsk shahrida yashovchi Krasnoschekovlar oilasining tilini
kuzatish jarayonida oilaviy leksikon doimiy ravishda yangi birliklar bilan to‘ldirilganligi
aniqlangan. So‘z birikmalarining shakllanishida oila ichidagi manbalar mavjud. Shu kuzatuvga
ISSN:
2181-3906
2022
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 1 / ISSUE 2
293
asosan o‘zbek oilasi nutqi ham Surxondaryo viloyatining Jarqo‘rg‘on tumanida yashovchi
Xidirovlar hamda Termiz shahrida yashovchi Shaymatovlar oilasining tili kuzatildi. Kuzatuvlarga
ko‘ra oilalarda o‘ziga xos nutq mavjud ekanligi aniqlandi.
Xidirovlar oilasida nomlar, taxalluslar va murojaatlar peyorativ rangga ega, Shaymatovlar
oilasida esa bu nomlar antroponimik yadroni tashkil qiladi. Tasnifga ko‘ra Xidirovlar va
Shaymatovlar oilasida taxalluslarning til turlarini o‘rgandik. Peyorativ yoki peyorativ leksika
(lotin tilidan. pējōrāre “yomonlashib”), shuningdek, derogativ (ingliz tilidan. derogatory term) –
biror narsa yoki kimnidir salbiy baholash, norozilik, ayblash, ironiya yoki nafratni ifodalovchi
so‘zlar va iboralar. Natijada, biz kishi nomlarini atashni ikki xil usulga ko‘ra ajratdik: biri pasport
nomining o‘zgarishi va ikkinchisi kichik taxallus-laqablar. Eng ko‘p laqabli – pasport nomini
o‘zgartirish (qisqartirilishi) har ikki oila nutqida ham birday kuzatilishi (masalan,
Guchchi
(Gulchehra), Pichin (Barchin), Nastinka (Nasiba), Paxi (Faxriddin), Tayka (Toxir), Ussi (Yusuf),
Jovka (Javlon), Jo‘rjik (Jo‘ra), Jaska (Jasur), Xumoy (Muhayyo), Xumon (Rahim), Bekki (Bekzod),
O‘kki (Nodir), Hatti (Hasan), Xachcha (Hadicha), Gena (G‘anisher), Sherl (Sherali), Nurka
(Nurali), Abdul (Abdulla), Anzur (Anzirat), Muxay (Muhayyo), Gulhay (Gulhayo)
)ga guvoh
bo‘ldik va kichik taxalluslar – adabiy belgilar va taxallus sifatlar asosan Xidirovlar nutqida faol
qo‘llanishi
(kaltashma (bo‘yi kalta bo‘lgani uchun), darandaz (mototsiklda darillatib turgani
uchun), tishi chirik (tishi chirigani uchun), bo‘yning uzulgur (erkalayotganini bildirmaslik uchun),
tirna (ozg‘inligini bildirish uchun), toshbaqa (og‘ir-soliq bo‘lgani uchun), soboy (sariqboyning
bola tiliga qulaylashgani, sariq bo‘lgani uchun), rahbaroy (umri davomida rahbar bo‘lib
ishlagani uchun), gov kalla (kallasi katta bo‘lgani uchun), jo‘gi (lo‘lilarning bolasiga rangi
o‘xshagani uchun), qora botir (qora rangli bo‘lgani uchun), laqqa baliq (og‘zi laqqa baliqning
og‘ziga o‘xshagani uchun), tumaloq (yumaloq shaklda bo‘gani uchun))
ni kuzatdik.
Oilaning mavjudligi kundalik hayotdan ajralib turadi, uning haqiqiy dunyosi – uy-ro‘zg‘or
buyumlaridan unutilmas, shu vaqtga qadar amaliy ahamiyatga ega bo‘lmagan nutqda – oilaviy
nutqda muhim o‘rin tutadi. Uy-ro‘zg‘or buyumi nomlari ham ikki oilada ikki xil ishlatilar ekan:
chovli
(X – Xidirovlar) –
suzgi
(Sh – Shaymatovlar),
chovgan
(X) –
choynak
(Sh),
lali
(X) –
tarelka
(Sh),
oldiga tutkich
(X) –
fartuk
(Sh) kabi.
Oilaviy nominatsiyalarning qiziqarli xususiyati ularning ko‘pligi: bitta obyekt ikki yoki
undan ortiq nomga ega bo‘lishi mumkin, bu nom o‘sha ma’noda ishlaydi.
Birinchidan, bu ekstralingistik omillarni (obyektdagi eski xususiyatlarning yo‘qolishi va
yangi xususiyatlarning paydo bo‘lishi va boshqalar) sabab bo‘lishi mumkin. Keyin ikkala ism ham
bir vaqtda ishlatilishi mumkin va sobiq so‘z eski ma’noga qo‘llanishi mumkin:
Xotin: Baliqni
qayerdan sotib oldingiz? Er: Xo‘sh, baliq do‘konidan, sobiq “Qaldirg‘och”dan.
Ikkinchidan, har ikki oila nutqida nominatsiyalarning ko‘pligi turli asoslar bilan belgilanishi
kuzatildi (masalan, xonalar hajmi va funktsiyasi bo‘yicha – bir xil xona bir vaqtning o‘zida bir oila
(X) nutqida
bolalar xonasi
, ikkinchi oila (Sh) nutqida esa
mayda xona
deb ataladi,
mehmonxona
– katta xona, ayvon – teraska
).
Nutq o‘yinlari oila a’zolarining ijodiy salohiyatini ko‘rsatadigan oilaviy nutqning ajralmas
qismidir. Hazil-mutoyiba qilish, kulishish, suhbatdoshning tabassumini yoki qahqahasini
uyg‘otishga harakat qilish tasodifiy nutqda qabul qilinadi. Bu ijodkorlik, og‘zaki nutqda estetik
ta’sir ko‘rsatish uchun ifodalanadi va bu xalq og‘zaki ijodining oila a’zosi nutqida namoyon
bo‘lishini ko‘rsatadi.
Nutq o‘yinlari ikki xil elementdan tashkil topganligini rus tilshunoslari ta’kidlaydi: 1) nutq
mazmunini yetkazish bilan bog‘liq bo‘lmagan, xalq kulish madaniyati fenomeniga asoslangan; 2)
har bir narsa qo‘pol, past, g‘ayritabiiy, teskari tahlil qilingan va bu ifoda shakllari so‘zlovchining
fikrini yanada majoziy, ifodali mazmunan yetkazish bilan bog‘liq bo‘lgan narsalar [Zemstvo
1983]. Ushbu tasnifga asoslanib, biz Xidirovlar va Shaymatovlar oilasi hayotida nutq o‘yinidan
foydalanishni tahlil qildik.
ISSN:
2181-3906
2022
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 1 / ISSUE 2
294
1. Orqovuzdan kelyotvudim ongqayib, oldimdan bir ko‘za chiqdi to‘ngqayib, ichini ochib
qarasam to‘la binggak ekan: viz-viz-viz!
(Xidirovning nevaralari bilan o‘ynash nutqidan)
2. Auf-auf, hey, tuying, nimaga yotibsiz? Yotibiyasizmi? Tuyib mollayga qayang, o‘t o‘ying!
(Shaymatovning nevaralari bilan o‘ynash nutqidan)
Ikkinchi shakli ko‘pincha qo‘pollikni keltirib chiqaradi. Bunaqa nutqni ham har qaysi oilada
kuzatdik.
1. Qo‘y, uni nima qilasan, bo‘yning uzulgir, o‘lag‘ayg‘ir
(Xidirovning nevarasini tartibga
chaqirish nutqidan)
2. Tur o‘rningdan, hayvon, eshshak, mol! Sen qatorilar bir-ikki so‘m olib kelyapti, seni
yotishingni qara!
(Shaymatovning o‘g‘lini turg‘izish va ishlashga undash nutqidan)
Bundan ko‘rinadiki, oilalardagi nutq o‘yinlari ba’zan ijobiylikni, ba’zan salbiylikni yuzaga
keltiradi.
Xulosa sifatida shuni aytish kerakki, Xidirovlar va Shaymatovlar oilasining ijtimoiy-
lingvistik xususiyat nuqtayi nazaridan tili tadqiqot uchun katta qiziqish uyg‘otadi.
REFERENCES
1.
Земская Е.А., Китайгородская М. В., Розанова Н. Н. Языковая игра // Русская
разговорная речь: Фонетика. Морфология. Лексика. Жест. – М., 1983.
2.
Крысин Л. П. Русское слово, своё и чужое: Исследования по современному русскому
языку и социолингвистике. – М., 2004.
3.
Xidirova I., Xidirova N. Gender Characteristics of Family Speech Speech (On the
Example of the Uzbek Family) //EUROPEAN JOURNAL OF INNOVATION IN
NONFORMAL EDUCATION. – 2021. – Т. 1. – №. 2. – С. 196-199.
4.
Xidirova I.X. Tog‘ay Murod asarlarida bosh qahramon nutqidagi sotsiopragmatik holatlar
// CЎЗ САНЪАТИ xaлқаро жypнали. 4-жилд, 3-coн. 2021. 203-205-b.
5.
Xidirova I. Qipchoq lahjasida so‘zlashuvchi oila a’zolari nutqining gender (jins) jihatdan
xoslanishi // “Nazariy, amaliy tilshunoslik va til o'qitish metodikasi” mavzusidagi
respublika onlayn ilmiy anjuman materiallari. Termiz, 2021-yil, 4-noyabr. 149-153-b.
6.
To’laganova M., Xidirova I. O‘zbek tilida lahjalarning turlari va ularning tarixiy ahamiyat
// “Zamonaviy dunyoda ijtimoiy fanlar: nazariy va amaliy izlanishlar” nomli ilmiy,
masofaviy,
onlayn
konferensiya.
2022,
215-216-b.
https://doi.org/10.5281/zenodo.6645132
7.
Raxmonjonova G., Xidirova I. CHORTOQ SO ‘ZINING KELIB CHIQISHIGA OID
ILMIY QARASHLAR //Eurasian Journal of Academic Research. – 2022. – Т. 2. – №.
11. – С. 188-189.
