ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
729
TA’LIM OLUVCHILARNING BILIMLARINI RIVOJLANTIRISH MUAMMOLARI
Qudratov Alijon Normamatovich
GulDU katta o‘qituvchisi
E-mail:
A.N.Kudratov@mail.ru
https://doi.org/
10.5281/zenodo.7880502
Annotatsiya.
Ushbu maqolada ta’lim jarayonida kompetentsiyali yondashuv asosida
bilimlarni rivojlantirish muammolari, kompetentsiyali yondashuvning ta’limni yangi bosqichga
olib chiqishdagi o‘rni tadqiq qilindi. Olimlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar va ularning
natijalari tahlil qilinib, erishgan natijalari, ularning qarashlari o‘rganildi. Ta’lim jarayonida
kompetentsiyali yondashuvning samarasi va bugungi kun jamiyat talabi bo‘yicha zamonaviy
kadrlar tayyorlashdagi o‘rni ilmiy tahlil qilindi.
Kalit so‘zlar:
Kompetentsiya, kompetentlik, kompetentsiyali yondashuv, ta’lim
kompetentsiyasi, tayanch kompetentlik, fanlararo kompetentlik.
ПРОБЛЕМЫ РАЗВИТИЯ ЗНАНИЙ УЧАЩИХСЯ
Аннотация.
В данной статье были изучены проблемы развития знаний на основе
компетентностного подхода в образовательном процессе, роль компетентностного
подхода в выводе образования на новый уровень. Были проанализированы исследования,
проведенные учеными, и их результаты, изучены достигнутые результаты и их взгляды.
Проведен
научный
анализ
эффективности
компетентностного
подхода
в
образовательном процессе и его роли в подготовке современных кадров в соответствии с
запросами современного общества.
Ключевые слова:
компетентность, компетентность, компетентностный подход,
образовательная компетентность, базовая компетентность, междисциплинарная
компетентность.
PROBLEMS OF DEVELOPING STUDENTS' KNOWLEDGE
Abstract.
In this article, the problems of knowledge development based on the competency-
based approach in the educational process, the role of the competency-based approach in bringing
education to a new level were studied. The studies conducted by scientists and their results were
analyzed, the results achieved and their views were studied. A scientific analysis of the
effectiveness of the competence-based approach in the educational process and its role in the
training of modern personnel in accordance with the demands of modern society has been carried
out.
Key words:
competence, competence, competence-based approach, educational
competence, basic competence, interdisciplinary competence.
Kompetentsiyaga asoslangan ta’lim (competency based education- CBE) 70-yillarida
AQShda foydalanila boshlandi. Qisqa muddat ichida o‘zining yuqori samarasini berdi. An’anaviy
shaklda bilimga yo‘naltirilgan ta’limning eng asosiy kamchiligi va muammosi ta’lim oluvchining
egallagan nazariy bilim va ko‘nikmalarini amaliy faoliyatda qo‘llashida qiyinchilikka uchrashidir.
Zamonaviy ta’limning talabi ta’limni tashkil qilishda kompetentsiyali yondashuv
texnologiyalarini joriy qilish bilan belgilanmoqda. Kompetentsiyali yondashuv bilim oluvchining
bilimini emas, uning faoliyati davomida murakkab vaziyatlar va muammolarni hal qilish
qobiliyatini shakillantirish, alohida chuqur bilim va ko‘nikmalarni egallab, kelgusi faoliyat sohasi
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
730
uchun o‘z shaxsiy faoliyat xarakteriga ega bo‘lgan, belgilangan ta’lim elementlari va
komponentlari mavjud bo‘lgan murakkab protsedurani o‘zlashtiradilar. [1],[2],[3].
Kompetentli yondashuv ta’lim jarayoni tadqiqotlarining uzluksiz bosqichma-bosqich
rivojlanishi va shakllanishi natijasidir. Mahorat, salohiyat, malaka masalalari A.E.Fedorov,
S.E.Metelev, A.A.Solovev, E.V.Shlyakova, V.V.Davidov, I.Ya.Lerner va boshqa pedagog
olimlarning ilmiy tadqiqotlari asosini tashkil qiladi [4],[5],[8]. Kasbiy kompetentlik,
o‘qituvchining pedagogik-kasbiy kompetentligi masalalari bo‘yicha yurtimiz olimlaridan
N.A.Muslimov, B.Nazarovalarning tadqiqotlari alohida ahamiyatga ega.
Kompetentsiyali yondashuv – ta’limning yangi modeli sifatida keng tatbiq qilinmoqda.
Ta’lim jarayonida kompetentsiyali yondashuv modelidan foydalanish ta’lim jarayonini tashkil
etishda, boshqarish, o‘qituvchi va talabalar faoliyatini amalga oshirish, ta’lim natijalarini ta’lim
maqsadi bilan solishtirishda va baholashda tub o‘zgarishlarga asoslanadi. Kompetentsiyali
yondashuvda "Bilimni olish" tushunchasiga qarashlar ma’lumotlar va materiallar haqidagi bilimlar
yig‘indisini o‘zlashtirish emas, balki kelajak faoliyati sohasida o‘z maqsadlarini aniqlash, qarorlar
qabul qilish va odatiy va nostandart vaziyatlarda harakat qilish imkonini beradigan ko‘nikmalarni
rivojlantirishdir. Bugungi kunda ta’limda kompetentsiyali yondashuv dolbzarb muammolardan
biridir [6],[7],[9]. Kompetentsiyali yondashuv doirasida quyidagi fikrlar bildiriladi:
- zamonaviy ishlab chiqarish sektori talablariga javob berishi;
- o‘zgaruvchan ijtimoiy-iqtisodiy voqelikka asosan ta’lim mazmuni yangilanishi;
- shaxsning o‘quv faoliyati va o‘quv vaziyatlarida samarali harakat qilish qobiliyati sifatida;
- kompetentsiya takomillashtirishning asosiy vositasi sifatida namoyon bo‘ladi;
- kompetentsiya qobiliyatni turli sharoitlarda qo‘llash imkoniyati bilan tavsiflanadi;
Kompetentsiyali yondashuv so‘ngi yillarda ta’lim tendentsiyalari bilan belgilanuvchi
maxsus asoslar bilan ifodalanadi:
- ta’lim tizimining yaxlitligi va uzluksizligi;
- zamonaviy kadrlar mehnat bozori va ta’lim xizmatlari bozorini tashkil eti;
- ta’lim dasturlari va ularning o‘zgaruvchanlik, moslashuvchanlik va muqobilligi;
- ta’limda sog‘lom raqobat va tijorat talablari omilining kuchayishi;
- davlat ta’lim jarayonida o‘z ishtiroki, o‘rni va funktsiyalarini qayta ishlab chiqishi (doimiy
qolibga tushib qolmasligini ta’minlashi): bularga ta’limni tashkil qilish, umumiy nazorat,
rejalashtirish va huquqiy tartibga solishgacha;
- davlat ta’limga ishlab chiqarish, iqtisodiyot, ta’limning xalqaro talablari, jahon mehnat bozori
tizimiga doimiy integratsiyalashuvini ta’minlash asosida yondashishi [10],[11].
Ammo faqat yuqoridagi jihatlar kompetentsiyaga asoslangan yondashuvni to‘la joriy
qilishni qanoatlantiri olmaydi. Zamonaviy iqtisodiyot va mehnat bozori oliy ta’lim bitiruvchilariga
yuqori ta’lim ko‘rsatkichlari, hayotiy va kasbiy faoliyat jarayonida duch kelinadigan
muammolarni hal qilish qobiliyati, xorijiy tillarda muloqot qila olishi, zamonaviy texnologiyalar
va ularni qo‘llay olishi, axborot savodxonliklari bo‘yicha umumlashtirilgan ko‘nikmalarga ega
bo‘lishlarini talab qilmoqda. Ta’limda kompetentsiyaga asoslangan yondashuvning muhim
elementlari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:
- ta’lim maqsadi va mazmunini shaxsga yo‘naltirish va uning psixologik -pedagogik
kontseptsiyalari markazida umumiy va shaxsiy rivojlanish g‘oyalari bilan belgilanadi. Bo‘lajak
mutaxassisning kompetentsiyalari zamonaviy bilim va qobiliyatlar bilan birga, an’anaviy bilimlar,
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
731
turli intellektual, kommunikativ, ijodiy dunyoqarash ko‘nikmalarni o‘zida mujassamlashtiradi
[12], [13].
- kompetentsiyali yondashuv bevosita ta’lim jarayonining maqsadliligi bilan bog‘liq bo‘lib, bunda
kompetentsiyalar ko‘nikma va malakalarining eng yuqori, darajasi bilan belgilanadi, ta’lim
mazmuni komponentli modeli (bilim, ko‘nikma, ijodiy faoliyat tajribasi va qadriyat munosabati
tajribasi) bilan belgilanadi.
- kompetentsiyali yondashuv ikkita asosiy tushuncha “kompetentsiya – shaxsning individual
xususiyatlar majmui” va “kompetentlik - shaxsning o‘z vakolat va mehnat faoliyati
munosabatlarini tashkil qilishda shaxsiy xususiyatlarini namoyon etishi” orqaliy belgilanadi.
- kompetentsiyali yondashuvda “ta’lim kompetentsiyasi” tushunchasi ham belgilanadi. Ta’lim
kompetentsiyasi talaba ta’lim olish uchun zarur bo‘lgan faoliyati asosini tashkil qiladi. Ta’lim
kompetentsiyalari ta’lim mazmuni bilan bir xil darajalarga ko‘ra farqlanadi.
Kompetentsiyali yondashuv quyidagi afzalliklar va imkoniyatlar bilan ajralib turadi:
- ta’lim oluvchilarning ta’lim olishga bo‘lgan motivatsiya uyg‘otish va uni oshirish;
- ta’lim oluvchilarning mustaqil ishlash va bilim olish mas’uliyatini oshirish;
- o‘z-o‘zini tarbiyalash va rivojlantirish;
- nazariy bilimlarni egallash bilan birga amaliy faoliyatni ham tashkil qilish jarayonlarining
birligini ta’minlash.
Boshqacha qilib aytadigan bo‘lsak o‘qituvchi o‘zi bu faoliyatda malakali bo‘lmasa, ta’lim
oluvchilar kompetentsiyalarini shakllantirish uchun sharoit yarata olmaydi. “O‘qituvchining
kasbiy kompetentsiyasi” tushunchasini aniqlash borasida muayyan yondashuv mavjud emas.
Bunda uning tanqidiy fikrlash, turli xil qarorlar orasidan maqbulini tanlash va noto‘g‘ri qarorlarni
asosli ravishda rad etish qobiliyatlari bu borada o‘zini namoyon qiladi.
Ta’lim jarayonida kompetentsiyani shakllantirish asosiy vositalari sifatida quyidagilarni
keltirishimiz mumkin:
-
Ta’lim jarayonida ta’lim bosqichlari va o‘quv fanlari o‘rtasida integratsiyasini ta’minlash.
-
modulli ta’lim dasturlariga asoslangan xolda umumiy ta’lim va mustaqil ta’lim
kompetentsiyaga si yagona mazmunini belgilash;
-
ta’limda kompetentsiyalarni shakllantirishga asoslangan pedagogik texnologiyalardan
foydalanish;
-
pedagoglarning ta’lim jarayonida kompetentsiyaviy yondashuvni tashkil qila olish
salohiyatini rivojlantirishning metodik tizimini ishlab chiqish.
Yaqin davrgacha bilim berish pedagogik faoliyatning asosi ob’ekti sifatida belgilanib kelindi. Bu
ta’limning asosiy qadriyati bo‘lib keldi. Ta’limning yakuniy natijasi bevosita bilimga egalik qilish
darajasi bilan o‘lchanib kelindi. Ammo bugungi kun talabi bu qarashlarni keskin o‘zgartirdi.
Xulosa
o‘rnida shuni aytish mumkinki, ta’lim bugungi kunda jamiyat rivojining asosiy harakatga
keltiruvchi bo‘g‘inlaridan biri va uzluksiz rivojlanishini ta’minlovchi omili bo‘lib kelmoqda. Uni
doimiy rivojlantirib xar tomonlama ya’ni moddiy va metodik jihatdan boyitib borish zarur. Sohaga
eng yangi pedagogik texnologiyalar va metodik yangiliklarni joriy qilib borish sifat va
samaradorlikning asosiy omilidir. Tadqiqotimiz davomida ta’limga kompetentsiyali
yondashuvning asosiy jihatlarini o‘rganib olib borilgan tadqiqotlar natijasida qanday natijalarga
erishilgani tahlil qilindi. Uning samarasi nafaqat metodik jihatdan va balki inson omiliga
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
732
bog‘liqligi alohida o‘rganildi. Jumladan ta’limga kompetentsiyali yondashuv nafaqat ta’limning
yangicha yondashuvi va balki jamiyatning yangicha talabi xamdir.
REFERENCES
1.
Toshtemirov, D., Muminov, B., & Saidov, J. (2020). Fundamentals of compilation of
electronic tasks for students to test and strengthen their knowledge of database. International
Journal of Scientific and Technology Research, 9(4), 3226-3228.
2.
Qudratov, A. N., & Yusupov, A. X. (2021). O ‘QUV JARAYONIGA AXBOROT
KOMMUNIKATSIYA
TEXNOLOGIYALARINI
QO
‘LLASH.
Science
and
Education, 2(1), 309-313.
3.
Toshtemirov, D. E., Saidov, J. D., & Mamatqulov, S. X. (2019). TECHNOLOGY OF
CREATING MODERN ELECTRONIC EDUCATIONAL RESOURCES. Bulletin of
Gulistan State University, 2019(1), 67-71.
4.
Normamatovich, Q. A. (2023). UZLUKSIZ TA’LIM TIZIMIDA MAʼLUMOTLAR
OMBORINI
YARATISHNI
O
‘RGANISHNING
HOLATI
VA
ISTIQBOLLARI. BARQARORLIK VA YETAKCHI TADQIQOTLAR ONLAYN ILMIY
JURNALI, 3(3), 68-71.
5.
Jasur Doniyor, O. G., Saidov, L., Allayorov, S. P., OMBORINI, S. X. I. M. L., &
BAHOLASH, Y. B. Y. K. K. MEZONLARI//Scientific progress. 2021. № 1. URL: https://cyb
erleninka. ru/articl e/n/ma-lumotl ar-omborini-yarati sh-bo-yicha-kasbiy-kompetentligini-
baholash-mezonlari (дата обращения: 02.06. 2022).
6.
Qudratov, A., & Adilov, A. (2022). ELECTRONIC DIGITAL SIGNATURE. Science and
Innovation, 1(7), 668-671.
7.
Baxtiyor Baxriddinovich Ergashev, Jasur Doniyor Ogli Saidov, & Sait Xalilovich Islikov
(2021).
BO'LAJAK
INFORMATIKA
VA
AXBOROT
TEXNOLOGIYALARI
O‟QITUVCHILARI KASBIY KOMPETENTLIGINI SHAKLLANTIRISH VOSITALARI
VA METODLARI. Academic research in educational sciences, 2 (2), 1139-1146. doi:
10.24411/2181-1385-2021-00312
8.
Saidov, J. D., Qudratov, A. N., Islikov, S. X., Normatova, M. N., & Monasipova, R. F. (2023).
Problems of Competency Approach in Developing Students' Creativity Qualities for Creating
a Database. Journal of Higher Education Theory & Practice, 23(1).
9.
Doniyor o‘g‘li, S. J. (2023). O ‘ZBEKISTONDA TAʼLIM TIZIMIDA BO ‘LAJAK
MUTAXASSISLARNING MAʼLUMOTLAR BAZASI BO ‘YICHA BILIMLARINI
SHAKILLANTRISH. BARQARORLIK VA YETAKCHI TADQIQOTLAR ONLAYN
ILMIY JURNALI, 3(3), 72-77.
10.
Саидов Жасур Дониёр Ўғли (2022). КОМПЕТЕНТНОСТНЫЙ ПОДХОД ПРИ
ОБУЧЕНИИ РАБОТЕ С БАЗАМИ ДАННЫХ В СИСТЕМЕ ВЫСШЕГО
ОБРАЗОВАНИЯ. Проблемы современного образования, (6), 253-265.
11.
Doniyor o’g’li, S. J. (2022). PROBLEMS AND SOLUTIONS TO INCREASE THE
EFFICIENCY OF DATABASE TEACHING. European Journal of Research and Reflection
in Educational Sciences, 10(2).
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
733
12.
O‘G‘Li, S. J. D. (2022). TA’LIM OLUVCHILARNING MA’LUMOTLAR BAZASI
FANIGA BO ‘LGAN QIZIQISHLARINI KOMPETENSIYALIY YONDASHUVLAR
ASOSIDA OSHIRISH MUAMMOLARI. Science and innovation, 1(B3), 89-93.
13.
Jasur Doniyor O‘G‘Li Saidov, Saydullo Payzievich Allayorov, & Said Xalilovich Islikov
(2021).
MAʼLUMOTLAR
OMBORINI
YARATISH
BO‘YICHA
KASBIY
KOMPETENTLIGINI BAHOLASH MEZONLARI. Scientific progress, 2 (1), 1804-1807.
