ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
106
AXBOROTLASHGAN JAMIYAT SHAKLLANISHINING O’ZIGA XOS
JIHATLARI
Berdibayev Aydos
Toshkent gumanitar fanlar universiteti o’qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.7902385
Annotatsiya.
Ushbu maqolada taraqqiyotning yangi bosqichida axborotlashgan
jamiyatning rivojlanishi va bu jarayonninig aytrim jihatlari muallif tomonidan chuqur tahlil qilib
o’tilgan va natijalar bo’yicha umumiy xulosaalr keltirib o’tilgan.
Kalit so’zlar:
axborot, qayta ishlangan axborot, Toffler nazariyasi, axborotlashgan
jamiyat, ommaviy madaniyat, kibermakon, virtual borliq, virtual madaniyat.
SPECIFIC ASPECTS OF THE FORMATION OF THE INFORMATION
SOCIETY
Abstract.
In this article, development of the informational society at the new stage of
development and the specific aspects of this process have been thoroughly analyzed by author and
general conclusions have been given based on the results.
Key words:
information, processed information, Toffler's theory, information society, mass
culture, cyberspace, virtual existence, virtual culture.
ОСОБЕННОСТИ ФОРМИРОВАНИЯ ИНФОРМАЦИОННОГО ОБЩЕСТВА
Аннотация.
В данной статье автором подробно проанализированы развитие
информационного общества на новом этапе развития и особенности этого процесса, а по
результатам сделаны общие выводы.
Ключевые слова:
информация, переработанная информация, теория Тоффлера,
информационное общество, массовая культура, киберпространство, виртуальное
существование, виртуальная культура.
Jamiyat rivojlanishining zamonaviy bosqichining muhim ajralib turadigan xususiyati uning
axborotlashtirishning kuchayishi bo'lib, u manfaatdor sub'ektlarni inson faoliyatining barcha
turlari bo'yicha ishonchli, har tomonlama va o'z vaqtida bilimlar bilan ta'minlash bilan bog'liq.
Sanoat ishlab chiqarishi, ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy hayotning murakkablashishi, inson
faoliyatining barcha sohalaridagi jarayonlar dinamikasining o'zgarishi, bir tomondan, bilimga
bo'lgan ehtiyojning ortishiga olib keldi, ikkinchi tomondan bu ehtiyojlarni qondirishning yangi
vositalari va usullarini yaratish.
Axborot odamlar hayotidagi asosiy qadriyatlardan biriga aylangan rivojlanish bosqichiga
kirdik. Shu sababli, zamonaviy jamiyatning axborotlashtirish fenomeniga o'tishdan oldin,
"axborot" tushunchasini tushunish kerak ko'rinadi. Hozirgi vaqtda juda ko'p murakkab va qarama-
qarshi ta'riflar mavjud. Shunday qilib, iqtisodchilar uchun ma'lumot "aniq odamlar, muammolar,
maqsadlar va vaziyatlar uchun saralangan ma'lumotlardir". Qaror qabul qilishning bir qismi
sifatida axborot "muayyan muammoni hal qilishga yordam beradigan barcha ma'lumotlar,
bilimlar, xabarlar". Kibernetika nuqtai nazaridan, axborot «xilma-xillikni yo'q qiladi, xilma-
xillikni kamaytirish esa tartibga solishning asosiy usullaridan biri bo'lib, u boshqariladigan tizimni
soddalashtirgani uchun emas, balki tizimning xatti-harakatlarini oldindan aytish mumkin
bo'lganligi uchundir». Semiotika uchun ma'lumot "ob'ektning holati yoki biron bir hodisa haqidagi
xabarni qabul qiluvchining bilish noaniqligini bartaraf etish o'lchovidir". "Eng yangi falsafiy
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
107
lug'at"da ma'lumot "fanning eng umumiy tushunchalaridan biri bo'lib, ba'zi ma'lumotlarni, har
qanday ma'lumotlar, bilimlar to'plamini va boshqalarni bildiradi" deb tushuniladi. Yuqoridagi
ta'riflarni umumlashtirgan holda, biz axborot deganda odamlar, inson va odamlar o'rtasida og'zaki,
yozma yoki boshqa yo'l bilan (shartli signallar, texnik vositalar va boshqalar) uzatiladigan
ma'lumotlar almashinuvini tushunamiz. mashina, mashina va mashina.
Kompyuter texnologiyalari va axborot texnologiyalarining jadal rivojlanishi odamlar
hayoti va kasbiy faoliyatining barcha sohalarida: madaniyat, fan, ta'lim, iqtisodiyot, sog'liqni
saqlash va boshqa sohalarda turli xil ma'lumotlardan foydalanishga asoslangan jamiyatning
rivojlanishiga turtki bo'ldi. maishiy soha. Bunday jamiyatda boshqaruvning asosiy ob'ekti moddiy
ob'ektlar emas, balki ramzlar, g'oyalar, tasvirlar, intellekt, bilimdir. Ushbu tendentsiyalar nafaqat
ijtimoiy, balki zamonaviy jamiyat rivojlanishining madaniy va ilmiy jihatlariga ham ta'sir
ko'rsatdi. Ya’ni madaniyat va jamiyatdagi mavjud vaziyat madaniyat falsafasining o‘zgarishiga,
tadqiqot paradigmasining o‘zgarishiga olib keldi. Bu yerda zamonaviy klassik bo‘lmagan
metodologiyaning ma’no va obrazga alohida e’tibor berishini nazarda tutamiz.
Hozirgi vaqtda axborotlashtirish jarayoni nafaqat jahon hamjamiyatining barcha
rivojlangan mamlakatlarini, balki ko‘plab rivojlanayotgan mamlakatlarni ham qamrab oldi.
Binobarin, axborot jamiyatining shakllanishi zamonaviy axborot va telekommunikatsiya
texnologiyalarining madaniyat, ijtimoiy tuzilma, iqtisodiyot, huquq va davlatga ta'siri natijasida
yuzaga keladigan tsivilizatsiya rivojlanishining tabiiy bosqichidir. Zamonaviy tsivilizatsiyaning
keyingi rivojlanishidagi ustun tendentsiya - bu sanoat jamiyatidan axborot jamiyatiga o'tish bo'lib,
unda axborot resurslari va ilmiy bilimlar band bo'lgan aholining katta qismi mehnatining ob'ekti
va natijalariga aylanadi.
Mutlaqo "texnik" va "axborotlashgan" dunyoda insonning mavjudligi va mavjudligi
muammosi faylasuflarni o'tgan asrning o'rtalarida band qilib qo'yishi mumkin emas edi va
zamonaviy tadqiqotchilar uchun axborot jamiyati muammosi. juda muhim. Amerika texnokratik
futurologlari D.Bell, N.Viner va boshqalar birinchi marta 20-asr oʻrtalarida axborot jamiyatining
shakllanishi haqida gapira boshladilar. “Aloqa” va “kibernetika”ning otasi deb atalgan Norbert
Viner 1940-yillar oxiridagi asarlarida “aloqa jamiyati”, ya’ni kommunikatsiyaga asoslangan
jamiyat haqida yozgan. Kanadalik tadqiqotchi marshal Maklyuhan 1960-yillarda yangi jamiyatni
"global qishloq" sifatida yozgan edi, unda axborot texnologiyalari yangi jamiyatning ijtimoiy-
iqtisodiy asoslarini shakllantirishga ta'sir qiluvchi asosiy omil bo'lib xizmat qiladi.
Ushbu sohadagi tadqiqotlar yangi jamiyatning juda ko'p turli nomlari va ta'riflarini
keltirib chiqardi, bu haqda V.Dizard o'zining "Axborot asrining kelishi" maqolasida gapiradi:
"Yangi axborot asrining mohiyatini ifoda etish istagi paydo bo'ldi. ta'riflarning butun bir
kaleydoskopiga olib keldi. J.Lixtxaym burjuaziyadan keyingi jamiyat, R.Darendorf –
postkapitalistik jamiyat, A.Etsioni – postmodern, K.Boulding – tsivilizatsiya posti, G.Kan –
iqtisodiy post, S.Ahlstrom haqida gapiradi. - protestant posti, R. Seidenberg - tarixiy post, R.
Barnet "neftdan keyingi jamiyat" atamasini taklif qilib, ushbu kaleydoskopga pragmatik teginish
keltiradi. Bu epitetlarning aksariyati Garvard sotsiologi D.Bell tomonidan o‘n yil oldin (XX
asrning 60-70-yillari – men ta’kidlagan – E.M.) ommalashgan “postindustrial jamiyat”
tushunchasiga borib taqaladi. Ushbu atamalarning umumiy prefiksi bizning asrimizga xos bo'lgan
qandaydir kuzgi tuyg'uni - oxir tuyg'usini beradi. Darhaqiqat, barcha taklif qilingan nomlar
lotincha "post-", ya'ni "keyin" prefiksiga ega, go'yo ularning yaratuvchilari qandaydir global
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
108
kataklizmni, odamlar ongida global g'alayonni kutmoqdalar, shundan so'ng to'satdan yangi davr
boshlanadi. boshlanadi, yangi davr, yangi jamiyat vujudga keladi. Shuning uchun ham, kelajak
jamiyatning davomiyligi va asosiy yangiligini ko'rsatadigan, tubdan yangi nom topish juda muhim
edi. Bu nom Alvin Toffler o'zining "Uchinchi to'lqin" kitobida aytib o'tgan "axborot jamiyati" ga
aylandi. Tadqiqotchi bu tushunchaga ta’rif bermagan bo‘lsa-da, bugungi kun hayoti uchun tubdan
yangi bo‘lgan, hozirgi yoki keyingi avlod hayotini tubdan o‘zgartiruvchi elementlarni sanab o‘tish
orqali tavsifiy ta’rif berdi. Uchinchi to‘lqin o‘zi bilan diversifikatsiyalangan, qayta tiklanadigan
energiya manbalariga asoslangan chinakam yangi turmush tarzini olib keladi; ko'pchilik zavod
yig'ish liniyalarini eskirgan ishlab chiqarish usullari bo'yicha; yangi "yadrosiz" oilada; "elektron
kottej" deb atash mumkin bo'lgan yangi institutda; tubdan o'zgartirilgan maktablar va kelajak
korporatsiyalari haqida.
"Axborot jamiyati" tushunchasiga ta'rif 60-yillarning oxiri - 70-yillarning boshlarida
berilgan. XX asr. Biroq, ushbu atamaning turli xil zamonaviy tadqiqotchilar tomonidan muallifligi
turli olimlarga tegishli: masalan, E.G. Solovyov «axborot jamiyati» atamasini yapon
nazariyotchisi K.Koyama taklif qilgan», deb yozadi va L.D. Reymanning qayd etishicha, “atama
muallifligi Tokio texnologiya instituti professori Yu.Hayashiga, shuningdek, Yaponiya hukumati
uchun ishlagan bir qator tashkilotlarga tegishli. Ushbu tashkilotlarning 1969 - 1971 yillardagi
hisobotida. Axborot jamiyati - bu kompyuterlashtirish jarayoni odamlarga ishonchli axborot
manbalaridan foydalanish imkonini beradigan, ularni oddiy ishlardan qutqaradigan va ishlab
chiqarishni avtomatlashtirishning yuqori darajasini ta'minlaydigan jamiyat sifatida belgilanadi.
"Axborot jamiyati" atamasi 1960-yillarning boshlarida bir vaqtning o'zida AQSh va Yaponiyada
ilmiy muomalaga kiritilgan. F. Maklupa va T. Umyasao. “Axborot jamiyati” nazariyasi ham
T.Stoner, I.Masuda, P.Druker, M.Kastels va boshqalar tomonidan ishlab chiqilgan boʻlib, u
maʼlum darajada oʻziga koʻp eʼtibor qaratmagan tadqiqotchilar tomonidan qoʻllab-quvvatlangan.
Axborot texnologiyalari jarayonining o‘zi , texnologik yoki texnetronik (technetronic - yunoncha.
techne) jamiyatning shakllanishi qanchalik davom etmoqda yoki ular bilimning ortib borayotgan
va tobora ortib borayotgan rolidan boshlab, zamonaviy jamiyatni ifodalagan, " bilimli jamiyat”,
“bilimlar jamiyati” yoki “bilim-qiymat jamiyati”.
“Axborot jamiyati” (boshqacha “postindustrial jamiyat” deb ataladi) tushunchasining
asoschilaridan biri D.Bell uning xarakterli xususiyatlarini ajratib ko‘rsatdi. U o'zining "Axborot
jamiyatining ijtimoiy asosi" asarida hozirgi jamiyatda sodir bo'layotgan o'zgarishlar orqali yangi
jamiyatning mohiyatini belgilaydi va shu bilan "inqilobdan keyingi" jamiyatni bugungi jamiyatdan
ajratib turadigan xususiyatlarni ajratib ko'rsatadi va ta'kidlaydi. . “Kelgusi asrda
telekommunikatsiyaga asoslangan yangi ijtimoiy tuzilmaning shakllanishi iqtisodiy va ijtimoiy
hayot, bilimlarni ishlab chiqarish usullari, shuningdek, inson mehnat faoliyatining tabiati uchun
hal qiluvchi ahamiyatga ega bo'ladi. Kompyuter markaziy rol o'ynaydigan axborot va bilimlarni
tashkil etish va qayta ishlash sohasidagi inqilob postindustrial jamiyatning shakllanishi bilan bir
vaqtda sodir bo'lmoqda. Telekommunikatsiya inqilobini tushunish uchun postindustrial
jamiyatning uchta jihati ayniqsa muhim: 1) sanoat jamiyatidan xizmat ko‘rsatish jamiyatiga o‘tish;
2) texnologik innovatsiyalarni amalga oshirish uchun kodlashtirilgan nazariy bilimlarning hal
qiluvchi ahamiyati; 3) yangi “intellektual texnologiya”ni tizim tahlili va qarorlar nazariyasi uchun
asosiy vositaga aylantirish”.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
109
Umuman olganda, D.Bell postindustrial jamiyatni diskret va doimiy yangilanib turuvchi
jarayon sifatidagi ishlab chiqarish atrof-muhitga uzluksiz ta’sir ko‘rsatish bilan almashinadigan,
inson faoliyatining har bir sohasi boshqalar bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan jamiyat deb
ta’riflaydi. Bunday sharoitda axborot asosiy resursga aylanadi, birinchi navbatda yarim malakali
ishchilardan muhandis va olimlarga o'tadi, insonning dunyo haqidagi bilimlarini yanada
takomillashtirish birinchi navbatda mavhum modellar va tizimli tahlillardan foydalanish orqali
amalga oshiriladi, nazariy bilimlarni kodlashtirish markaziy ahamiyatga ega. , va eng muhim
vazifa iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarni istiqbolli prognozlash bo'ladi.
Ko‘rib turganingizdek, D.Bell o‘z asarlarida yangi jamiyatni informatsion emas,
postindustrial deb ataydi. Qolaversa, tadqiqotchi 1976 yildagi “Kelajak post-industrial jamiyat”
jurnalining muqaddimasida shunday yozadi: “... Men bu rivojlanayotgan jamiyatni “xizmat
ko‘rsatish jamiyati”, “axborot jamiyati” yoki “bilim” kabi atamalar bilan belgilash vasvasasini rad
etdim. jamiyat". Agar barcha tegishli belgilar mavjud bo'lsa ham, bunday tushunchalar bir
tomonlama yoki moda modasi tomonidan yaratilgan va buning uchun ular hodisaning mohiyatini
buzadi. Ammo 1999 yil ruscha nashrining so'zboshisida u shunga qaramay zamonaviy jamiyatni
axborot jamiyati, kelgusi asrni esa postindustrial yoki axborot davri deb ataydi.
REFERENCES
1.
Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo‘1imizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi
bosqichga ko‘taramiz. —Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017.
2.
Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz.
Mazkur kitobdan O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2016 yil
1 noyabrdan 24 noyabrga qadar Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent
shahri saylovchilari vakillari bilan o‘tkazi1gan saylovoldi uchrashuvlarida so‘zlagan
nutqlari o‘rin olgan. /SH.M.Mirziyoyev. - Toshkent: : “O‘zbekiston”, 2017.
3.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 19 sentabr kuni Birlashgan
Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 72-sessiyasida nutqi.
edu. uz
4.
Ózbekstan Respublikasi prezidentiniń pármani 2022-2026-jıllarǵa mólsherlengen jańa
Ózbekstannıń rawajlanıw strategiyasi haqqındaǵı mámleketlik dásturi
5.
Каримов И.А. Юксак маънавият-енгилмас куч. Т.: Маънавият, 2008.
6.
Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. 3- жилд,-Т.: Ўзбекистон, 1996.
7.
Шпенглер О. Закат Европы. Очерки морфологии мировой истории. –М. 1993.
8.
Clarc C. The conditions of economic progress. L., 1957.
9.
Перспективы информатизации общества. В 2-х ч. –М., 1990.
10.
Bell D. The coming of poct-industrial society. –N. –Y., 1973.
11.
Masuda Y. Information Society as Postindustriall Society. – Wash., 1983.
12.
Суханов А. Информация и прогресс. Новосибирск, 1988;
13.
Семенюк Э. Информатика: достижения, перспективы, возможности. –М., 1988.
14.
Abdurahmonov A. Saodatga eltuvchi bilim. 1-2 kitob. —T.: «Movarounnahr»,
15.
.Mustaqillik: Izohli ilmiy — ommabop lug‘at. —T.: «Sharq», 2006.
16.
O‘zbekiston milliy entsiklopediyasi. Davlat ilmiy nashriyoti. T., 2003 yil, 5 jild.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
110
17.
.Imomnazarov M Milliy ma’naviyatimiz asoslari. Toshkent Islom universiteti. 2006
