ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
642
MATNNI AVTOMATIK TAHLIL VA TAHRIR QILISH
Jummayeva Sohiba Shokirovna
Termiz davlat universiteti talabasi
Gulhayo Abdualimova
Ilmiy rahbar
https://doi.org/10.5281/zenodo.7953159
Annotatsiya.
Maqolada mashina tarjimasi sifatini oshirishda muhim omil sanalgan matnni
avtomatik tahrir va tahlil qilishga mo‘ljallangan dasturiy sistema tartibotlari va matn
tilshunosligiga doir G'arbiy yevropa,rus xususan o‘zbek tilshunosligidagi ko‘pgina ishlarda
uning obyekti, predmeti tuzilishi va sistematikasi va o‘ziga xos bo‘lgan sistemaga ega bo‘lish kabi
matn tahlil va tahrirga aloqador masalalar yuzasidan fikr yuritilgan. Hozirda matnlarni avtomatik
tahrir qilishdagi ba’zi muammolarning yuzaga kelish sabablari haqida qisqacha fikr-mulohazalar
keltirib o‘tilgan.
Kalit so`zlar:
Grafmatik tahlil, algoritmlar tuzish, avtomatik tahrir, sintaktik tahrir,
Kompyuter lingvistikasi, matn muharriri, modul, elektron hisoblablash.
AUTOMATIC TEXT ANALYSIS AND EDITING
Abstract.
In the article, it is considered an important factor in improving the quality of
machine translation, the procedures of the software system for automatic editing and analysis of
the text, and its object, subject, structure and systematics in many works of Western European,
especially Russian, Uzbek linguistics related to text linguistics. Issues related to text analysis and
editing, such as having a unique system, are discussed. Here are some brief comments on the
causes of some of the problems with automatic text editing.
Keywords:
Graphical analysis, algorithm creation, automatic editing, syntactic editing,
Computer Linguistics, text editor, module, electronic calculation.
АВТОМАТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ И РЕДАКТИРОВАНИЕ ТЕКСТА
Аннотация.
В статье рассматривается важный фактор повышения качества
машинного перевода, процедуры программной системы автоматического редактирования
и анализа текста, а также его объект, предмет, структура и систематика во многих
западноевропейских, особенно Русское, узбекское языкознание, связанные с лингвистикой
текста Обсуждаются вопросы, связанные с анализом и редактированием текста, такие
как наличие уникальной системы. Вот несколько кратких комментариев о причинах
некоторых проблем с автоматическим редактированием текста.
Ключевые слова:
Графический анализ, создание алгоритмов, автоматическое
редактирование,
синтаксическое
редактирование,
компьютерная
лингвистика,
текстовый редактор, модуль, электронный расчет.
XX asrning 50 yillaridan til va matn muammolari bilan bog‘liq masalalar komputer
texnologiyasi yordamida hal qilinmoqda. XX asrning 50 yillaridan til va matn muammolari bilan
bog'liq masalalar kompyuter texnologiyasi yordamida hal qilinmoqda.
Avtomatik tahrir komputer lingvistikasining asosiy yo‘nalishlarining biri bo‘lib u
komputerdagi matn muharriri (Microsoft word, Exel, wordpad, lexicion) rivojlanishi bilan bog‘liq
holda yuzaga kelgan.Avtomatik tahrir va tahlil jarayonida kompyuterga kiritilayotgan matnning
mexanik xatolari avtomatik tarzda to‘g‘irlanishi va xato ekanligi haqida foydalanuvchiga taklif
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
643
etilishi nazarda tutiladi. Matinni avftomatik tahrir qilish jarayonida uning mukammal va yuqori
sifatli tizimli bolishi uchun unga kiritilgan. matnlarni orfagrafik va morfologik tarafdan unda
sintaktik,semantik va paradigmatik tahrir qilish imkonini yaratish lozim. avftomatik tahrir tahlilni
to‘liq qilish uchun quyidagi lingvistik dastur modullariga ega bolish kerak.
1
1. Morfologik tahrir
2. Grafmatik tahrir
3. Sintaktik tahlil
Lingvistik modullarning bu bosqichlari matnni mexanik xatolari, savodli yozishi
ta’minlash va shu kabi bir nechta muhim vazifalarni bajaradi. Natijada lingvistik me’yorlar
darajasidsagi matn yuzaga keltirishda vaqt tejaladi.Avtomatik matnni tahrir qilishning hozirgi
vaqtga qadar mukammal tahrir qiladiga lingvistik dastur yaratilmagan. Aniqroq qilib aytganda
matnni sintaktik tahrir qilish dasturi hali yechimini topmagan. Sintaktik tahrirng murakkabligi
shundaki matnda ko‘pincha ko‘chma manoli so‘zlar,iboralar tagmanolarga ega sozlar ishlatilishi
mumkin.
Matnlarni avtomatik tahlil va tahrir qilish jarayoni ustida ish olib borgan bir necha fikrlarni
ilgari surgan G".Abdurahmonov R.Qong‘urov J.Lapasov M.Yo‘ldoshev. M.Abjalova lar
matnlarni lingvistik tahlil va tahrir qilish masalalasi haqida ba’zi umumiy fikrlar jumladan
matnning badiiy tahlili borasidagi izlanishlar olib borganlar.
Olimlarimiz badiiy matnning fonetik fonologik, leksik-gramatik xususiyatlarini matnda
tadqiq qilish tamoyillari haqida ham so‘z yuritganlar. Avtomatik tahrir yo‘nalishi XX asr
o‘rtalariga kelib rivojlandi.
U matn muharriri dasturlari bilan birgalikda yangicha imkoniyatlar qoshimcha effektlar
bilan rivojlanmoqda.Avtomatik tahrirning oddiy muharrirlardan farqi shundaki unda tahrir
avtomatik tarzda qisqa vaqt ichida hajman katta bo‘lgan matnni tez tekshirish va xatolarni
to‘g‘irlash imkoniyati bo‘ldi
2
.
Professor H.Arziqulov rahbarligida Samnarqand davlat chet tillari institutida injiner
tilshunosligi markazi tashkil etilgan. Bu markazda davlat tilidagi matnlarga komputer yordamida
qayta ishlov berish masalalari ustida ilmiy izlanishlar olib borgan Davlat tilidagi matnlarga
komputer yordamida qayta ishlov berish masalalari ustida ilmiy izlanishlar olib bordi.
Bunda matnlarga qaytavishlov beradigan kompyuter dasturini yaratish, o‘zbek tiling
barcha sathlariga oid matnlarni yig‘ish, ularni muayyan bir tizimga keltirish algoritmlarini
tuzish,ularga statistik jihatdan ishlov berish, ingilizcha o‘zbekcha mashina tarjimasi dasturini
yaratish kabi sohalarda ilmiy izlanishlar amalga oshirilgan.
N.N Leonotova matnlarni avtomatik tushunishni amalga oshiruvchi rus va xorijiy
tizimlarning yaratilish tajribasini organdi va asosiy e’tborni sifatli ishlanmalarga qaratdi bu
olimning xizmati shundaki, ular avtomatik tahrir qiluvchi dasturlar uchun lingvistik ta’min yaratib
bergan, Buning natijasida komputerdagi ruscha inglizcha matnlarni tahrirlovchi va lingvistik tahlil
qiluvchi dasturlar ishlab chiqilgan
3
.
Xulosa qilib aytganda, hozirgi kungacha amalga oshirilgan ilmiy tadqiqot ishlarida
avtomatik tahrir va tahlilga qisman e’tibor berilgan.Mavjud izlanishlarda ikki til yohud o‘ziga til
1
Manzura Abjalova.Tahrir va tahlil dasturlarning lingvistik moduli.
2
Nilufar Abdurahmonova .Kompyuter lingvistikasi.
3
Nilufar Abdurahmonova.Kompyuter lingvistikasi.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
644
morfologiyasi qiyosiy. Tipologik uslubda tahlil qilingan. Matnlarni electron hisoblash mashinalari
vositasida tahrir qilish muammosi o‘rganila boshlagan natijada zamonaviy axborot texnologiyalari
qonuniyatlariga asoslangan matn tahriri va tahlillarning lingvistik ta’minotining yaratishga
qaratilgan salmoqli tadqiqotlar yuzaga keldi.
REFERENCES
1.
Manzura
Abjalova.
Tahrir
va
tahlil
dasturlarining
lingvistik
moduli.,,Nodirabegim’’nashriyoti Toshkent-2020
2.
Zulxumor Xolmonova.Komyuter lingvistikasi.Toshkent-2019.
3.
Nilufar Abdurahmonova.Komyuter lingvistikasi.Nodirabegim nashriyoti.
4.
Toshimov.R.Matnlarni lingvistik tahrirlashning psixologik asoslari.Toshkent-2011
5.
Nilufar Abdurahmonova.Mashina tarjimasining lingvistik ta’minoti monografiya.
Toshkent nashriyoti-2018.
