ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1203
JISMONIY JARAYON FE’LLARINING SEMANTIKASI.
(ABDULLA QODIRIY ROMANALARI ASOSIDA)
Ergasheva Feruzaxon Abdusalim qizi
Chirchiq davlat pedagogika universiteti gumanitar fanlar fakulteti
oʻzbek tili va adabiyoti yoʻnalishi 2-kurs magistranti
R.Rasulov
Ilmiy rahbar: f.f.d.proff.
https://doi.org/10.5281/zenodo.7978709
Annotatsiya.
Maqolada jismoniy jarayon fe’llari va ularning semantikasi haqida ma’lumot
beriladi.
Kalit so‘zlar:
semantika, jismoniy jarayon fe’llari, jismoniy jarayon fe’llarining
semantikasi.
SEMANTICS OF PHYSICAL PROCESS VERBS.
(BASED ON ABDULLAH QADIRI'S NOVELS)
Abstract.
The article provides information about physical process verbs and their
semantics.
Key words:
semantics, physical process verbs, semantics of physical process verbs.
СЕМАНТИКА ГЛАГОЛОВ ФИЗИЧЕСКОГО ПРОЦЕССА.
(ПО РОМАНАМ АБДУЛЛЫ КАДИРИ)
Аннотация.
В статье представлена информация о глаголах физического процесса
и их семантике.
Ключевые слова:
семантика, глаголы физического действия, семантика глаголов
физического действия.
KIRISH
Jismoniy jarayon fe’llari ba’zi ilmiy adabiyotlarda “Fiziologik xolat fe’llari deb ham
yuritiladi.Fiziologik holat feʼllari ayni feʼllar semantik maydonining eng katta, asosiy leksik-
semantik guruhini tashkil qiladi. Ushbu feʼllar inson va hayvon aʼzolarining jismoniy holatini
ifodalaydi. Bu jismoniy holat ushbu feʼllar maʼnosining moddiy asosi sifatida namoyon boʼladi.
Fiziologik holat feьllari tub va yasama feьllar boʼlib, maʼno tomonidan biologik va psixik holat
feʼllariga yaqin turadi. Biologik holat feʼllari jonli va jonsiz predmetlarga xos psixik holat feʼllari
inson va hayvon ruhiyatiga xos xususiyatlarni,fiziologik holat feʼllari esa-psixik holat, asosan,
tashqi ʼjismoniy holatlarni ifodalashi bilan u nisbiy mustaqildir. Аniqrogʼi, bu holat feʼllari
maʼnosida jonli mavjudotlarda, ularning muayyan aʼzolarida sodir boʼluvchi muayyan fiziologik
oʼzgarishlar,jarayonlar aks etadi.
1
Tilshunos olim R.Rasulov o‘zining “O‘zbek tili nazariy grammatikasi muammolari”
kitobida quydagi jismoniy jarayon fe’llarini keltirib o‘tganlar.
"Fiziologik " xolat fe'llari quyidagilar: uxlamoq, charchamoq, shilpiqlanmoq, toliqmoq,
ogrimoq, sulaymoq, oriqlamoq, ozmoq, isitmalamoq, bezraymoq, yeg'lamsiramoq, mizgimoq,
sovqotmoq, namiqmoq, kasallanmoq, semirmoq, yog'onlashmoq, to'lishmoq, majolsizlanmoq,
chiniqmoq, elimoq, xorimoq, darmonsizlash (yokilan) moq, seraymoq, shishinqiramoq,
1
R.Rasulov.O‘zbek tili fe’llarining ma’no tuzilishi.Toshkent.2008.58-bet.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1204
choqqaymoq, shumshaymoq, (qovogʻini solmoq, to'rsaymoq), tolmoq, zirqiramoq, shifolanmoq,
xolsizlanmoq, qoraymoq ( qora tusga kirmoq ),va boshqalar.
2
Jonli mavjudodning jismoniy holati ikki xil ko’rinishda yuz beradi.Bular: inson yoki
hayvon organizmidagi jismoniy holat biror jismoniy o’zgarish natijasida,jismoniy jarayon holati
tarzida kuzatiladi. Bu jihatdan jismoniy jarayon fe’llari o’z ichida quydagi guruhlarga bo’linadi:
1.Jismoniy oʻzgarish natijasida bo’lgan holatda inson va hayvon ,ularning organizmida
sodir bo’lgan muayyan holatlar kuzatiladi va bir holatdan yoki bir harakatdan boshqa bir jismoniy
holatga o’tish , o’zgarish natijasi anglashiladi.
2. Jismoniy jarayon holatini ifodalovchi jismoniy jarayon fe’llari inson va hayvon
organizmida holatni jarayon holat sifatida ifodalaydi.Jismoniy jarayon holatini ifoda etuvchi
fe’llar jismoniy o’zgarish holatidagi fe’llardan jarayon belgisiga ko’ra farqlanadi.Bunda ham bir
holatdan boshqa bir holatga o’tish ifodalanadi.Jismoniy jarayon holatini ifodalovchi fe’llar
davomiyligi, tugallanmaganligi ,jarayon holatligi bilan ham o’ziga xosdir.
Jismoniy o’zgarish natijasida:
1 .Anvarda
qonsizlanish
va kiprik ostida harakat ko’rildi.(Abdulla Qodiriy.Mehrobdan
chayon)
2. Qovoq ostlari
ko’kargan
yonig’a kelgan Otabekka ham qaramoqqa majolsiz edi.
3. Kumush honimning
ozg’ani
sog’inchniki.
4. Kumushbibi yillab yotguchi og’riqlardek sarg’ayib
ozg’an.
5. Burung’i to’lalig’i ketib
ozg’inlangan
va lekin bu ozg’inlik uning husniga kamchilik
bermay bilaks yuqorilatgan.
6.Shaxidbek zakotchimiz ham shu bir necha kunning orasida bir chorak
etini
yo’qotayozdi.
(O’tkan kunlar)
Jismoniy jarayon holatida:
1.Mulla Abdurahmon Safar bo’zchini mehmonxonaning daxliziga kirishdayoq ko’rib qoldi
va sariq tusi
bo’zarib ketkan
xolda ichkariga kirdi. (Mehrobdan chayon)
2. Kumushbibi yig’idan
qizarg’an
katta ochib so’radi. (O’tkan kunlar)
3.Otabek
qip –qizil qizarib
gunohkorlardek yerg’a qarag’an edi.
4.Saodat
qizarib -bo’zarib
chetga burilib olg’an edi.
5.Odatdagidan ham
rangi o’chgan
Abdurahmon bularning imo-ishoratiga ishtrok etmadi
Ushbu misollarda jismoniy jarayon fe’llari “jonli”, “harakatchan” ko’rinishga ega. Bu
jarayon asosan insonlarning muayyan a’zosi-tana, yuz a’zosi bilan bog’liq. Mazkur fe’llarga
“O’zbek tilining izohli lug’ati” da quydagicha izoh beriladi.
“Qonsizlanmoq“ - qoni , rangi qochmoq, rangi o’chmoq , oqarmoq. Safar bo’zchining bu
so’zidan imomning qonsiz rangi yana qonsizlangan, olamunchoq ko’zi allanechukholatga kirgan
edi. (Abdulla Qodiriy.Mehrobdan chayon)
“Qizarmoq”- nojo’ya, nomaqbul xatti-xarakati, aybi, qilmishi kamchiligi va shu kabilar
uchun kimsa oldida xijolat tortmoq, izza holatga tushmoq. Bu so’zdan Anvar
qizarib
ketdi. Ra’no
qog’ozdan ko’zini olib
qizardi.
Samad bo’qoq uning bu pichingidan
qizardi
. (Abdulla Qodiriy.
Mehrobdan chayon)
2
R.Rasulov O‘zbek tili nazariy grammatikasi muammolari.Toshkent.2022.22-bet
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1205
Otabek
qip-qizil qizarib
gunohkorlardek yerg’a qaragan edi. Ko’p yig’lagandan
ko’zlari
qizarg’an,
qovoqlari shishgan, yuzlari bo’rtgan. Uning yuzi uyatdan juda
qizarg’an.
Saodat
qizarib-bo’zarib
chetka burilib olg’an edi. Meni ko’rgach
qizarinib ketdi.
Kumushbibi yig’idan
qizarg’an k
o’zini kata ochib so’radi.
(Abdulla Qodiriy.O’tkan kunlar)
“
Bo’zarmo”
- rangi quv o’chib, oqarib ketmoq. Mulla Abdurahmon Safar bo’zchini
mehmonxonaning daxliziga kirishidayoq ko’rib qoldi
va sariq tusi bo’zarib ketkan
xolda
ichkariga qadam uzdi. Mulla Abdurahmon ham
bo’zarib oldi.
(Abdulla Qodiriy.Mehrobdan
chayon) O’zbek oyim
bo’zarib qolib
darav esiga hindining jodusi kelin tushgan edi. Saodat
qizarib
-bo’zarib
chetka burilib olg’an edi. Garchi bu ko’cha uning yuziga qizarib-oqarish va
bo’zarib – sarg’ayish
tuslari berar edi. Zaynab
bo’zarg’an h
olatda uyiga yugurib ketdi. (Abdulla
Qodiriy.O’tkan kunlar) Bo’zarmoq so’zida salbiy bo’yoqdorligi bilan o’ziga xos bo’lib, so’zlashuv
uslubida qo’llanadi.
“
Ko’karmoq”
– qattiq zarb, sovuq yoki boshqa biror sabab ta’sirida ko’k-qoramtir tusga
kirmoq (badan , yuz haqida). Ul titrar edi,
ko’karar edi
, to’lg’anar edi. Qovoq
ostlari ko’kargan
,
yonig’a kelgan Otabekka ham qaramoqqa majolsiz edi. (Abdulla Qodiriy.O’tkan kunlar)
“
Ozmoq
” - eti qochib ,ozg’in tortmoq, ozg’inlanmoq, oriqlanmoq. Kumush honimning
ozg’ani
sog’inishniki. Kumushbibi yillab yotg’uchi og’riqlardek
sarg’ayib ozg’an.
.(Abdulla
Qodiriy.O’tkan kunlar)
“
Ozg’inlamoq”
– oriqlamoq, ozmoq. Misol: Burung’i to’laligi ketib, ozg’inlangan va lekin
bu ozg’inlik uning husniga kamchilik bermay, bil’aks yuqorilatgan. (Abdulla Qodiriy.O’tkan
kunlar)
“
Etini yo’qotmoq
” – Et oldirmoq. Ozmoq. Shaxidbek zakotchimiz ham shu bir necha
kunning orasida qarib bir chorak etini yo’qatayozdi. (A.Qodiriy Mehrobdan chayon)
“
Kulimsiramoq”
- miyig’ida kulmoq, iljaymoq jilmaymoq. Ko’rsam bo’ladir…-dedi va
kulimsiragansimon.
Rahmat Otabekka
kulimsirab
qaradi-da, tog’asiga javob berdi. (Abdulla
Qodiriy.O’tkan kunlar)
“Kulumsimoq
”-biroz kulmoq. Kulumsiramoq bilan ma’nodosh bo’la oladi. Mohlar oyim
kulimsidi, agar o’lmasam shu do’ndiq qizimni berib, Anvarni o’zim kuyav qilaman. Yigitcha
ro’molimni keltirdi, tusida biroz
kulimsish
bor edi. (A.Qodiriy Mehrobdan chayon)
“Kulmoq”
yuz, ko’z harakatlari yoki har xil tovush bilan hursandligini zavq-shavqini ifoda
etmoq, kulgu ifodalamoq. Xech gap deb
kuldi.
Yana
gurr etib kulib
yubordilar. Yerga tushsa
mushuk yeb qo’yadi dedi Ra’no va
kulib qotib qoldi.
(A.Qodiriy Mehrobdan chayon)
Otabekka
kulib boqdi.
Kishilarning shaqillashib so’zlashishlari, xoxolab
kulishlari
saroyni ko’kka ko’targudek. .(Abdulla Qodiriy.O’tkan kunlar)
“Iljaymoq”
ovoz chiqarmay, lab, yuz-ko’z harakati bilan kulgu ifoda etmoq. Abdurahmon
turtib qo’ydi va Anvarga ishorat qilib ana ahvol degandek
iljaydi.
(A.Qodiriy Mehrobdan chayon)
Bir turlik
iljayib
yer tagidan Hasanaliga ko’z tashladi. (Abdulla Qodiriy.O’tkan kunlar)
“Dardmanlik” –
xastalik, kasal bo’lmoq.
Shundan beri Otabek
dardmand
. Ziyo aka
ajablanib dedi- qanday dardmandlik Otabek sog’ku. (Abdulla Qodiriy.O’tkan kunlar)
3
XULOSA
3
O'zbek tilining izohli lug’ati.5 jild.Toshkent 2006.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1206
Jismoniy jarayon fe’llari tirik organizmlarning, inson va hayvon organizmining jismoniy
holatini ifodalaydi. Bu fe’llar jonli mavjudodlarning tanasida, ularning muayyan a’zolarida sodir
bo’lgan jismoniy holatni, jarayonni ifodalaydi.
Jonli mavjudod organizmida sodir bo’ladigan fiziologik o’zgarishlar orqli namoyon
bo’ladigan fe’llarni jismoniy jarayon fe’llari deb ayta olamiz.
REFERENCES
1.
O‘zbek tilining izohli lug’ati.5 jild.Toshkent 2006.
2.
R.Rasulov.O‘zbek tili fe’llarining ma’no tuzilishi.Toshkent.2008.
3.
R.Rasulov O‘zbek tili nazariy grammatikasi muammolari.Toshkent.2022
4.
Abdulla Qodiriy O’tkan kunlar. Toshkent. 2016
5.
Abdulla Qodiriy Mehrobdan chayon. Toshkent. 2019
