ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
172
BUXORO AMIRLIGINING HINDISTON VA XITOY BILAN SAVDO
ALOQALARI
Oripova Chinnigul Aminjon qizi
Buxoro davlat universiteti 4 - bosqich talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.8013290
Annotatsiya.
Shaharlar hamisha mamlakatning siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotida
g’oyatda katta ahamiyatga ega bo’lgan. Chunki shaharlar davlat hokimiyati tayanchi, savdo va
hunarmandchilik markazi, madaniyat hamda ilm-fan o’chog’i vazifasini o’tagan. Ushbu
maqolada ham Buxoro amirlgining Hindiston va Xitoy bilan savdo aloqalari haqida yangi
tadqiqot natijalari yozilgan.
Kalit so’zlar:
savdo-sotiq, Buxoro amirligi, Hindiston, Xitoy, karvonsaroy.
ТОРГОВЫЕ ОТНОШЕНИЯ БУХАРСКОГО ЭМИРАТА С ИНДИЕЙ И
КИТАЕМ
Аннотация.
Города всегда имели большое значение в политической, экономической
и культурной жизни страны. Потому что города служили опорой государственной
власти, центром торговли и ремесел, центром культуры и науки. В данной статье
написаны новые результаты исследования торговых отношений Бухарского эмирата с
Индией и Китаем.
Ключевые слова:
торговля, Бухарский эмират, Индия, Китай, караван-сарай.
TRADE RELATIONS OF THE EMIRATE OF BUKHARA WITH INDIA AND
CHINA
Abstract.
Cities have always been of great importance in the political, economic and
cultural life of the country. Because cities served as a pillar of state power, a center of trade and
crafts, a center of culture and science. In this article, new results of a study of trade relations of
the Emirate of Bukhara with India and China are written.
Key words:
trade, Bukhara Emirate, India, China, caravanserai.
Sharq tijorat dunyosining yirik markazi bo’lgan Buxoro bilan Hindiston o’rtasidagi savdo
aloqalari keng qamrovli bo’lib, XIX asrda Buxoro, Samarqand va Qarshi Hindistonning mashhur
savdo markazlari – Peshovar, Shikarpur, Mo’lton bilan Afg’onistonning Kobul, Hirot va Qandahor
shaharlaridan o’tuvchi karvon yo’llari orqali bog’langan edi
1
.
Buxoro savdo karvonlari Qobul va Hindistonga ham borib savdo-sotiq ishlarini amalga
oshirishgan. Hindistondan buxorolik savdogarlar qimmatbaho toshlar, doridarmonlar va Kashmir
matolarini sotib olishgan. Hindistonlik savdogarlar ham, o’z navbatida, Buxoroga tashrif
buyurishgan va ko’plab xind matolarini olib kelishgan. Buxoro savdogarlari Xitoy, Sharqiy
Turkiston bilan ham savdo aloqalarini olib borishgan. Xitoy bilan savdo aloqalarini Qo’qon
xonligi orqali olib borishgan. Xitoyga paxta, qorakul teri, Buxoro xunarmandlarining turli xil
mahsulotlari olib borilgan. Xitoydan esa, eng avvalo, ko’p miqdorda ipak matolar va chinni
buyumlar olib kelingan
2
.
1
Мейендорф.Е.К. Путешествие из Оренбурга в Бухару –С, 129
2
Alimova R.R. O’rta Osiyo xonliklarining qo’shni davlatlar bilan diplomatik va savdo-iqtisodiy
munosabatlari.-T.:2017.-b.35
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
173
Hindikush orqali o’tuvchi karvon yo’llaridagi murakkab tabiiy shaoitlar va tog’lik
qabilalarning hujumi xavflari tufayli savdogarlar Hindistondan Buxoroga mol keltirishda povinda
qabilasining qurolli soqchilari xizmatidan foydalanishgan. Povinda hindistonlik va buxorolik
savdogarlar mollarini manzilga yetkazib berishdan tashqari o’zi ham mol olib sotish bilan
shug’ullangan. Bu qabila Buxoro bozorlariga Hindistonning janubida to’qiladigan “muslin”degan
yupqa matoni, nil bo’yog’i, doka, choy, kimxob, bo’yog’i beruvchi ildizlar, dorivor giyohlar, qora
murch, sholi va boshqa xil mollarni katta miqdorda keltirib sotilgan
3
.
Peshovardan yo’lga chiqqan povinda karvoni afg’onlarning haybar qabilasi yashovchi
Haybar dovoni orqali 3 kun bosib Jalolobodga yetib kelgan. U yerdan Kobulga kelgach, zakot
to’lagan. Kobuldan Bomiyongacha 16 kunlik tog’lik yo’l bo’lib, bu yo’lda Sarichashma, Hulm va
Bimiyonda yana zakot to’langan
4
.
Bomiyondan Balxgacha 2 kun, Balxdan Karkigacha 7-9 kun yurgan povinda karvoni Balx
va Karkida ham zakot to’lab, Qarshiga kelgan. Bu yerda Qo’qon va Toshkentga boruvchi
savdogarlar Samarqandga tomon, qolganlar esa Buxoroga yo’l olishgan. Buxoroda Kobul
yo’nalishi bo’yicha ortiga qaytgan povinda Qarshi, Karkida boj to’lab, afg’on tuprog’iga kirgan.
Balx, Hulm, Bomiyon, Kobulda boj to’lab, Jalolobod so’ng Haybar dovoni orqali Peshovarga yetib
kelgan
5
.
Buxorodan Hindistonga chiqariladigan ipakning asosiy qismi Mo’lton shahrida
mahsulotga aylantirilgan. Bu molni manzilga yetkazishda povinda, ya’ni lohanlar bilan birga
shikapurlik savdogarlar ham ishtirok etganlar. Buxorodan ipakni tuyalarga ortib 15 kunda Hulmga
yetib kelgan savdogarlar har bir yuk uchun 1,5 tillodan boj to’lashgan hamda tuyalarni
almashtirishgan. Kobulga kelishib, Buxorodan xarid qilingan novvot, zar ip va rus nonkasini
sotishgan. Umuman, olganda, har bir tuya ipak uchun 250-300 rupiya oralig’ida boj to’lab,
Qandahor yoki G’azna orqali Hindistonga yetib kelingan. XIX asrning o’rtalariga kelib, ingliz-
hind mollari Buxoro bozorlariga 2 asosiy yo’l orqali keltirilgan:
1)
Kalkutta yoki Bombaydan Peshovar orqali Kobulga, u yerdan Buxoroga;
2)
Hindistondan dengiz orqali fors qo’ltig’idagi Bandar-Bushehr port shahriga, u yerdan
Isfahon, Mashhad, Marv, Chorjo’y orqali Buxoroga
6
Barcha xorijiy savdogarlarga Buxoro xonligining Buxoro xonligining butun hududida
erkin yashash huquqi berilgan. O’zga dindagilarga ularning kamsitilmasligi uchun yo’l
ruxsatnomalari berilib, o’zlari xohlagan vaqtlarida vatanlariga qaytib ketishlari ta’min etilgan.
Agar, musulmon – sunniylarga nisbatan ikki baravar ortiq boj to’lashlarini hisobga olmaganda,
ular hech bir kamsitilmagan
7
.
Borns, Buxoroda hind savdogarlari musulmon savdogarlari bilan bir qatorda imtiyozga
egalar va ular o’z ahvollaridan mamnundirlar, deb qayd etadi. Uning yozishicha, hindlarni
majburiy suratda musulmon qilish hollari ro’y bermagan. XIX asrning birinchi yarmida Shikarpur,
3
Ахмедов Б.А. Историко-географическая литература Средней Азии ХVI-ХVIII вв. (Письменные
памятники). Ташкент. 1985
4
Саидкулов Т.С. Самарканд во второй половине ХIХ – начале ХХ веков. Самарканд, 1970
5
Иванов П.П. Очерки по истории Средней Азии. М., 1958
6
Записки о Бухарском ханстве. (Отчеты П.И.Демезона и И.В.Виткевича). М.1983. с 76
7
Ахмедов Б.А. Историко-географическая литература Средней Азии ХVI-ХVIII вв. (Письменные
памятники). Ташкент. 1985
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
174
Mo’lton kabi Hind shahrlari savdogarlari Buxoroga oltin iplar qo’shilib to’qilgan shoyi
gazlamalar, yupqa ip-gazlamalardan to’qilgan sallalik va astralik, marvarid va qimmatbaho
toshlar, shuningdek nil bo’yog’ini katta miqdorda olib kelganlar
8
.
Rus tovarlari Buxoro orqali Hirot bozorlariga ham olib borilgan. G.Amirovning
Buxoroning savdo ahamiyati to’g’risidagi fikrlarini Mulla Alim Mahmudninng “Tarixi Turkiston” asari
ham tasdiqlaydi. Muallif bu asarda Buxoroni o’z davrining muhim savdo markazi bo’lganligini
ta’kidlagan. Ammo o’rta osiyolik, afg’on, eron, hind savdogarlarining vositachiligi orqali rus
tovarlari O’rta Osiyo va Sharq mamlakatlariga olib borilgan. Amirov Kashmir savdosi haqida
«Kashmirda 12 ming dastgoh bo’lib, unda 100000 shol ro’moli to’qiladi, undan 60000
Hindistonga, 12000 Eron, Turkiya va boshqa joylarga, 3000 Buxoro va Rossiyaga jo’natishga
mo’ljallangan, 20000 ni aholi sotib olgan, deb yozadi. Meyendorf Buxoro bozorlari rastasida hind
parchasi va ip gazlama matolari borligini eslatadi. Buxoroga Hindistondan guruch, qimmatbaho
toshlar va yupqa shamshir keltirilgan. U Buxoroning afg’on savdogarlari orqali Kashmir bilan olib
borgan savdosi to’g’risida yozadi. Ular Kashmirdan shol va zar iplardan to’qilgan movut olib
kelganlari haqida yozadi
9
.
Meyendorf hindlar o’z tovarlari bilan Kabul, Shikarpur, Multon va umuman Hindistondan
keladilar, deb yozadi. Ular kashmir sholi, zar ip bilan to’qilgan ipak matolar, yupqa ip matolar, salla
uchun ishlatiladigan oq mato va astarlik uchun ishlatiladigan gulli mato, mayda dur va qimmatbaho
toshlar, nil bo’yog’i keltirgan.
REFERENCES
1.
Rajabov,
O.
I.
(2022).
HISTORY
OF
FORTRESS
OF
MAKHMUD
TOROBI.
International Journal of Intellectual Cultural Heritage
,
2
(6), 50-54.
2.
Rajabov, O. (2021). CHOR BAKR TARIXIY ME’MORIY MAJMUASI
XUSUSIDA.
ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz)
,
8
(8).
3.
Iskandarovich, R. O. (2022). Historical Architectural Complex of the Chor (Pers. Four)
Bakr Ensemble.
Telematique
, 6886-6890.
4.
Rajabov, O. (2020). Qizbibi va Hazrat Bibi manzilgohlari muqaddas qadamjo
sifatida.
ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz)
,
1
(1).
5.
Iskandarovich, R. O. (2022). Historical Architectural Complex of the Chor (Pers. Four)
Bakr Ensemble.
Telematique
, 6886-6890.
6.
Umarov, B. B. O. (2022). SCIENCE, EDUCATION AND CULTURE DURING THE
RULE OF THE SOMANIANS. International Journal of Intellectual Cultural
Heritage, 2(6), 46-49.
7.
UMAROV, B. (2022). ARCHITECTURE OF BUKHARA IN THE ASHTARKHANID
PERIOD. International Journal of Intellectual Cultural Heritage, 2(2), 94-100.
8.
Umarov B. БУХОРО ВОҲАСИ ТУРАР-ЖОЙЛАРИ //ЦЕНТР НАУЧНЫХ
ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz). – 2022. – Т. 22. – №. 22.
8
Гуламов.Х.А Из истории дипломатических отношений России с Бухарском ханством XVIII в. –
Т., 1992, -С. 31-32
9
http://www.hozir.org/mundarija-kirish-i-bob-buxoro-amirligining-ichki-savdo-munosab.html?page=3
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
175
9.
BAXTISHOD, U., & ULUG‘BEK, Q. Y. (2022). MS ANDREEV-THE GREAT
EASTERN SCIENTIST. International Journal of Philosophical Studies and Social
Sciences, 2(3), 120-123.
10.
Умаров, Б. Б. (2021). НА КИСЛЯКОВ ТАДҚИҚОТЛАРИДА ЖАНУБИЙ
ТОЖИКИСТОН ЭТНИК ТАРИХИ. Scientific progress, 1(6), 1005-1009.
11.
Умаров, Б. Б. (2021). НА КИСЛЯКОВ-ПОПУЛЯРИЗАТОР МУЗЕЕВ И ИСТОРИИ
ТАДЖИКСКОГО НАРОДА. Экономика и социум, (11-2 (90)), 495-497.
12.
Ravshanovich, S. D. (2022). CURRENTLY, THE PLACE OF AFGHANISTAN IN THE
COMMUNICATION OF CENTRAL AND SOUTH ASIA. International Journal of
Intellectual Cultural Heritage, 2(6), 55-59.
13.
SHAROPOV, D. (2022). ПРАВИТЕЛЬ МАНГЫТОВ ЭМИР ХАЙДАР. International
Journal of Intellectual Cultural Heritage, 2(2), 101-104.
14.
Sharopov, D. R. O. G. L. (2021). ARAB XALIFALIGIDAN MUSTAQIL TOHIRIYLAR
DAVLATINING AJRALIB CHIQISHI. Scientific progress, 2(7), 817-820.
15.
Umarov B. OLIY TA’LIMDA TALABALAR O ‘QUV-BILUV FAOLIYATINING
PSIXODIDAKTIK ASOSLARI //ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz). –
2021. – Т. 8. – №. 8.
16.
Umarov B. NA KISLYAKOV TADQIQOTLARIDA BUXORO AMIRLIGIDAGI
FEODAL VA QISHLOQ XO ‘JALIGI MUNOSABATLARINING YORITILIShI
//ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz). – 2021. – Т. 6. – №. 6.
17.
ogli Umarov, B. B. (2021). FAMILY AND MARRIAGE RELATIONS IN NA
KISLYAKOV'S RESEARCH.
Journal of Central Asian Social Studies
,
2
(02), 127-135.
18.
O‘G‘Li, U. B. B., & Temirov, F. (2023). SOURCES OF INFORMATION ON THE
SOCIO-ECONOMIC LIFE OF THE SOMANIAN DYNASTY.
International Journal of
Intellectual Cultural Heritage
,
3
(3), 35-41.
19.
Umedovich, T. F. (2022). SADRIDDIN AYNI-IN THE MEMOIRS OF HIS
CONTEMPORARIES.
International Journal of Philosophical Studies and Social
Sciences
,
2
(6), 31-36.
20.
Болтаев, А. Х. (2018). ИССЛЕДОВАНИЕ С. ЮРЕНЕВА В МЕЧЕТИ
КАЛЯН.
European Journal of Humanities and Social Sciences
, (5), 8-12.
21.
Болтаев А. Х. Бухоро музейи–тарихий ўлкашунослик маркази сифатида //Тошкент:
Наврўз. – 2019. – Т. 70.
22.
Болтаев А. Ҳ. Бухоро ўлкашунослиги тарихини ўрганишда СН Юренев
ёзишмаларининг ўрни //Тошкент: Ўзбекистон Миллий университети хабарлари. –
2018. – №. 1. – С. 5-9.
23.
Болтаев, А. Ҳ. (2018). Бухоро шаҳри 11 дарвозасининг тарихи ва тақдири (ўлкашунос
ТФ Гелах тадқиқотларида).
Тюркоязычные страны. Республиканский научно-
методический и познавательный журнал.–Алмати
,
2
, 6-8.
24.
Болтаев, А. (2020). БУХОРО УЛКАШ УНОСЛИК МУЗЕИИНИНГ Ш
АКЛЛАНИШИ
ВА
ДАСТЛАБКИ
ФАОЛИЯТИ.
ЦЕНТР
НАУЧНЫХ
ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz)
,
1
(1).
