ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
837
NON BILAN BOG‘LIQ LEKSEMALARNING LEKSIKOGRAFIK TADQIQI
Temirova Kamola Baxtiyor qizi
kamolatemirova28@gmail.ru
Termiz davlat universiteti tayanch doktoranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.8046047
Annotatsiya.
Ushbu maqolada xamir mahsulotlari, xamirdan tayyorlangan oziq-ovqatlar,
jumladan, non haqida ma’lumotlar berilgan. Shuningdek, non, non bilan bog’liq leksemalarning
izohi, non turlarining izohli lug’atlarda ifodalanishi, ayrim turlarining tayyorlanish jarajonlari
haqida izohlar qoldirilgan.
Kalit so‘zlar
: Lug’at, taom nomlari, xamirli taomlar, non va non mahsulotlari, obi non
(uy noni), kunjutli va sedanali non (bozor noni), jizzali non, go’shtli non, zog’ora non, jirish non,
patir, gijda non, shirmoy non, qo’shaloq shirmon, shirmoy patir, qashqari patir, yog’lik kulcha,
ko’mach va hokazo.
LEXICOGRAPHICSTUDY OF LEXEMES RELATED TO BREAD
Abstract.
This article provides information about dough products, foods made from dough,
including bread. Also, there are comments about bread, the explanation of bread-related lexemes,
the description of bread types in explanatory dictionaries, and the preparation of bread types in
explanatory dictionaries, and the preparation procedures of some types of bread.
Keywords:
food names, dough dishes, bread and bakery products, obi bread (home bread),
jirish bread, shirmoy bread, komacg, etc
.
ЛЕКСИКОГРАФИЧЕСКОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ ЛЕКСЕМ, СВЯЗАННЫХ С
ХЛЕБОМ
Аннотация.
В данной статье представлена информация об изделиях из теста,
продуктах из теста, в том числе о хлебе. Также есть комментарии о хлебе, объяснение
лексем, связанных с хлебом, описание видов хлеба в толковых словарях, приготовление
видов хлеба в толковых словарях и процедуры приготовления некоторых видов хлеба.
Ключевые слова:
названия блюд, блюда из теста, хлеб и хлебобулочные изделия, хлеб
оби (домашний хлеб), хлеб джириш, хлеб ширмой, комач и др.
Ma’lumki, lug‘at jami bilimlar majmuyi hisoblanadi. Unda inson so‘z boyligi jamlangan
bo‘ladi. Lug‘at orqali kishining fikri aniqlashadi, nutqi to‘g‘rilanadi va obrazlilik ta’minlanadi.
Lug‘at ustida ishlashdan maqsad – so‘z yoki termin ma’nosi, imlosi, etimologiyasi, talaffuzi,
tarjimasi singarilar aniqlashtirish va ular haqida ma’lumotga ega bo‘lishdan iborat.
Lugʻatlar
maʼnaviy, madaniy sohada muhim oʻrin egallaydi, ularda jamiyatning maʼlum davrda erishgan
bilimlari aks etadi. Shuningdek lug’atlarda oziq-ovqat mahsulotlari, taom nomlari, jumladan,
xamirli taomlarning etimologiyasi, tayyorlanish jarayonlari haqida ma’lumotlar berilgan.
O’zbek xonadoni oshxonasiga mansub bo’lgan xamir taomlar chiroyli ko’rinishi, serlazzat
va to’qtutarligi bilan ajralib turadi. O‘zbek dasturxonini xamir mahsulotlaridan tayyorlangan
taomlarsiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Xamir mahsulotlari xamirning quyidagi to’rt turidan, ya’ni:
1.
oddiy xamirturushsiz xamirdan. Bu xildagi xamir patir, somsa, qatlama, manti,
chuchvara va lag’mon tayyorlash uchun ishlatiladi.
2.
oddiy xamirturushli xamirdan. Xamirturushli xamir obi non, gijda non, har turli
somsalar va yutangza tayyorlash uchun ishlatiladi;
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
838
3.
xamirturushsiz sut, yog’, tuxum solingan xamirdan. Bunday xamirdan turli nonlar,
patir, kulcha, o’rama, chak-chak, zangza, bo’g’irsoq kabilar tayyorlanadi.
4.
xamirturushli sut, yog’, tuxum solingan xamirdan tayyorlanadi.
1
Yuqorida xamirdan tayyorlanadigan oziq-ovqat nomlarini qayd etib o’tdik. Aynan ushbu
maqolamizda o’zbek dasturxonini bezab turuvchi non va non mahsulotlarining lug’atlarda
ifodalanishi haqida to’xtalmoqchimiz.
Non o‘zbek mentaliteti tushunchasini belgilab beruvchi muhim madaniy tushunchadir.
Binobarin, “non va dasturxon”ni o‘zbek xalqining ma’naviy dunyoqarashi uchun ajralmas tarkibiy
qism, osoyishta uyning eng muhim ramzi sifatida tahlil qilish mumkin va yana shuni
ta’kidlaymizki, tarixiy asarlarda yoki zamonaviy mualliflar asarlarida bu axloqiy zamin o‘zining
asosiy maqsadini yo‘qotmaydi. O‘zbek tilining 5 tomli izohli lug’atida non haqida, shuningdek,
ushbu leksema bilan bog’liq birliklar haqida izohlar qoldirilgan.
NON – (non; oziq-ovqat) 1. Xamirdan tayyorlanib, tandir, o‘choq, tovada pishiriladigan
yegulik. Masalan, bug‘doy non, zog‘ora non, shirmoy non, bo‘lka non
. Non yasab bo‘lguncha,
tandir qizidi. Keyin bir chekkadan yopdim (
Oybek, Tanlangan asarlar). 2. Umuman, yegulik-
ichgulik, yashash, tirikchilik uchun zarur narsa. Masalan,
Matqovul aka, men non toparmikanman,
deb qorin g‘amida maktab ochganim yo‘q, – dedi u bosiqlik bilan.
3. Non gadoyi – nonga zor,
kambag‘al
–
qashshoq.
U yo o‘z-o‘zini o‘ldirardi, yo xizmatkor yigit bilan bir yurtga qochib,
kambag‘allikda, non gadoyi bo‘lib yashardi (
Oybek, Tanlangan asarlar). 4.
Non yemoq
biror
narsadan foydalanib tirikchilik o‘tkazmoq, kun kechirmoq.
Doim hovli, yer janjalidan non yeb
yuradigan bir ellikboshi, afandining yo‘lini to‘sib, ko‘rgan tushini aytib berdi
(“Latifalar”). 5.
Non
sindirish
(yoki ushatish) etnografiya. nikoh to‘yi marosimlarining bir qismi: qiz tomon, ya’ni
uning ota-onalari sovchi yuborgan tomonga o‘z roziligini bergach, sovchilar keltirgan dasturxon
ochilib, shu rozilik belgisi sifatida non sindirilishi va to‘y bilan bog‘liq masalalarning belgilanishi,
hal qilinishidir. 6.
Noni butun –
tirikchilik, yashash uchun zarur narsalari but, muhayyo, hech
narsadan kamchiligi yo‘q, bekam-ko‘st, to‘kisligidir. Masalan,
Sartarosh u dunyo, bu dunyo xor
bo‘lmaydi. Hamma vaqt noni butun.
7.
Noni yarimta
–
biror sherik yoki raqobatchi tufayli topish-
tutishi kamaygan, yetishmay qolganlikdir. Masalan,
nima, Qobilov kelib, nonimiz yarimta bo‘lib
qoldimi, aksincha, qo‘lni-qo‘lga berib ishlasangiz, bitta noningiz ikkita bo‘ladi.
8.
Nonini tuya
qilmoq
–
birovga tegishli haqning ma’lum qismini olmoq, o‘zlashtirmoq. Masalan: “
Bo‘shanglik
qilsam, nonimni tuya qilib berishlari aniq
”
, – o‘yladi Yo‘lchi (
Oybek, Tanlangan asarlar).
2
Xamirturushli xamirdan tayyorlanadigan non va non mahsulotlari: obi non (uy noni),
kunjutli va sedanali non (bozor noni), jizzali non, go’shtli non, zog’ora non, jirish non, patir, gijda
non, shirmoy non, qo’shaloq shirmon, shirmoy patir, qashqari patir, yog’lik kulcha, ko’mach va
hokazo.
Xamirturushsiz xamirdan tayyorlanadigan non va non mahsulotlari: lochira, qatirma,
chevati, patircha, qiymali patir, terinon, qatlama, piyozli qatlama, qatlama patir va hokazo.
Quyida xamirtirushli va xamirturushsiz xamirdan tayyorlangan ayrim non turlarining
lug’atlarda (O‘TIL.2020) ifodalanishi jadvalda aks ettirilgan.
1
Карим Маҳмудов. Ўзбек таомлари. Т.:УзССР.1960. – Б. 153
2
Ўзбек тилиʜиʜг изоҳли лyғати.
–
Т.: Ўзбекиcтоʜ НМИУ, 2020. - Б. 57.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
839
1-jadval
Xamirturushli
xamirdan
tayyorlanadigan nonlar:
Xamirturushsiz xamirdan tayyorlanadigan
non va non mahsulotlari
1
OBINON [f.] “Obi” degani xamiri
suvda qorilgan ma’noni anglatadi.
Oshirma
xamirdan
yopilgan
yupqa non (ko’pincha bozor
uchun
va
to’y-hashamda
tayyorlanadi).
Ziyofat dasturxoni
chinakam boyvachcha nomiga
yarasha
edi.
Dasturxon
chekkalariga sedanali obinon,
mushtday qip-qizil gijda non,
yog’liq patir, jizzalik non,
qatlamalar qo’yilgan.
«Yoshlik».
3
QATIRMA
Oshirilmagan xamirdan qozonda
yog’siz pishirilgan yupqa non.
Otasiga deb,
xurmachaga solingan oshning ustiga bitta
qatirmani yopib, ro’molchaga tugdi-da,
chiqib ketdi.
Oydin, Gulsanam.
4
2
Jirish
shv.
Chala
elangan,
serkepak
un
va
shundan
tayyorlangan non. Maxsum jirish
nondan bir chimdim og’ziga
tashlab,
tashqariga
chiqdi.
V.G’ofurov, Vafodor.
5
Nonning bu turi mutlaqo unutilib
ketgan hisoblanadi. Chunki uni
tayyorlash uchun zarur bo’lgan
kepak yo’q. U noyob masalliq.
Xalq tabobatida jirish non diabet,
qon
bosimining
kuchayishi
(gipertoniya)
xayolparishonlik
(ateroskleroz) jigar va o’t qopi
kasalliklarida, qabziyatda empiric
ravishda , ya’ni uzoq muddat
o’tkazilgan tajribalarga asoslanib
parhez
sifatida
tavsiya
etib
kelingan.
6
PATIR I
[a.
- oshirilmagan, ko’ptirilmagan
(non)] Ko’pincha yog’ aralashtirilgan,
oshirilmagan
xamirdan
chekichlab
tayyorlanadigan yupqaroq non.
Sho’rvaga
patir to’g’ramoq. [Jondor] Xamiri nuqul
qaymoqqa qorilib, og’izda erib ketuvchi o-poq
patir nonlarni.. ushatib tashladi.
Oybek,
Tanlangan asarlar.
U [Paxlavon] yosh
shoirning g’amini eb, patir non, qatlama,
sharbat olib kelgan edi.
M. Osim, Karvon
yo’llarida.
7
Patir non . Patir-forscha talaffuzi “fotir”
bo’lib, yog’ solingan va katta yasalgan non
ma’nosini anglatgan . Qadim zamonlardan to
hanuzgacha yetib kelgan bu non ramziy
ma’nolarni ham anglatadigan bo’lib, aziz
mehmon va to’y dasturxonining ko’rki
hisoblangan. Dasturxonda patir bo’lishligi
mehmondorchilik uchun maxsus tayyorgarlik
ko’rilganini anglatgan. Uning katta qilib
yopilishi
ko’chilik
iste’mol
etilishiga
mo’ljallanganligini bildiradi.
8
3
Ўзбек тилиʜиʜг изоҳли лyғати.
–
Т.: Ўзбекиcтоʜ НМИУ, 2020. - Б. 73
4
Ўзбек тилиʜиʜг изоҳли лyғати.
–
Т.: Ўзбекиcтоʜ НМИУ, 2020. 3-tom. - Б.237
5
Ўзбек тилиʜиʜг изоҳли лyғати.
–
Т.: Ўзбекиcтоʜ НМИУ, 2020. - Б. 2-tom.94
6
Карим Маҳмудов. Ўзбек тансиқ таомлари. Т.: Меҳнат, 1989. – Б. 265
7
Ўзбек тилиʜиʜг изоҳли лyғати.
–
Т.: Ўзбекиcтоʜ НМИУ, 2020. - Б. 2-tom.94
8
Карим Маҳмудов. Ўзбек тансиқ таомлари. Т.: Меҳнат, 1989. – Б. 267
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
840
3
ZOG’ORA non Makkajo’xori
yoki oq jo’xori unidan yopilgan
non.
Zog’ora non bilan tamaddi
qilib,
ayozli
kechalarda
er
ag’dargan traktorchilar bilan
tanishdik.
“
O’zbekiston
qo’riqlari”.
Bitta zog’ora kulchani
to’rtga
bo’lib
eyishdi,
nonushtalari shu bo’ldi.
T. Malik,
Ajab
dunyo.
Choyxonachi
qovurilgan baliq, zog’ora non,
kumush qumg’onda choy keltirdi.
S. Siyoyev, Yorug’lik.
9
Nonning bu xili ham unutilgan
hisoblanadi.
Sababi
zog’ora
makkajo’xori unidan tayyorlanar
edi, bunday un esa endilikda
ishlab chiqarilmaydi.
10
LOChIRA Oshirilmagan (xamirturushsiz)
xamirdan yupqa qilib yoyib, tandirda singgak
qilib pishirilgan non.
Tandirdan lochira
singari yupqa, lekin elakday-elakday katta
nonlarni uzdi-da, savatga solib, ayvonga
keltirdi.
H. Nazir, Eng muhimi.
Gulsumbibi
sho’rva uchun tandirda lochira yopadi.
Oybek, Tanlangan asarlar.
11
Lochira lashura so’zidan olingan bo’lib, etsiz,
ozg’in, yuqa ma’nosini anglatadi. Darhaqiqat,
lochira yupqa non. Uni ilgari tandirga
yopilgan, endilikda duxovkada pishiriladigan
xili kelib chiqqan.
12
4
SHIRMOY(I), shirmoy(i) non
[f.
— sut qo’shilgan non] Oliy navli
unga no’xat unidan qo’shib, sut va
yog’ solib tayyorlangan non.
Yigitcha o’chakishganday setkada
shirmoyi ko’tarib o’tib ketdi.
I.
Qalandarov,
Shoxidamas,
bargida.
Faxriddin
bozordan,
otasi tayinlagancha, ikkita shir-
moy non, yarim qadoq pista oldi.
A. Qahhor, Boshsiz odam.
13
Shirmon, shirmon non
s.t.
Shirmo-
y(i).
Qiz shirmondan bir burda
ushatib,
yigitga
uzatdi.
H.
G’ulom,
Toshkentliklar.
..savatlardagi shirmon nonlarni
ko’rganda, bolaning ko’zlari
olayib, ichdan «ana ovqatu mana
CHAPATI
shv.
Yupqa qatirma non; lochira.
Ertalab Axmad Husayn bir piyola choy va bir
burda chapati bilan nahorlik qilib, o’rnidan
turdi.
Oybek, Nur qidirib.
15
9
Ўзбек тилиʜиʜг изоҳли лyғати.
–
Т.: Ўзбекиcтоʜ НМИУ, 2020. - Б. 2-tom.162
10
Карим Маҳмудов. Ўзбек тансиқ таомлари. Т.: Меҳнат, 1989. – Б. 266
11
Ўзбек тилиʜиʜг изоҳли лyғати.
–
Т.: Ўзбекиcтоʜ НМИУ, 2020. 2-tom. - Б. 510
12
Карим Маҳмудов. Ўзбек тансиқ таомлари. Т.: Меҳнат, 1989. – Б. 270
13
Ўзбек тилиʜиʜг изоҳли лyғати.
–
Т.: Ўзбекиcтоʜ НМИУ, 2020. - Б. 4-tom.581
15
Ўзбек тилиʜиʜг изоҳли лyғати.
–
Т.: Ўзбекиcтоʜ НМИУ, 2020. - Б. 4-tom.-458
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
841
ovqat!» deb qo’ydi.
P. Tursun,
O’qituvchi.
14
5
KO’MACH Issiq kulga ko’mib
pishiriladigan non.
Ko’chib ketar
vaqtida Zebo, Yozi kelsa er deb,
biroz unni ko’mach qilib, qo’rga
ko’mib ketgan ekan.
“Yozi bilan
Zebo”.
16
KO’MOCH
ayn.
ko’mach.
..sizni
bir oz maza-lirok non bilan
mehmon
qilmoqchi
bo’lib,
ko’moch xamiriga bir kosa sut
qo’shdim.
S. Ayniy, Qullar.
17
QATLAMA
Oddiy xamirdan yupqa yoyib,
yog’da pishiriladigan taom (boshqa shu kabi
pishiriqlardan qatlamliligi bilan ajralib turadi).
Patnislarda, tog’oralarda, savatlarda kulcha,
qovurma chuchvara, varaqi, qatlama va
boshqa har nav meva-chevalar.
Oybek,
Tanlangan asarlar
18
“Qatlama” o’z nomi
bilan “qatlamoq” so’zidan olingan bo’lib
xamirni qat-qat hozirlab ora-orasiga qaymoq
surtib, sariyog’da qovurib pishirilgani uchun
g’oyatda to’qtutardir.
19
Milliy taomlar va ne’matlar orasida non qadim-qadimdan o‘ziga xosligi bilan qadrlanib
keladi. U insoniyatning eng qadimiy va zaruriy ozuqasidir. Non va non mahsulotlari bilan bog‘liq
leksemalar milliy mentalitetni ifodаlovchi lug‘aviy birliklarni o‘zida mujassam etganligi ona
tilimizning lug‘at boyligi cheksizligidan darak beradi.
REFERENCES
1.
Ўзбек тилиʜиʜг изоҳли лyғати.
–
Т.: Ўзбекиcтоʜ НМИУ, 2020.
2.
Карим Маҳмудов. Ўзбек тансиқ таомлари. Т.: Меҳнат, 1989.
3.
Alisher Navoiy asarlari tilining izohli lug’ati. –Toshkent:Fan, 1983.T.II. B.376
4.
O‘zbek tilining izohli lug’ati. Moskva.:”Rus tili” nashriyoti. 1981. –B. 187
5.
Fayzullayeva Mavlyuda.O‘zbek milliy taomlari va tanovul madaniyati. –Toshkent:”Yosh avlod
matbaa”. 2021.
6.
Карим Маҳмудов. Ўзбек таомлари. Т.:УзССР.1960.
7.
Карим Маҳмyдоʙ. Қизиқарли пазаʜдалик. – Т.: Ўқитyʙчи, 1987. – Б.30.
8.
Каримоʙ М.,Тўрақyлоʙ Б. Cамарқаʜд ʜоʜлари. – Т., 2011. - Б.8-9.
14
Ўзбек тилиʜиʜг изоҳли лyғати.
–
Т.: Ўзбекиcтоʜ НМИУ, 2020. - Б. 4-tom.-581
16
Ўзбек тилиʜиʜг изоҳли лyғати.
–
Т.: Ўзбекиcтоʜ НМИУ, 2020. - Б. 2-tom.-456
17
Ўзбек тилиʜиʜг изоҳли лyғати.
–
Т.: Ўзбекиcтоʜ НМИУ, 2020. - Б. 2-tom.-457
18
Ўзбек тилиʜиʜг изоҳли лyғати.
–
Т.: Ўзбекиcтоʜ НМИУ, 2020. - Б. 5-tom.261
19
Карим Маҳмудов. Ўзбек тансиқ таомлари. Т.: Меҳнат, 1989. – Б. 270
