46
MAHMUD KOSHG’ARIYNING “DEVONU LUG’ATIT TURK” ASARIDA
KELTIRILGAN UY-RO’ZG’OR BUYUMLARI
Temirova Kamola Baxtiyor qizi
kamolatemirova28@gmail.ru
Termiz davlat universiteti tayanch doktoranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.8426456
Annotatsiya.
Ushbu maqolada ovqatlanish san’ati, oshpazlik va pazandachilik mahorati,
shuningdek, taom tayyorashda ishlatiladigan uy-ro’zg’or buyumlari haqida so’z ketgan. Manba
sifatida M.Koshg’ariyning “Devonu lug’otit turk” asaridan o’rin olgan uy-ro’zg’or va oshxona
buyumlari guruhlashtirilgan tarzda bayon etilgan.
Kalit so’zlar:
Idiš, ešič, qamïč (qamich), ayaq, qamïč (qamich), Čanaq (chanaq), qašuq
(qashuq), pičӓk (pichak), čögӓn (cho’gan), tewsi (tevsi) va hokazo.
HOUSEHOLD ITEMS MENTIONED IN MAHMUD KOSHGARI'S WORK
"DEVONU LUGATIT TURK"
Abstract.
This article talks about the art of eating, cooking and cooking skills, as well as
household items used in cooking. As a source, household and kitchen items taken from M.
Koshgari's work "Devonu lug'otit turk" are described in a grouped manner.
Key words:
Idiš, ešič, qamïč (whip), leg, qamïč (whip), Čanaq (spoon), kašuq (spoon),
pičäk (knife), čögän (cho’gan), tewsi (tewsi), etc.
ПРЕДМЕТЫ БЫТА, УПОМЯНУТЫЕ В ПРОИЗВЕДЕНИИ МАХМУДА
КОШГАРИ «ДЕВОНУ ЛУГАТИТ ТЮРК»
Аннотация.
В данной статье рассказывается об искусстве принятия пищи,
приготовлении пищи и кулинарных навыках, а также предметах быта, используемых при
приготовлении пищи. В качестве источника сгруппировано описываются предметы быта
и кухни, взятые из произведения М. Кошгари «Девону лугъотит тюрк».
Ключевые слова:
идиш, эшич, камыч (кнут), камыч (кнут), чанак (ложка), кашук
(ложка), пичак (нож), чогян (чоган), тевси (тевси) и др.
Ovqatlanish inson hayotining asosiy shart-sharoiti hisoblanadi va u xalq iqtisodiy
farovonligining muhim ko’rsatkichlaridan biri bo’lib, muayyan jamiyatning iqtisodiy hayoti
bilan chambarchas bog’liq bo‘ladi. Ovqat tayyorlash usuli hamma xalqlarda juda qadim
zamonlardan kelib chiqqan bo’lib, uning keyingi rivojlanishi bir tomondan mamlakatning
iqtisodiy va iqlim sharoitlari bilan, ikkinchi tomondan esa jamiyat tarixi va xalqning madaniy
47
taraqqiyoti bilan belgilanadi. O’zbek oshpazligi va pazandalik san’ati ham san’atning bosh
tarmoqlari kabi doimo o’zgarib, boyib borgan. Pazandachilik san’atini namoyon etishda, mazali
taomlar tayyorlashda kerakli bo’ladigan oshxona anjomlari, uy-ro’zg’or buyumlarining o’rni
beqiyos.
Tarixan bizga ma’lumki, insoniyat ibtidoiy to’da davridan buyon ham uy-ro’zg’or
buyumlarini yasashgan va ulardan foydalanishgan. Keyinchalik esa ular yanada takomillashib,
foydalanishga qulay tarzda qayta ishlanib kelavergan. Hozirgi kunga kelib esa uy-ro’zg’or
buyumlari bejirim, qulay va chidamli bir ko’rinishga keltirildi. Negaki inson aqli takomillashuvi
hayot tarzining tubdan yaxshilanishiga ko’mak berdi. XI asrda ham odamlar sivilizatsiyadan
ancha yiroqda bo’lishlariga qaramay, turli xil uy-ro’zg’or anjomlaridan foydalanganlar.
Jumladan, qomusiy olim Mahmud Koshg’ariy qimmatli asarida ushbu buyumlarning anchagina
qismini berib o’tadi va ularning asl kelib chiqish o’zagini izohlashga harakat qiladi. Lug’atda
“idish” so’ziga quyidagicha izoh qoldirilgan:
Idiš (idish)-
qadah; payola; yag’mo, tuxsi, yamak, o’g’uz va arg’ulat tilida tos, obdasta,
tovoq va laganlarning hammasi
idiš
deb yuritiladi. Masalan, qazan – ovqat pishirishga
mo’ljallangan buyum. M. Koshg’ariy lug’atida ashich so’zi ―qozon ma’nosini bildirgan. L.
Budagov lug’atida qazg’an, kazan, V.V.Radlov lug’atida yog’ochdan ishlangan qozon
quyadigan qolip deb izoh beriladi. “Devon” da bu turdagi so’zliklarning 20 dan ortiq turini
ko’rishimiz mumkin.
Shu o’rinda Mahmud Koshg’ariyning “Devonu lug’atit turk” asaridan o’rin olgan uy-ro’zg’or
buyumlarini quyidagicha guruhlash mumkin:
1.
Ovqat tayyorlashda ishlatiladigan oshxona buyumlari._
qozon-tovoq, pichoq, kapgir va
cho’mich va hokazo.
2.
Ovqatlanish buyumlari.
Qoshiq, vilka, tarelka, choynak va hokazo
.
Oshxona xo’jaligi uchun bir necha xil idishlar, ya’ni: qozon-tovoq, pichoq, kapgir, cho’mich kabi
asboblar “Devon” da quyidagicha keltirilgan:
Ešič (eshich)-
qozon;
Qamïč-chovli;
Bu so’zlar quyidagi maqolda ham kelgan:
Ešič ayur: tübüm altun.
Qamïč ayur: men qayda-men/ qanda-men?,
ya’ni: Qozon aytar: tubim oltin, Chovli aytar: men qaydaman.
pičӓk (pichak)-
pichoq. Maqolda shunday kelgan:
Nečӓ yitig pičӓk ersӓ, öz sapïn yonumas.
Ma’nosi: “Pichoq qanchalik o’tkir bo’lsa ham, o’z sopini yo’nmaydi”. Bu maqol o’z ishini
bajarolmay, boshqalar ishi to’g’risida so’zlovchilarga qo’llanadi. (155);
čömčӓ (cho’mcha)-
48
cho’mich (o’g’uzcha);
čanču (chanchu)-
ugraning xamirini yoyadigan, xamir yoyadigan asbob,
o’qlov. (167);
čögӓn (cho’gan)-
chavgon. (161);
tuzluq (tuzluq)-
tuz idishi. (186);
qurluq
(qurluq)-
qimiz pishitish uchun ishlatiladigan idish; mesh. (188);
šïš (shish)-
tutmoch
yeyiladigan cho’p, qoshiq o’rnida ishlatiladigan maxsus cho’p. (295).
Shuningdek, ovqat tanovul qilishda ishlatiladigan ovqatlanish buyumlari “Devon” da
quyidagicha keltiriladi:
ayaq (ayaq)-
idish; kosa; piyola; o’g’uzlar buni bilmaydilar. Ular
ayaq
o’rnida
čanaq
deydilar;
qašuq (qashuq)-
qoshiq. Maqolda shunday kelgan:
Quruq qašuq ağïzqa yaramas, quruğ söz
qulaqqa yaqïšmas.
Ma’nosi: “Quruq qoshiq qoshiq, og’izga yoqmas, quruq so’z quloqqa
yoqmas”. Bu maqol “birovdan yordam so’rash uchun, unga ham biron foyda ko’rsatish kerak”
degan ma’noda qo’llanadi;
yoğrï (yo’g’ri)-
lagan. Maqolda shunday kelgan:
Aš tatïğï tuz, yoğrïn
yemӓs.
Ma’nosi: “Osh tuz bilan totli, lekin lagan bilan yolg’iz tuzning o’zi yeyilmaydi”. Bu
maqol ishlarda aniq maqsadli bo’lishga undab aytiladi. (333);
Seƞӓk (sengak)-
suv ichiladigan
idish. Yog’ochdan qilingan zarang kosaga ham shu so’z qo’llanadi. (o’g’uzcha) (447)
Shu o’rinda aytish joizki, ovqat tanovul qilish uchun kerakli bo’ladigan oshxona stoli va
dasturxon haqida ham ma’lumot keltirilgan:
išküm (ichkum)-
shohlar uchun maxsus qo’llanuvchi katta bir kosa shaklidagi xontaxta;
uning oyoqlari bo’lmaydi.
tewsi (tevsi)-
dasturxon ;
tergü (tergu)-
turli ovqatlar bilan to’la dasturxon;
tergi (tergi)-
dasturxon. Maqolda shunday kelgan:
Tïlïn tergikӓ tegir.
Ma’nosi: “Shirin, yoqimli so’z bilan
kishi daturxonga yetishadi. ” Bu maqol arabcha “Kishi o’z fazilatini tili orqali bitldirishi kerak”
degan maqolga o’xshaydi;
tamğalïq (tamg’aliq)-
bir kishi uchun maxsus dasturxon. Asli
tamğalïğ,
ya’ni “muhrli” demakdir. Odatda, podsho o’ziga xos dasturxon va ko’zachani muhrlab
qo’yadi, unda bir kishiga loyiq sharob va ovqat bo’ladi. So’ngra har bir kichik ko’zacha va
dasturxon
tamğalïq
deb ataladigan bo’ldi. Buning ma’nosi “podshodan boshqa kishi undan ovqat
yemasligi uchun tamg’a urilgan dasturxon” demakdir. Bu so’zning oxiridagi
ğayn
ni talaffuz
o’rni yaqinligi uchun
qāf
bilan almashtirish ham mumkin;
Kenčliyü (kenchliyu)-
xonlarning
to’ylarida yoki bayramlari uchun o’ttiz gaz balandligida qilingan minoraday dasturxon.
Yuqorida ko’rib chiqilgan turkiy tillardagi uy – ro’zg’or leksikasi haqida quyidagicha
umumiy xulosalarni chiqarish mumkin: Turkiy tillardagi uy-ro’zg’or leksikasi turkiy xalqlarning
tarixiy aloqa va munosabatlari, etnik kelib chiqishlari va tillarning tarixiy taraqqiyoti bir-birlari
bilan chambarchas bog’langandir. Shuning uchun uy-ro’zg’or leksikasi ba’zan fonetik farqlarni
hisobga olmaganda o’choq, qozon, tovoq, o’qlov, pichoq, elak va boshqalar turkiy tillarning
49
hammasi uchun xos bo’lib, ular umummushtarak turkiy so’zlardir. Shuning uchun ham bu so’zlar
shu tillarning asosiy manbai ham hisoblanadi. Shuningdek, bu leksik qatlam o’zbek, uyg’ur,
qozoq, qirg’iz, qoraqalpoq, turkman tillari uchun umumdialektal so’zlar bo’lib, shu tillarning
shevalarida ham mavjuddir. Xulosa sifatida aytishimiz mumkinki,”Devon” da qo’llaniladigan
uy-ro’zg’or buyum nomlari qadimdan til tarixida mavjud bo’lgan leksik qatlam bo’lib,uning
ildizi eski turkiy yozma yodgorliklarga borib taqaladi.Chunki ular xalq hayoti bilan hamnafas va
hamqadam holda rivojlanib bormoqda.Uy-ro’zg’or buyumlari atamalari til leksikasini boyituvchi
manbalardan biridir.
REFERENCES
1.
Mahmud Koshg’ariy.Devonu lug’ati-t-turk.[Turkiy so’zlar devoni]. Toshkent.:G’afur
G’ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiyot uyi.2017.
2.
Ўзбек тилиʜиʜг изоҳли лyғати.
–
Т.: Ўзбекиcтоʜ НМИУ, 2020.
3.
Карим Маҳмудов. Ўзбек тансиқ таомлари. Т.: Меҳнат, 1989.
4.
Alisher Navoiy asarlari tilining izohli lug’ati. –Toshkent:Fan, 1983.T.II. B.376
5.
O’zbek tilining izohli lug’ati. Moskva.:”Rus tili” nashriyoti. 1981. –B. 187
6.
Fayzullayeva Mavlyuda.O’zbek milliy taomlari va tanovul madaniyati. –Toshkent:”Yosh
avlod matbaa”. 2021.
7.
Карим Маҳмудов. Ўзбек таомлари. Т.:УзССР.1960
