528
SUT VA SUT MAHSULOTLARIDAN TAYYORLANADIGAN ICHIMLIKLARNING
LUG‘ATLARDA IFODALANISHI
Temirova Kamola Baxtiyor qizi
kamolatemirova28@gmail.ru
Termiz davlat universiteti tayanch doktoranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.10728248
Annotatsiya.
Ushbu maqolada gastronomiyaga oid birliklar, ichimlikni nomlovchi
terminlar, jumladan, sut va sut mahsulotlaridan tayyorlanadigan ichimliklarning lug‘atlarda
berilishi, shuningdek, ularning tayyorlanish jarayonlari haqida ma’lumotlar berilgan
Kalit so’zlar:
gastronomiya, sut, sutli mahsulotlar, sutli ichimliklar, oqchoy, shirchoy,
ayron, qimiz, qimron.
EXPRESSION OF DRINKS MADE FROM MILK AND MILK PRODUCTS IN
DICTIONARIES
Abstract.
This article provides information on the units of gastronomy, the terms used to
name drinks, including the dictionary presentation of milk and milk products, as well as the
processes of their preparation.
Key words:
gastronomy, milk, milk products, milk drinks, akchoy, shirchiy, ayron, qimiz,
qimron.
ВЫРАЖЕНИЕ НАПИТКОВ ИЗ МОЛОКА И МОЛОЧНЫХ ПРОДУКТОВ В
СЛОВАРЯХ
Аннотация.
В данной статье рассматриваются единицы гастрономии, в том
числе термины, используемые для названия напитков, их этимология, семантика и
процессы приготовления. Тематическая группировка напитков служит для облегчения
выбора потребителям.
Ключевые слова:
гастрономия, молоко, молочные продукты, молочные напитки,
ақчой, ширчой, айрон, қимиз, қимрон.
Dunyoda ichimliklarning nihoyatda xilma-xil turlari bor, bular tayyorlash usuli, kimyoviy
tarkibi, ishlatiladigan masallig’i, ta’mi, mazasi jihatidan bir-biridan farq qiladi. Ichimliklarni
tayyorlash usullariga geografik, iqlimiy va iqtisodiy sharoitlarga bog’liq milliy xususiyatlar ham
ta’sirini o’tkazgan. Turli xalqlar mavjud mahalliy odat va an’analarga qarab qadimdan turli
ichimliklarni iste’mol qilib kelishadi.
529
O‘zbek aholisi taomnomasini sut va sut mahsulotlarisiz tasavvur qilish qiyin. Sigir, echki,
qo‘y va tuya sutlari va ulardan olinadigan mahsulotlar keng tanovul qilinadigan milliy taomlardir,
shuningdek, uy sharoitida har xil ichimliklar tayyorlash juda to’yimli bo’ladigan va oson
singiydigan masalliq-sutdan ko’p foydalaniladi. Sutni qahva, choyga qo’shiladi. Bunda sut
oqsillari shu ichimliklar tarkibidagi oshlovchi moddalarni biriktirib oladi va ularning
burishtiruvchi ta’mini kesadi.
Sutga qaymoq, shakar, tuxum, meva va sabzavotlar qo’shib, juda lazzatli va to’yimli
bo’ladigan ko’pdan ko’p ichimliklar tayyorlash mumkin.
Sutli ichimliklarga
oqchoy, shirchoy, sut bilan asal, sut bilan asal va limon suvi, sut bilan
murabbo, sut bilan malinali sharbat, sut bilan shokoladli sharbat va tuxum, sut bilan sabzi, “Ibn
Xattob” (kefirni malinali sharbat bilan aralashtiriladi) ichimligi, qaymoq bilan olma suvi, qaymoq
bilan qulupnay,ko’katli qatiq, muskat yong’oq qo’shib tayyorlanadigan sutli ichimlik, shokoladli
kefir, kutmoch (sopol tovoqda quyuq qo’y sutidan tayyorlanadi), qimiz, ayron, malinali kefir,
asalli kefir va boshqalarni misol qilib olishimiz mumkin.
Sutli ichimliklarning ayrimlarining ma’nolari va tayyorlanish jarayonlariga to’xtalinamiz.
OQCHOY
1 Sut qo’shilgan choy.
Onam echki sutidan ertalab oqchoy qilib berardilar. Bz
ertalabki ozgina nonushta bilan kechga yetib olardik
. Gazetadan.. Oqchoyda toza choyga nisbatan
kalsiy miqdori ko’proq…Gazetadan.
2 shv. Ko’k choy.
1
OQ CHOY
. Piyolaga quyilgan issiq qora choy ustiga ta’miga qarab sut qo’shib ichiladi.
2
SHIRChOY I
[f.~
sutli choy] Maromi bilan choy, tuz, sariyog’ va murch solib qaynatilgan
sut.
Shirchoy ichmoq.
[Munavvar] Nonushtaga, odatdagiday, shirchoy tayyorlagan edi.
S.
Anorboyev, Mehr.
Yo’ldoshalining onasi ikki chinni kosada shirchoy uzatdi.
S. Abdulla, Mavlono
Muqimiy.
AYRON
‘qatiqqa suv aralashtirib tayyorlanadigan ichimlik’.
Muzdek ayron ichdim.
Bu ot
qadimgi turkiy tilde
ayir
–fe’lidan
– (a)n
qo’shimchasi bilan yasalgan. (ESTYA, I, 111; Devon,
I,142); qo’shimcha qo’shilganidan keyin ikkinchi bo’g’indagi tor unli talaffuz qilinmay qo’ygan,
o’zbek tilida so’z boshlanishidagi a unlisi ӓ unlisiga, ikkinchi bo’g’indagi a unlisi ā unlisiga
almashgan:
ayir+an= ayiran>ayran>ӓyrān.
Bu so’z asli “sutdan yog’ ayirib olinganidan keyin
qoladigan suyuqlik” ma’nosini bildiradi.
3
1
O‘zbek tilining izohli lug‘ati. VI tomlik. Toshkent: G’.G’ulom. 2022. B-512
2
И.Богданов. 1000 хил роҳатбахш ичимлик. Toshkent-“Mehnat”. 1990. B-139
3
Ш. Раҳматуллаев. Ўзбек тилининг етимологик луғати. Тошкент: “Университет”. 2000. Б. 26
530
O‘TILda AYRON
Qatiqning kuvda moyi ajratib olinganidan keyin qolgan suyuq qismi,
shuningdek qatiq yoki suzmaga suv qo’shib tayyorlangan ichimlik.
Ayron osh bo’lmas, nodon
bosh bo’lmas.
Maqol.
Har bir qozoqning o’tovida qimizi, qimroni yoki ayroni doim osig’liq
turadi.
M.Muhammadjonov, Turmush urinishlari.
Nor tuyaning norligi ham afsona ekan. Bir kun
tuya ayronini shifo deb ichdim.
A.Oripov, yangi she’rlar.
4
Mahmud Koshg’ariyning “Devonu lug’ati-t turk” (Turkiy so’zlar devoni)
5
asarida ham
ayran (ayran)- ayron shaklida uchraydi.
Tayyorlanishi:
Qatiqqa qaynagan sovuq suv qo‘shib, yog‘och qoshiq bilan aralashtiriladi-
da, muzli stakanlarga solib beriladi. 1 litr qatiqqa-1 stakan suv, ta’miga qarab muz solsa ham
bo‘ladi
Ichimliklardan qimiz er.avv. V asrda Gerodot, xitoy yilnomlarida, o’rta asr yevropalik
sayyoh, diplomat va elchilarning asarlarida (Plano Karpini, Gilom Rubruk, Marko Polo), XVIII
asr oxirlaridan tibbiyot xodimlari antibiotik xusussiyati va oshqozon ichak kasalliklarida hamda
uzoq qishdan keyin kuch-quvvat beruvchi mahsulot sifatida qadrlanganligi uchun ushbu ichimlik
bilan qiziqib qolganlar.
6
QIMIZ
Biya sutidan maxsus idishlarda bijg’itish yo’li bilan tayyorlanadigan, yengil kayf
beruvchi, shifobaxsh ichimlik.
Dala havosi, qimiz, ko’kalamzor — dardimga naq davo.
Oybek,
Tanlangan asarlar.
Korsondagi qimiz tugab, sho’rva xam ichildi.
A. Qodiriy, O’tgan kunlar.
7
Mahmud Koshg’ariyning “Devonu lug’ati-t turk” (Turkiy so’zlar devoni) asarida
quyidagicha ifodalangan: Qïmïz (qimiz)- qimiz, bu yilqi suti bo’lib, uni sanoch-meshlarda solib
achitib ichiladi.
8
Tayyorlanishi:
yog’i olingan 1 litr pishgan sutga 1 stakan toza suv, 3 choy qoshiq shakar
yoki asal qo’shiladi; aralashma uy haroratida sovutiladi. Ustiga 2 osh qoshiq qatiq yoki kefir solib,
idishning qopqog’i mahkam yopiladi-da, uni biror narsaga o‘rab iliq joyga qo’yib qo’yiladi. BIr
necha soatdan keyin bu aralashma ivib, qatiq bo’lib qoladi, uni yaxshilab qorishtirib, dokadan
o’tkazib suzib olinadi., achitqi, bir chimdim shakar solib aralashtiriladi, keyin shishalarga quyib
olib, ularni mahkam qilib qopqoqlanadi va 20-30 minut qo’yib qo‘yiladi. Shu vaqt ichida karbonat
angidrid gazi hosil bo’ladi. Shishalardagi “qimiz”ning qaynashiga qarab buni sezish qiyin.
4
O‘zbek tilining izohli lug‘ati. VI tomlik. Toshkent: G’.G’ulom. 2022. B-202
5
Маҳмуд Кошғарий. “Девону луғати-т турк” [Туркий сўзлар девони] . Тошкент: Ғ.Ғулом.2017.
6
Qarang: Fayzullayeva Mavlyudaning “O’zbek milliy taomlari va tanovul madaniyati”. –Toshkent:”Yosh avlod
matbaa”. 2021.
7
O‘zbek tilining izohli lug‘ati. VI tomlik. Toshkent: G’.G’ulom. 2022. 4-tom. B-134
8
Маҳмуд Кошғарий. “Девону луғати-т турк” [Туркий сўзлар девони] . Тошкент: Ғ.Ғулом.2017. 147
531
Shushalarni bo’g’zigacha to’ldirish yaramaydi. Qaynash boshlanishi bilan shishalarni muzdek
suvga yoki muzlatkichga qo’yib qo’yiladi. “Qimiz” tinganidan keyin uni dasturxonga tortish
mumkin.
9
QIMRON
Tuya sutidan tayyorlanadigan shifobaxsh ichimlik; qimizning bir turi.
Har bir
qozoqning o’tovida qimizi, qimroni yoki ayroni doim osig’liq turadi.
M. Mu-hammadjonov,
Turmush urinishlari.
10
Umuman olganda, ichimliklarning, shuningdek, milliy ichimliklarning deyarli hammasi
boshqa xalqlar orasida rasm emas. Lekin-bu –bir xalq xush ko’rib ichadigan ichimlikni boshqa
xalq bilmaydi degan ma’noni anglatmaydi. Ushbu maqolamizda ssutli mahsulotlardan
tayyorlanadigan ichimliklarning lug’atlarda ifodalanishi, etimologiyasi haqida, shuningdek
tayyorlanish jarayonlari haqida ma’lumot yetkazishga harakat qildik. Xulosa o‘rnida yana shuni
ta’kidlashimiz mumkinki, gastronomik birliklar, jumladan, ichimliklar, nafaqat, o‘zbek
dasturxonini,balki boshqa millat vakillarining dasturxoniga ko‘rk bag‘ishlaydi.
REFERENCES
1.
Маҳмуд Кошғарий. “Девону луғати-т турк” [Туркий сўзлар девони] . Тошкент:
Ғ.Ғулом.2017.
2.
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Москва.: “Рус тили” нашриёти.1981
3.
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Т.:Ўзбекистон НМИУ,2020
4.
O‘zbek tilining izohli lug‘ati. Toshkent:G’.G’ulom. 2022.
5.
Fayzullayeva Mavlyudaning “O’zbek milliy taomlari va tanovul madaniyati”. –
Toshkent:”Yosh avlod matbaa”. 2021.
6.
Карим Маҳмудов. Ўзбек тансиқ таомлари. T.: Меҳнат,1989.
7.
Карим Маҳмудов. Ўзбек таомлари. Т.: УзCCР. 1960
8.
Карим Маҳмудов. Қизиқарли пазандалик. Т.: Ўқитувчи, 1987
9.
И.Богданов. 1000 хил роҳатбахш ичимлик. Тошкент-“Меҳнат”. 1990.
10.
Hozirgi o‘zbek tili faol so‘zlarining izohli lug‘ati. Toshkent. “Sharq”, 2001.
11.
Ш. Раҳматуллаев. Ўзбек тилининг етимологик луғати. Тошкент: “Университет”.
2000.
12.
Исо Жабборов. Ўзбеклар. Тошкент.:Шарқ. 2008. Б.11
9
И.Богданов. 1000 хил роҳатбахш ичимлик. Тошкент-“Меҳнат”. 1990.
10
O‘zbek tilining izohli lug‘ati. VI tomlik. Toshkent: G’.G’ulom. 2022. 4-tom. B-136
