ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
391
ANKOLOGIYA SOHASIDAGI TERMINLARNING INGLIZ TILIDAN
O’ZBEK TILIGA TARJIMA MUOMMOLARI
Eshiyazova Risolat Shavkatovna
Termiz iqtisodiyot va servis universiteti 1-kurs magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.8188299
Annotatsiya.
Ushbu maqolada terminlarning ingliz tilidan o‘zbek tiliga tarjima
muommolari haqida va ilmiy terminlarning o’rganilganlik darajasi, ahamiyati to’g’risida bo’lib,
ingliz ilmiy terminlarining o’zbek tiliga tarjima qilish masalalari haqida ma’lumotlar berilgan.
Kalit so‘zlar:
termin, ingliz, tarjima, chet tili, o'zbek terminologiyasi.
PROBLEMS OF TRANSLATION OF TERMS IN THE FIELD OF ONCOLOGY
FROM ENGLISH TO UZBEK
Abstract.
This article is about the problems of translation of terms from English to Uzbek
and about the level of study and importance of scientific terms.
Key words:
term, English, translation, foreign language, Uzbek terminology.
ПРОБЛЕМЫ ПЕРЕВОДА ТЕРМИНОВ В ОБЛАСТИ ОНКОЛОГИИ С
АНГЛИЙСКОГО ЯЗЫКА НА УЗБЕКСКИЙ
Аннотация.
В данной статье речь идет о проблемах перевода терминов с
английского языка на узбекский и об уровне изученности и важности научных терминов,
дается информация о переводе английских научных терминов на узбекский язык.
Ключевые слова:
термин, английский язык, перевод, иностранный язык, узбекская
терминология.
Insoniyat ilmiy tafakkurining hosilasi bo’lib, xususan, asosan soha mutaxassislariga ayon
bo’lgan ilmiy terminlar faqat tarjima orqali o’zga xalqlar tiliga, ongiga, shuuriga yetib borishi
mumkin. Bunday jarayonda asliyat terminlari bilan tarjima qilingan til sohibini bog’laydigan
yagona vosita bu tarjimondir. Xuddi ma’lum bir matn kabi termin ham tarjimasi uning qanday
izohlanganligi bilan asoslanadi. Bir tarafdan, termin intralingvistik tizimning bir obyekti sifatida
o’sha tilning leksik, grammatik, fonetik xususiyatlarini o’zida aks ettiradi. Boshqa tarafdan esa,
ilmiyma’naviy madaniyat obyekti sifatida ekstralingvistik voqelikni ham o’zida aks ettirishi
mumkin, chunki termin semiotik tizimning muhim tarkibiy qismidir. Tarjima, aslida, asliyatni
tarjima tili vositalari bilan ifodalab berish hisoblanadi. Oddiy matnning ham, ilmiy asarning ham
ma’nosi nafaqat so’zlarning lug’aviy va ma’naviy ma’nosiga, balki ularning sitilistik va sintaktik
xususiyatlariga ya’ni ularning birikishiga ham bog’liq. Asliyat ma’no mundarijasini muqobil
ravishda tarjima qilish uchun, dastavval, uning tarkibiy qismi bo’lgan so’z, so’z birikmasi, gap va
boshqalar haqida batafsil ma’lumotga ega bo’lish lozim. Ilmiy asarni tarjima qilish uchun uning
tarkibiy qismlarini tarjima tili qonun-qoidalariga mutlaq rioya qilgan holda to’g’ri tarjima qilish
kerak.
Bugungi globallashgan zamonda, madaniyatlar va davalatlararo kasbiy muloqotlar muhim
ahamiyat kasb etadi. Xalqaro munosabatlarning tez suratda rivojlanayotganligini siyosat, iqtisod,
fan, texnika va chet elliklar bilan hamkorlik olib borishda yaqqol sezishimiz mumkin. Ilm-fanga
doir aloqalar ham shular jumlasidan. Dunyo ilm-fan bilan shug’ullanadigan olimlarning orasida
ilmiy hamkorliklarning ko’payib borayotgani ilmiy terminlarni mukammal tushunadigan, bir
tildan ikkinchi tilga hech qanday qiyinchiliksiz tarjima qiladigan yetuk mutaxasislarni talab qiladi.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
392
Shu nuqtayi nazardan, ilmiy terminlarning leksik, kognitiv va tarjimaviy xususiyatlarini o’rganish
alohida o’rin tutadi. Chet tilidagi ilmiy adabiyotni o’qish jarayonida biz, eng avval, leksik-
semantik jihatlarini chuqur o’zlashtirishga harakat qilamiz, sababi, ilmiy matnlarda terminlar
notermin so’zlarga qaraganda ko’p uchraydi. Ammo ilmiy terminlarni oddiy so’zlardan farqlashda
ba’zi chalkashliklar yuzaga kelishi mumkin.
Terminologiya - bu tilning o'ziga xosligi. Atamalar umumiy so'zlardan, boshqa tillardagi
so'zlardan yoki tilda allaqachon mavjud bo'lgan morfemalardan tuzilishi mumkin. Hozirgi vaqtda
o'zbek terminologiyasining boyligi, asosan, boshqa tillar va so'z birikmalaridan foydalanish
natijasidir. Ma'lumki, ingliz tili hozirda dunyoning asosiy muloqot tili hisoblanadi. Shunday qilib,
ingliz tili o'z lug'atiga doimiy ravishda yangi so'zlarni qo'shish orqali rivojlanmoqda. Ingliz tilining
o'zbek tiliga ta'siri juda katta va uni asosan fan, pedagogika, texnologiya va ijtimoiy hayotning
turli sohalarida ko'rish mumkin. Ko‘p hollarda biz o‘zbek tilining ichki imkoniyatlaridan kelib
chiqib, ingliz tilidan kelgan atamaning ekvivalentini topishga harakat qilamiz. Ammo xalqaro
atamalar (yoki xalqaro so'zlar) deb sotiladigan shunday atamalar mavjudki, ular ingliz va o'zbek
tillarida bir xil shaklda hech qanday o'zgarishsiz qo'llaniladi. Masalan, yunon va lotin so'zlari
texnik va ilmiy atamalar sifatida keng qo'llaniladi.
Termin umumxalq tilida muayyan terminologik tizim orqali oʻtadi, binobarin, termin va
umumisteʼmoldagi soʻzlar bir-birini toʻldiradigan leksik birliklardir. Biologiya, matematika,
tilshunoslikda qoʻllanadigan „funksiya“ soʻzini koʻp maʼnoli termin sifatida emas, balki
terminologik omonimlar, sohalararo sodir boʻlib turadigan reterminologik jarayon ya’ni bir
soha terminining ikkinchi soha termini sifatida qoʻllanishi hosilasi tarzida qaralmogʻi lozim.
Umumxalq leksikasiga doir qonuniyatlar termin hosil qilishda ham kuzatiladi. Soʻz bilan termi
ning umumiy va xususiy tomonlari yetarli darajada ochib berilgan emas; kundalik turmushda
keng isteʼmolda boʻlgan soʻzlar ayni paytda turli sohalarga doir terminlar hamdir.
Terminga berilgan quyidagicha ta’rif ham shuning isboti: “Ma’lum bir fan yoki kasb-hunar
doirasidagi muayyan bir ma’noni ifodalash uchun foydalaniladigan so’zlar terminlar deb
yuritiladi. Terminlar qo’llanilish sohasiga ko’ra ilmiy hamda kasbiy terminlarga bo’linadi.
Masalan, landshaft, gidrosfera, azimut – geografiya faniga oid terminlar; yelim, charm, mum –
etikdo’zlik kasbiga doir terminlar.” Yana bir ta’rifda ilmiy va kasbiy terminlarga berilgan misollar
ham o’zini to’liq oqlay olmaydi. Sababi, terminlarga ham muayyan kasb-hunar ham ma’lum bir
soha vakillari nutqida qo’llaniladigan maxsus so’zlardir. Ilmiy izlanishlar shuni ko’rsatadiki,
terminlar va kasbiy leksika orasida quyidagi farqlar bor: - Termin ham kasb-hunarga oid leksika
ham nominativ vazifa bajaradi, ya’ni inson faoliyatining biror bir sohasiga oid voqelikni nomlaydi;
- Terminga ekspressivlik xos emas, biroq kasb-hunar leksikasi o’ziga xos ekspressiv bo’yoqga
ega: - Termin mutlaqo rasmiy harakterga ega, kasbiy leksika esa aksincha norasmiy tarzda bo’ladi.
Umuman, so’z, termin, nomenklatura, kasb-hunar leksikasi hamda ularning munosabati shu
darajada chalkashki, ularga aniqlik kiritish uchun ko’plap ilmiy izlanishlar va tadqiqotlar olib
borish lozim. V.G. Gakning “Lingvistik belgilarning assimetriyasi va terminologiyaning ayrim
umumiy muammolari” nomli maqolasida termin lug’aviy til birligi sifatida o’rganilishi lozimligi
hamda uning til leksik birligidagi utgan o’rni haqida asosli mulohazalar berilgan. Olim ba’zi ilmiy
manbalarda terminlarni lug’aviy til birligi sifatida qaralmayotganligiga e’tiroz bildirib, “termin bu
funksiya, leksik birlik nutqda qo’llanilishining bir ko’rinishidir” degan fikrni ilgari suradi. V. G.
Gakning fikriga ko’ra, quyidagi ikkita xususiyatni o’zida mujassam etgan har qanday so’z lug’aviy
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
393
birlik bo’la oladi: bular, nimanidir ifodalab kelishi va tushunchalar qatorida ma’lum bir o’rinni
egallashi mumkinligidir. Maqolada, shuningdek, termin va notermin so’zlar ifoda xususiyatiga
ko’ra tahlil qilinadi va aniqlanadi: bir planli lug’aviy birliklar, ular termin funksiyasida
qo’llanilmaydi; termin sifatida qo’llaniladigan bir planli lug’aviy birliklar; ham termin ham
notermin funksiyasini bajaruvchi ikki planli lug’aviy birliklar. Olimning yozishicha, biror bir
terminologik soha taraqqiyot jarayonini boshdan kechirar ekan,
Hozirgi kunga qadar ko‘plab tadqiqotlar, shu jumladan dissertatsiya, sanoat
terminologiyalari, qoida tariqasida, ushbu terminologiyalarga kiritilgan birliklarni lingvistik
tahlil
qilish
bilan
cheklangan
atamalar
so‘zlar va iboralarni ajratish, atamalarni
shakllantirishning metaforik usullari, turli xil tuzilmalar atamalarini
statistik
hisoblash
va
boshqalar.
Ushbu
savollarga
zamonaviy yondashuvlar, xususan, kognitiv yondashuv
atamalar va ularning agregatlariga nisbatan qo‘llanilganda javob berish mumkin bo‘ladi.
Ushbu yondashuv dastlab psixologlar tomonidan XX-asrning o‘rtalarida qo‘llanilgan, ammo
keyinchalik o‘z mavzusi va usullarini kengaytirib, tilshunoslikka ham tarqaldi. Britaniya va
Amerika ingliz tillarida O‘zbekcha so‘z qadoqlangan juda ko‘p eqivalentlarga ega. Baliq
konservalari-qadoqlangan baliq konservalangan ananas-qadoqlangan ananas qadoqlangan sut-
qadoqlangan sut Punnet qulupnay-qadoqlangan qulupnay boksli svetkorn-qadoqlangan shirin
makkajo‘xori har qanday tarjima manba matnining mazmuni, funktsiyalari, stilistik va
kommunikativ qiymatini saqlab turishi kerak. Oziq-ovqat sanoati hujjatlarini/matnlarini tarjima
qilishda umuman to‘g‘ri tarjima qilishning o‘zi etarli emas. Tarjima-bu ma’lumotni barcha
tafsilotlarni va hatto alohida so‘zlarning ma’nosini o‘z ichiga oladi. Bundan tashqari, manba
matni uchun haqiqiy bo‘lishi kerak. Oziq-ovqat texnologiyasi matn maxsus ichimlik katta sonini
o‘z ichiga oladi, ovqat, gazak termin. So‘zlashuv, takrorlash, arxaik til, uzun jumlalar,
formulaning noto‘g‘riligi, nomutanosiblik (shartnoma moddalari o‘rtasida) va subjunktiv
kayfiyatdan foydalanishdan qochish kerak. Hujjatlarni tarjima qilish ancha murakkab jarayon.
Tarjima qilish hujjatning manba matni tuzilishini saqlab turish kerak. Bir tilning turli xil
variantlari mavjud. Ingliz tili buyuk Britaniya, AQSh, Avstraliya, Kanada va boshqa
mamlakatlarning oziq-ovqat sanoati tillarini qamrab oladi. Ularning barchasi sintaktik, leksik
va semantik jihatdan farq qilishi mumkin. Shuning uchun ko‘rsatkichlarga e’tibor berish orqali
hujjat matnini talqin qilishi kerak.
REFERENCES
1.
Loesche, V. (1991). Tuebingen: Guten Narr. Nyumark, P. (1988a).
2.
Xertfordshir: Prentice Zali. Nyumark, P. (1988b).. Xertfordshir:
3.
Prentice Zali.
www.foodprocessing.com
4.
Гуламова, Н. А. Oziq-ovqat sanoati terminologiyasining ingliz tilidan o‘zbek tiliga
tarjima qilish xususiyatlari.— 2018. — № 14 (200). — С. 73-75.- URL:
https://moluch.ru/archive/200/49277 / (O‘zbekiston: 09.01.2023).
