ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
255
“BO'G'IN” HAQIDA NEMIS VA O'ZBEK TILSHUNOSLIGIDA TUSHUNCHALAR
Umirova Shohista Abdugafurovna
Mirzo Ulug'bek nomidagi O'zbekiston Milliy Universiteti
Xorijiy tillar fakulteti Nemis tili filologiyasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.8267857
Annotatsiya.
Ushbu
maqolada “bo'g'in” haqida nemis va o'zbek tilshunosligida
tushunchalar hamda yozma nutq faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlari tahlil qilinadi.Chet tilini
o‘qitishga zamonaviy yondashuvlar taqdim etiladi.Yozma nutq, ta’limning hozirgi bosqichida
barcha ko‘rib chiqilganlarning muvozanatli kombinatsiyasi degan xulosaga keladi. Boshlang‘ich
sinf darsliklarida beriladigan mashqlar va ular asosida tuzilgan bog‘liqli topshiriqlar ustida so‘z
yuritildi. Yozma nutq va yozuvning farqli tomonlari ochib berildi.
Kalit so‘zlar:
bo’g’in,
yozuv, yozma nutq, rag‘batlantiruvchi, analitik-sintetik, ijro etuvchi,
alifbo, grafik, imlo.
CONCEPTS OF "SYLLABLE" IN GERMAN AND UZBEK LINGUISTICS
Abstract.
This article analyzes the concepts of "syllable" in German and Uzbek linguistics,
as well as the specific features of written speech activity. Modern approaches to teaching a foreign
language are presented. comes to the conclusion that it is a balanced combination of The exercises
given in the elementary school textbooks and related assignments based on them were discussed.
The differences between written speech and writing were revealed.
Key words:
syllable, writing, written speech, stimulating, analytical-synthetic, executive,
alphabet, graphic, spelling.
ПОНЯТИЯ «СЛОГ» В НЕМЕЦКОМ И УЗБЕКСКОМ ЯЗЫКОЗНАНИИ
Аннотация.
В данной статье анализируются понятия «слог» в немецком и
узбекском
языкознании,
а
также
особенности
письменной
речевой
деятельности.Представлены современные подходы к обучению иностранному
языку.Письменная речь, на современном этапе обучения, является все делает вывод о
сбалансированном сочетании рассмотренных. Обсуждались упражнения, приведенные в
учебниках для начальной школы, и связанные с ними задания на их основе. Выявлены
различия между письменной речью и письмом.
Ключевые слова:
слог, письмо, письменная речь, побудительная, аналитико-
синтетическая, исполнительная, алфавит, графика, орфография.
Zamonaviy nemis tilini o‘rgatish metodikasida “yozma nutq”, “yozuv” tushunchalari
farqlanadi. Bizga ma’lumki, kommunikasiya og‘zaki va yozma nutqlardan iborat. Og‘zaki nutqda
kommunikasiya tinglab tushunish, gapirish orqali oshadi, shu bilan birga, yozma nutq orqali ham
kommunikasiya amalga oshadi. Yozma nutqning komponentiga o‘qish va yozuv kiradi. Yozuv –
yozma nutqning ajralmas komponentidir.
Yozma nutq deganda fikrni yozma shaklda ifodalashga qaratilgan nutq faoliyatining
nisbatan mustaqil turi tushuniladi. Bu murakkab ijodiy faoliyat sifatida qaraladi. Yozma nutq fikrni
shakllantirish usullaridan biridir.
Yozuv faqat nutq faoliyatining boshqa turlarini o‘rgatish vositasi bo‘lib, o‘quvchilarga
dastur tili materialini yaxshiroq o‘zlashtirishga imkon beradi, shuningdek, o‘quvchilarning nutq
qobiliyatlari va qobiliyatlarini shakllantirishni nazorat qilish vositasidir. Shu bilan birga,
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
256
zamonaviy jamiyatda yozma aloqa shakli muhim kommunikativ funksiyani bajaradi. Shu bois,
hozirgi vaqtda yozishga, o‘quvchilarga o‘z fikrini yozma shaklda ifodalashga o‘rgatishga
munosabat keskin o‘zgarib, chet tilini o‘qitish samaradorligini oshirishda qaysidir ma’noda yozish
zaxirasi sifatida qarala boshlandi.
“Yozuv” atamasi yozma nutqqa qaraganda kengroq tushuncha bo‘lib, u yozishni ham,
yozma nutqni ham o‘z ichiga olishi mumkin.
Yozish, nutq kabi, uch qismli tuzilish bilan tavsiflanadi:
1.
Rag‘batlantiruvchi (motivatsion);
2.
Analitik-sintetik;
3.
Ijro etuvchi.
Rag‘batlantiruvchi (motivatsion) qismida ehtiyoj, muloqotga kirishish, biror narsani
yozma ravishda yetkazish, ba’zi ma’lumotlarni taqdim etish istagi sifatida harakat qiladigan motiv
paydo bo‘ladi, ya’ni yozuvchining nutq uchun g‘oyasi bor.
Boshlang‘ich bosqichda nemis tilida alifbo harflarini yozish, nutq tovushlarini, grafik
belgilarni, harf birikmalarini mustahkam yod olib va shakllantirish hamda rivojlantirish uchun
zarur bo‘lgan o‘quv materialini yaxshiroq o‘zlashtirishga yordam beradigan so‘zlar, iboralar va
jumlalarning to‘g‘ri yozilishini o‘rganish maqsadga muvofiqdir. Dastlabki bosqichda
o‘quvchilarning keyingi bosqichlarda yozishdan foydalanishini ta’minlash uchun grafik va imlo
ko‘nikmalarining mustahkam poydevori yaratilishi kerak.
Boshlang‘ich bosqichdao‘qitishning asosiy vazifasi o‘quvchilarini nemis tili alifbosi bilan
tanishtirish, yozishni mashq qilish, og‘zaki ishlab chiqilgan so‘zlarning imlosini o‘zlashtirish,
nemis tilida gaplar yozish orqali o‘rganilgan yozish texnikasi (ya’ni, grafik va imlo ko‘nikmalarini
shakllantirish) asoslarini yaratishdir. Boshlang‘ich ta’lim o‘quvchilarni nemis alifbosini yozish
bilan tanishtirar ekan, o‘qituvchi doskada uning qanday yozilishini ko‘rsatishi yoki maxsus
qo‘llanmadan foydalanishi kerak, u yerda qo‘l qanday ketma-ketlikda va qaysi yo‘nalishda
harakatlanishi kerakligini ko‘rsatadigan strelkalar va nuqtalar bilan batafsil ko‘rsatilgan harfning
tasviri to‘g‘ri bo‘lishi kerak.
Bo'g’in - bu nutq patokidan bo'linib chiqadigan talaffuzning eng kichik fonetik bo’lagidir.
Bo'g'in bir unli tovushdan (a-ber, o-der, 0-na, 0-mad kabi), ikki unli tovushdan, bunda unlining
biri bo'g'in yasovchi, ikkinchisi emas (ei-ne, Au-ge kabiy bir unli va bir yoki bir nechta undoshdan
(le-ben, sen-den, wer-fen, Herbst, du darfst, lo-la, bog" , tosh, sinf, burch kabi) tuzitishi mumkin.
Bo'g'in undagi boshlang'ich va oxirgi tovushlarga qarab quyidagi turlarga bo'linadi:
a) agar bo'g’in unli tovush bilan boshlansa yopilmagan deb ataladi;
b) agar bo’gin undosh tovush bilan boshlansa yopilgan deb ataladi;
c) agar bo'g’in unli tovush bilan tugasa ochiq bo’g’in deb ataladi;
d) agar bo’g’in undosh tovush bilan tugasa yopiq bo’g’in deb ataladi;
Nemis tilida bo'g inlaming to'rtala tipi ham uchraydi. O'zbek tilida esa bo'g’inning uch turi
uchraydi: ochiq, yopiq va berkitilgan yopiq. (tosh-qosh).
Nemis tilida xuddi o'zbek tilidagidek asosan unli tovushlar bo'g'in hosil qiluvchi hisoblanadi.
Nemis tilida urg'usiz bo’g'inlarda reduksiyalashgan [ a] sonor tovushiardan oldin tushib
qoladi bu hollarda bo’g’in hosil qilish funksiyasi sonor tovushga o'tadi,
Tahlil etilayotgan tillarda bo’g’inlaning quyidagi strukturalari mavjud:
Nemis tilida: v, VK, kv, kvk, kvkkkk, Kkkv va h.k. Eslatma: V-Vokal — unli, K-
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
257
-undosh:
O'zbek tilida: V, VK, KVK, KVKKK, kkkvk va h.k.: o-na, o-ta, non, meh-mon,
qilyap-man, do’st.
Bo'ginga bo'lishning ikki turi mavjud: fonetik va orfografik (morfologik).
Morfologik bo'g'inning chegarasi fonetik bo'g'inning chegarasiga har doim ham to'g'ri
kelavermaydi, masalan: ha-stig [| has-tig], her-ein [ he-réén], Erb-se — Erbs-e, fin-ster-finst-er,
den-ken — denk-en, U-brig - Ubr-ig va h.k. ba'zida esa to'gri kelishi ham mumkin: Ein-fall ['dén-
fal] , kel-a-man-[ke-la-man}, O’ qi-t-a-man-[o’-qi-ta-man].
Bo’g’inga ko’chirishning turlari ko'p:
+ Bo'g’inning chegarasi cho'ziq unli va undosh o'rtasida keladi: ['fater], [fra:gan);
+ Ikki undosh chegarasida keladi: [ fer-"bin-dan], [ 'zen-dgn] [meh-mon], [ko'r-sat-mog];
+ Cho'ziq unli va ikki sonor tovush o'rtasida: [‘pu:bli.kum], [‘zi:gna.l]
+ Qo'sh undoshlar o'zidan oldin kelgan unli tovush bilan mustahkam bog’langan
bo'ladi: Betten [‘betan], Sitte ['zit3], tilla, katta, oppoq;
+ Bo'g'in chegarasi ikki unli tovush o'rtasida bo’lishi mumkin:
The-ater [te:'a-t3r], Bau-er ['b&b-r] [ be-o-'dop];
+ Uch undosh o'rtasida bir unli tovush kelib bo'g'in yasalsa, unda bo'g'in chegarasi
oxirgi undoshdan oldin bo'ladi: ['fens-tarj, [helf-t3].
“Bolalar orasida nutq tovushlariga xususan chet til tovushlarni moyillik deyarli bir xil
emas, ularning taqlid etish qobilyati ham bir xil emas, demak nutq tovushlarini esash qobilyati
ham bir xil emas”1 Yu.M.Kaplanskiy. O’quvchilarning nemis tilidagi tovushlarni anglab talaffuz
etishlariga erishishda ona tili o’quv materiali yordam beradi.nutq organlarini aktiv va passiv
artikulatsiyasi qiluvchi organlar, unli va undosh tovush va harflar munosabati va boshqalar bilan
tanishadilar. Nemis tili o’qituvchilarining o’zbek tili fonetikasi asoslangani haqida tasavvurga ega
bo’lish talab etiladi, bu to’g’ri o’qitish uchun zarurdir. O’quvchi qanchalik katta yoshda bo’lsa,
unga begona tilda to’g’ri talaffuz etishni o’rgatish shunchalik qiyin bo’ladi, chunki nutq
organlarining egiluvchanligi yo’qoladi. Ona tilidagi tovushlarni artikulatsiya qilish malakasi esa
mustahkamlanadi. O’quvchilar nemis va ona tili tovushlarini talaffuz etishdagi farqli aniq tasavvur
etadi va uni yaxshi yodda saqlaydi. Nemischa [c] tovushi bizning o’quvchilarimiz ucchun ko’pgina
mashaqqatlarni tug’diradi. U ikki harfning birikmasidan iborat ch [tse:ha:] — “ ich — Laut” uning
artikulatsiya tasviri o’quvchi uchun ko’pgina mashaqqatlar tug’diradi. Shu sababli o’quvchi
bo’g’iz to’vushi “x” yoki yumshoq “h” ko’pincha ularga o’qituvchi tushuntirganidek, talaffuz etib
qo’ymasliklarini kuzatib bormoq kerak. Nemis tilida ovozsiz talaffuz etiladigan tovush bor. Uning
imlosi Hh harfi bilan ifodalanadi.
Bu nafas chiqarish tovushi so’z boshidagi jarangsiz tovushdir: bu o’rinda taqlid tegishli
natija bermaydi, agar tilning artikulatsiya qiluvchi harakati o’quvchilarga tushuntirilmasa, ularga
yengil nafas chiqarish o’rniga o’zbekcha qattiq [x] ni talaffuz etadi. Buning natijasida [ha:bǝn]
so’zi “xaben” shaklini oladi. Ona tilida esa o’quvchilar tilning uchini pastki yuzasi oldin qo’yiladi
va tanglayga taqaladi. Ona tilida esa o’quvchilar tilning uchini to’g’ri yuqoriga tilning oxiriga
taqaydilar, chunonchi, lab, latta, loy, lola, lampa, kelmoq va hokazo. O’zbek tilida [t] fonemasi
ruscha qattiq “T” ga yaqin keladi. Til uchi tushuntirilgan holda portlashsiz, nafas tovushisiz
talaffuz etiladi. Chunonchi, tarbiya, tarjima, Tohir jonli so’z oxirlarida “T” ko’pincha talaffuzdan
tushib qoladi: do’st-do’s, musht-mush. Kuchsiz unliga aylangan [ǝ] tovushi yozilsa ham, ammo
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
258
hamma yerda o’qilavermaydi. Faqat be, de (be’achten, ge ‘schriefen) pristavkalarida so’z oxirida
— Hilfe. Tez so’zlashda – en birikmasida shovqinli undoshdan keyin login urg’u yordamida
kontekstdan so’zni ajratib ko’rsatilganda kuchsiz unliga aylangan [ǝ] tovushi tushib qoladi.
O’zbek tilidagi so’zlarda a unlisi deyarli barcha o’rinlarda bir xil talaffuz qilinadi. Biroq
ayrim so’zlarda o ga o’xshab ketadi, lekin a yoziladi: Davon, Navoiy, vagon, karvon. O’zbek
tilidagi til orqa a unlisi boshqa tillardagi o ga shaklan o’xshasa ham talaffuzda farq qiladi.
Bundan ko‘rinib turibdiki, nemis tilida yozish ko‘nikmalarini o‘rganishning dastlabki
bosqichida shakllantirish usuli kichik yoshdagi o‘quvchilarning psixofizik xususiyatlarini hisobga
olgan holda qurilgan va boshlang‘ich sinflarda yozishni shakllantirish usuliga asoslanadi.
Vazifalarning aksariyati o‘yin xarakteriga ega bo‘lib, bu chet tiliga qiziqish uyg‘otadi va
materialni o‘zlashtirish samaradorligini oshiradi.
REFERENCES
1.
Jalolov J.J. Chet til o‘qitish metodikasi (Foreign language teaching methodology): Darslik. -
Toshkent: O‘qituvchi, 2012.
2.
Deutsch macht Spass+Arbeitsbuch: Darslik. Toshkent: G‘.G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2013.
3.
Kast, B. Fertigkeit Schreiben / B. Kast. – München : Klett–Langenscheidt, 2003.
4.
Funk, H. Aufgaben, Übungen, Interaktion / H. Funk [u. a.]. –München: Klett– Langenscheidt,
2014.
5.
Рогова Г.В. Методика обучения иностранному языку в средней школе. – М.: Просвещение,
1991 г.
