ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
321
TÁLIM-TÁRBIYA MEKEMELERINE BASHILIQ ETIWDE
XÍZMETKERLERDIŃ UQIPLILIQ ÓZGESHELIKLERIN ESAPQA ALIW
Qabılbek Tilewmuratov
Nókis mámleketlik pedagogikaliq institutı
Mektepke shekemgi tálim fakulteti dekanıniń oqıw isleri boyınsha orınbasarı
https://doi.org/10.5281/zenodo.8285889
Annotaciya.
Bul maqalada xizmetkerlerdi tan'law, orın-ornına qoyıw ha'm tayarlaw
ma'selesi, basqarıw xızmetkerleri da'rejelerin anıqlaw baǵdarları haqqında tolıq maǵlumat
berilgen.
Gilt sóz:
Tálim-tárbiya, xizmetkerler, xizmetkerlerdi basqariw, ózgeshelik, uqipliliq
ózgeshelikleri, ózgeshelikti esapqa aliw.
TAKING INTO ACCOUNT THE DIFFERENCES IN THE ABILITIES OF
EMPLOYEES WHEN LEADING IN EDUCATIONAL INSTITUTIONS.
Abstract.
This article provides detailed information on selection of employees, recruitment
and training issues, methods of determining the levels of management employees.
Key words:
Education, employees, management of employees, differences, differences in
abilities, consideration of differences.
УЧЕТ РАЗЛИЧИЙ В СПОСОБНОСТЯХ СОТРУДНИКОВ ПРИ
РУКОВОДСТВЕ В ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ УЧРЕЖДЕНИЯХ.
Аннотация.
В данной статье представлена подробная информация по вопросам
подбора работников, расстановки и обучения, методов определения уровней управления
работниками.
Ключевые слова:
образование, работники, управление работниками, различия,
различия в способностях, учет различий.
Tálim-tárbiya mekemelerine basshılıq etiwde hár-bir xızmetkerdiń jeke
ózgesheliklerin biliwdiń mekeme bashısı ushın áhmiyeti oǵada ullı. Sebebi bashı hár bir
pedagog xızmetkerdiń jeke ózgesheliklerin bilmey turip olar menen qatnas jasaw, yamasa
xizmetkerlerdi tiyisli lawazimlarina qoyiw jumislariniń talap darejesinde bolmawi nızamlı
narse. Basshı xızmetkerlerdiń uqipliliqlarin, qızıǵıwshılıqların, mumkinshiliklerin,
harakterlerin, temperamentlerin qanshelli jetik ózlestirse sonshelli tálim -tárbiya mekemesi
jumısları hazirgi dawir talaplarına say alıp barılıwı sózsiz.
Xizmetkerlerdi tan'law, orın-ornına qoyıw ha'm tayarlaw ma'selesi kadrlar isindegi
tiykarǵı ma'sele esaplanadı. Xızmetkerlerdi tan'law - bul tiyisli lawazım boyınsha
funktsional wazıypaların atqarıw boyınsha uqıplıqların anıqlaw maqsetinde adamlar,
basshılar hám qániygelerdi u'yrenip shıǵıw wazıypası bolıp tabıladı. Basqarıw xızmetkerleri
da'rejelerin anıqlaw u'sh bag'darda alıp barıladı:
1.
Basqarıw xızmetkerlerin mekeme isinde joqarı lawazımǵa kóteriw.
2.
Xizmetkerdi sırttan tayınlaw yáki tan'law.
3.
Kadrlar zapasın arnawlı tayarlaw.
Kadrlardı orın-ornına qoyıw – bul bar bolǵan kadrların quramın basqarıw apparatı
ishinde bólistiriw. Kadrlar isinin' tiykarǵı tárepi túrli lawazım da'rejelerine baǵdarlan ıp
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
322
atırǵan shaxslardı –kadrlar zapasın tayarlaw hám oqıtıw mashqalası esaplanadı. Kadrlar
zapasın tayarlawdı eki basqıshta bólip barıw usınıs etiledi:
1.
Diagnostikaliq – qániygeni xızmet shen'berinde joqarıǵa ko'teriw ushin qabiletin
aniqlaw maqsetinde o'tkiziledi.
2.
Zapasti mu'mkinshiligi bolg'ansha tu'rli kurslarda, ta'jriybe asiriw institutlarinda
h.t.b.larda oqitiw ha'm tayarlaw.
Xızmetkerlerdin' islep shıǵarıwǵa dóretiwshi jandasıwı ushın qoyılatuǵin talaplar
olardıń islep atırǵan isleri boyınsha erkinlikleri hám juwapkershiligin asırılıwın, basqarıw
qararların qabıl qılıwda aktiv qatnasıwın, miynet nátiyjelerine tuwrıdan-tuwrı mápdarlıqların
támiyinleydi. Sol sebepli, xızmetkerlerdiń maǵlıwmatı, kásiplik sheberligi, jeke mádeniyatı
hám etikası sıyaqlı xızmetkerlerdi bahalaw kriteriyaları jańa mánis hám mazmun payda etedi.
Adamlar mekemeniń eń qımbatlı zapası dep qaraladi. Mekemenin' xizmet ko'rsetiw rejeleri
islep shıǵılıp, maqul shólkemlik du'zim proektlestirilgennen soń zárúr basqarıw funktsiyasın
orınlaw – kadrlardıń dárejesi anıqlaw hám baxalaw waqtı keledi.
Adamnıń qanday da bir xızmetke uqıbı bar ekeni tuwralı aytıwga ne tiykar bola aladı?
Buǵan eki kórsetkish: xızmetti mengeriw tezligi hám jetiskenlikler sapası tiykar boladı.
Eger de adam, birinshiden, qanday da bir xızmetti tez hám tabıslı meńgerse, tiyisli
uqıplılıqlardı hám
kónligiwlerdi basqalarǵa qaraǵanda ańsat iyelep alsa, al ekinshiden,
ortasha dárejeden anaǵurlım joqarı jetiskenliklerge erisse, onı uqıplı dep esaplaydı.
Bul neden ǵárezli boladı? Ne ushın basqa da barlıq teń jaǵdaylarda bir adamlar basqa
bir adamlarǵa qaraǵanda qanday da bir xızmetti tezirek hám ańsatıraq meńgerip aladı jáne
onda kóbirek tabısqa erisedi. Máselen hárbir xızmet (pedagogikalıq, muzıkalıq,
konstuktivlik, matematikalıq, ádebiy hám t. b.) adamnıń psixikalıq proceslerine
analizatorlardıń jumısına, tásirleniwshilik tezligine, jeke kelbetiniń qásiyetlerine belgili bir
talaplardı qoyatuǵınlıǵında bolıp otıradı. Bir adamlar tiyisli sıpatlarǵa iye bolıwı, al basqa
birewlerinde olar kem rawajlanǵan bolıwı itimal. Eger de adamlar tiyisli xızmettiń
talaplarına eń kóp dárejede juwap beretuǵın jeke — psixologiyalıq ózgesheliklerge iye
bolsa, usı nárseniń ózi olar usı xızmetke uqıplılıqlı degendi bildiredi.
Uqıplılıq — bul adamnıń usı xızmettiń talaplarına juwap beretuǵın hám onı tabıslı
túrde orınlap shıǵıwınıń shárti bolatuǵın jeke — psixologiyalıq ózgeshelikleri boladı. Usı
anıqlamanıń eń áhmiyetli táreplerine dıqqat awdarayıq. Birinshiden, uqıplılıq — bul jeke
ózgeshelikler, yaǵnıy bir adamdı basqa bir adamnan ayırıp túratuǵın nárse boladı.
Ekinshiden, bul ápiwayı ózgeshelikler emes, al psixologiyalıq ózgeshelikler boladı.
Sonlıqtan uzın, názik barmaqlar (pianisttiń ózgeshelikleri) yamasa uzın boy
(basketbolıshınıń ózgeshelikleri) belgili bir xızmette tabısqa erisiwge járdem bergeni menen
uqıplılıqlar bolmaydı. Al, eń aqırında uqıplılıqlar — bul hár qanday jeke — psixologiyalıq
ózgeshelikler emes, al belgili bir xızmettiń talaplarına muwapıq keletuǵın ózgeshelikler
boladı. Máselen, uqıplılıqta muzıkaǵa qatıqulaq bolıw hám ırǵaqtı seze biliw, al usılar
muzıka menen tabıslı shuǵıllanıw ushın zárúr; konstruktordıń, ınjenerdıń xızmetin orınlaw
ushın zárúr bolǵan konstuktivlik qıyal etiw; sporttıń zárúr bolatuǵın háreket etiw
tásirleniwshiliginiń tezligi; súwretshi — jivopis ushın reńdi názik ańǵara biliwshilik
jatadı.Psixikalıq proceslerdiń (seziwlerdiń qabıl etiwdiń, yadınıń, oylawdıń, qıyal etiwdiń)
jeke ózgeshelikleri menen bir qatarda anaǵurlım quramalı jeke — psixologiyalıq
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
323
ózgeshelikler de uqıplılıqlar boladı. Olar qızǵınlıq tásiri jigerlilik momentlerin, xızmetke
jasalatuǵın qatnas elementlerin hám psixikalıq proceslerdiń geypara ózgesheliklerin
qamtıydı, biraq qanday da bir ayırım psixikalıq qásiyetlerden (máselen, pedagogikalıq,
ádep-ikramlılıq, aqıldı matematikalıq baǵdarlanıwshılıǵı yamasa ádebiy dóretiwshiliktegi
estetikalıq poziciya t.b) ibarat bolmaydı.
Hárqanday xızmet adamnan bir ǵana uqıplılıqtı emes, al bir qatar óz-ara baylanıslı
uqıplılıqlardı talap etedi.Qanday da bir ayırım uqıplılıqtıń kemshiligi, bosań rawajlanıwı
basqa uqıplılıqlardıń kúshli rawajlanıwı esabınan tolıqtırılıwı múmkin. Uqıplılıqlardıń
arasın tolıqtırıwdıń usı qásiyeti xızmettiń hár qıyalı túrlerin meńgeriw, kásip tańlaw ushın
anaǵurlım keń múmkinshilikler beredi. Ayırım uqıplılıqtıń bolmawın tıyanaqlı miynet etiw,
tabanlılıq, qattı kúsh jumsaw menen de tolıqtırıwǵa boladı.Uqıplılıqlar tek tiyisli xızmet
procesinde qáliplesedi, demek, júzege shıǵadı. Adamdı xızmette baqlamay turıp, onda
uqıplılıqtıń bar yamasa joq ekeni tuwralı pikir aytıwǵa bolmaydı. Eger de bala eń
bolmaǵanda muzıkalıq xızmettiń eń ápıwayı formaları menen shuǵıllanbaǵan, oǵan muzıka
úyretılmegen bolsa, onda muzıkaǵa degen uqıplılıq tuwralı sóz etiwge bolmaydı.
Tek usı tálim beriw (tálim bolǵanda da durıs tálim beriw) procesinde ǵana onıń
uqıplılıqları qanday ekeni, onıń ırǵaqtı seziwi, muzıkalıq este saqlawı tez hám ańsat yamasa
áste-aqırın hám zorǵa qáliplesip baratuǵını málım boladı. Adam anaw yamasa mınaw
xızmetke uqıplılıqlı bolıp tuwılmaydı, onın, uqıplılıqları onıń ómiri dawamında, tálim-
tárbiya alıwdıń tásiri astında durıs shólkemlestirilgen tiyisli xızmette qáliplesedi, júzege
keledi, rawajlanadı. Basqasha etip aytqanda, uqıplılıq— tábiyiy emes, al túrmıslıq qásiyet
boladı.
Xızmetkerlerdiń uqıplılıqları tariyxıy jaǵınan mutájliklerdi qanaatlandırıwǵa
baǵdarlanǵan xızmette dóretildi hám rawajlanıp bardı. Adamzat jámiyetiniń tariyxıy
rawajlanıwınıń barısında jańa mútájlıkler payda boldı, adamlar xızmettiń jańa tarawların
dóretti. Solay etip, jańa uqıplılıqlardıń rawajlanıwı ushın jaǵday tuwdırdı. Máselen, biziń
zamanımızda kosmoslıq keńislikti ózlestiriw zárúr payda boldı, adam xızmetiniń pútkilley
jańa túri — kosmonavttıń xızmeti payda boldı. Kosmoslıq ushıwshılarǵa arnawlı
uqıplılıqlardı qáliplestiriw zárúrligi tuwıldı, al bunday uqıplılıqlar kosmonavt bolıwǵa
talabanlarda rawajlanadı.
Uqıplılıq, bilimler, sheberlikler, kónligiwler menen tıǵız baylanısqan bolatuǵının
átap kórsetiw lazım. Bir jaǵınan, uqıplılıqlar bilimlerden, sheberliklerden, kónligiwlerden
ǵárezli boladı — bilimlerdi, sheberliklerdi, kónligiwlerdi iyelew procesinde uqıplılıqlar
rawajlanadı. Ekinshi jaǵınan, bilimler, sheberlikler, kónligiwler uqıplılıqlardan ǵárezli
boladı — uqıplılıqlar tiyisli bilimlerdi, sheberliklerdi, kónligiwlerdi tezirek, ańsatıraq,
bekkemirek hám tereńirek iyelep alıwǵa múmkinshilik beredi. Máselen, metamatikalıq
bilimlerdi, sheberliklerdi hám kónligiwlerdi iyelep alıw procesinde matematikalıq este
saqlaw, geometriyalıq, keńislik jaǵınan kóz aldına keltiriw uqıbı, logikalıq oylaw uqıbı hám
t. b. sıyaqlı uqıplılıqlar rawajlanadı. Basqa jaǵınan, jaqsı matematikalıq este saqlaw,
logikalıq oylawǵa uqıplılıq bolǵan jaǵdayda matematika tarawında bilimlerdi,
sheberliklerdi hám kónligiwlerdi ańsatıraq, tezirek jáne tabıslıraq iyelep alıwǵa boladı.
Biraq, uqıplılıqlardı hám bilimlerdi, sheberliklerdi, kónligiwlerdi bara bar dep qarawshılıq
túrpayı qáte bolar edi. Bilimi jetispewshilikti yamasa shalaǵaylıqtı uqıplıqsızlıq dewge
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
324
bolmaydı. Balanıń az biliwine, shalama - shekki bilimlerine, ol zárúrli bilimlerge hám
sheberliklerge iye emesligine tiykarlana otırıp, oqıwshıda uqıplılıqlar joq dep asıǵıs há m
ústirtin juwmaq shıǵaratuǵın muǵallim qattı qátege jol qoyadı.
Tábiyiy, tuwma faktorlar uqıplılıqlardı rawajlandrıwda qanday da bir rol atqara ma?
Tálim-tárbiya beriw, adamnıń túrmıs hám xızmet sharayatları onıń uqıplılıqların aktiv túrde
qáliplestıredi. Biraq bul tábiyiy, biologiyalıq faktorlar uqıplılıqlardıń qáliplesiw procesinde
ulıwma heshqanday rol atqarmaydı, degendi bildireme? Joq, bildirmeydi. Pedagog hám
psixologlar uqıplılıqlardı rawajlandırıwdıń aldın ala tábiyiy shártleri retinde tábiyiy,
biologiyalıq
faktorlar belgili bir rol atqaratuǵının moyınlaydı. Uqıplılıqlardı
rawajlandırıwdıń bunday aldın ala tábiyiy shártlerin zeyin dep ataydı.
Zeyinlerdiń ózinde uqıplılıqlar bolmaytuǵının hám olardıń rawajlanıwına kepil bola
almaytuǵının este saqlaw tiyis. Zeyinler — bul tek uqıplılıqlardıń qáliplesiw shártleriniń
biri boladı. Bir de adam tiyisli xızmet penen kóp hám tabanlı túrde shuǵıllanbastan, qanday
qolaylı zeyinge iye bolsa da, en kerekli sazende, súwretshı, matematık, shayır bola almaydı.
Turmısta oǵada qolaylı zeyinge iye bolǵan adamlar óz múmkinshiliklerin túrmısta hesh
qanday iske asıra almaǵanı, egerde olardıń túrmısı basqasha qáliplesken waqıtta ózleri úlken
tabıslarǵa erisiwi múmkin bolǵan tap usı xızmettiń ózinde áytewir bir atqarıwshılar bolıp
qala bergeni tuwralı mısallar kóp. Kerisinshe, hátte jaqsı zeyin bolmaǵan jaǵdayda da
qanday da bir xızmetke kúshli hám túraqlı qızıqqan jáne beyım bolǵan miynet súygish hám
tabanlı adam onda belgili bir tabıslarǵa erise aladı. Hár bir uqıplılıqqa óziniń belgili bir
zeyinı sáykes keledi, dep esaplawǵa bolmaydı. Zeyinler kóp mánili boladı. Bul birden-bir
zeyinniń tiykarında hár qıylı uqıplılıqlar tárbiyalanıp shıǵıwı itimal, degendi bildiredi.
Máselen, háreketlerdiń tezligi, sarraslıǵı, názikligi hám shaqqanlıǵı sıyaqlı zeyinniń
tiykarında túrmıs hám xızmet sharayatlarına qaray gimnasttin denesiniń tez hám óz-ara
baylanıslı háreket etiw uqıbı da, xirurgtıń qol háreketleriniń názik jáne sarras bolıw uqıbı
da, skripka shertiwshi adam barmaqlarınıń tez hám bir qálipte háreket etiw uqıbı da
tárbiyalanıp shıǵıwı itimal. Kórkemlik tip tiykarında aktyordıń da, júziwshiniń
de,
súwretshiniń de, sazendeniń de uqıplılıqları qáliplesiwi itimal; pikirlew tipiniń tiykarında
matematiktiń de, tiliniń de, fılosoftıń da uqıplılıqları qáliplese aladi
Tabıslı islew ushin ha`r bir mug`allim pedagogikaliq sheberlikke iye boliwi za`ru`r.
Pedagogikaliq sheberlik iyesi o`z miynetin sariplap u`lken na`tiyjege erisedi. Do`retiwshilik onin`
ba`rha` ja`rdemshisi boladi. Pedagogikaliq sheberliktin` en` a`hmiyetli elementlerinin` biri-bul
pedagogikaliq is-ha`reketke qa`biletlilik bolip esaplanadi. Qa`bilet ha`mme insanlarda bar bolip,
ol ha`mmede birdey bolmaydi: birewde joqari, birewde orta ha`m birewde to`men da`rejede boliwi
mu`mkin. Tek g`ana aqili zayil adamlarda qa`biletti ushirata almaymiz. Mektep oqitiwshisinin`
tiykarg`i xizmeti insandi qa`liplestiriwge qaratilg`an.
Uqipliliq xizmet protsessinde payda boladi ha`m rawajlanadi, uqipliliqti rawajlandiriw
ushin ziyreklilik, aqilliliq, talant, yag`niy insan nerv sistemasinda anatomo-fiziologik qa`siyet
boliwi da za`ru`r. Oqitiwshinin` ayirim psixikaliq protsessleri onda shaxsqa ta`n sipatlardin`
sonday kompleksin quraydi, buni pedagogikaliq qa`bilet dep atawg`a boladi. En` a`hmiyetlisi
jetekshi uqipliliq tan`lap aliwdan ibarat bolip, olarsiz mug`allim o`z isinin` sheberi bola almaydi.
Mug`allimnin` ka`siplik jumisinin` tabisli boliwi pedagogikaliq uqipliliqlarg`a baylanisli.
Pedagogikaliq qa`bilet mug`allimshilik tarawda tabisli islew ushin tiykar bolip tabiladi.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
325
Uqipliliq – xizmetkerdin’ belgili bir xizmet barisindag`i ziyrekligi ha`m onin` o`z jumisin
tabisli orinlawindag`i sub`ektiv shart-sharayatlardi sipatlawshi jeke psixikaliq qa`siyet bolip
esaplanadi.
2. Pedagogikaliq iskerliktin` na`tiyjeli boliwi ushin mug`allimde qa`bilettin` to`mendegi
tu`rleri boliwi ha`m ta`rbiyalap jetilistiriliwi lazim.
1. Biliw uqiplilig’i -bul pa`nnin` tiyisli bir tarawlarina ta`n (matematika, fizika, biologiya,
a`debiyat x.t.b) qa`bilet bolip tabiladi. Bunday qa`biletke iye bolg`an mug`allim pa`ndi oqiw kursi
menen sheklenbey, bir qansha ken` ha`m teren`irek u`yrenedi, o`z pa`ni tarawindag`i o`zgerislerdi
ba`rha` baqlap baradi,izertlewler ju`rgizedi.
2. Baqlawshiliq qa`uqiplilig’i- oqiwshinin`, ta`rbiyalaniwshinin` ishki du`n`yasina kire
aliw qa`bileti, oqiwshi jekkeligin ha`m onin` waqitshaliq ruwxiy jag`dayin ju`da` jaqsi tu`sine
biliwi menen baylanisli boladi. Bunday mug`allim oqiwshinin` psixologiya-sindag`i ko`zge
ilinbeytug`in o`zgerislerdi tez bayqaydi. Oqiwshilar bunday mug`allimlerdi tez bayqaydi.
Oqiwshilar bunday mug`allimler haqqinda «Oqiwshinin` qapa bolg`anlig`in, yaki sabaq
tayarlamag`an-lig`in ko`zinen biledi, qaralmay turg`ang`a usaydi, biraq ha`mme na`rseni ko`rip
turadi»- deydi.
3. So`ylew uqiplilig’i- so`z ja`rdeminde, sonday-aq qarim-qatnas quraminda o`z pikirin
ha`m sezimlerin aniq ha`m ayqin ta`riyplew qa`bileti. Bul oqitiwshiliq ka`sibi ushin ju`da` za`rur.
Mug`allimnin` bayan etiwi oqiwshilardin` pikirin ha`m diqqatin maksimal da`rejede
aktivlestiriwge qaratilg`an: mug`allim oqiwshilar aldina sorawlar qoyip, olardi a`ste aqirin tuwri
juwap beriwge u`yretedi, oqiwshilardin` diqqatin ku`sheytedi ha`m pikirin teren`lestiredi. Sonday-
aq orinli xa`zillesiw jen`il so`zdi
jan`landirip
jiberedi ha`m oni
oqiwshi tez
u`yrenedi.Mug`allimnin` so`zi aniq, janli obrazli, ma`nisi jag`ina ayqin, ma`nili boliwi sha`rt. Bir
tu`rdegi uzin, zeriktiretug`in so`z tezde oqiwshilardi sharshatadi, olardi jalqaw qilip qoyadi.
Ayirim mug`allimler tez so`yleytug`in, al basqalari a`sten asiqpay so`yleytug`in boladi. Biraq
oqiwshilardin` o`zlestiriwi ushin ortasha, janli so`z jaqsi na`tiyje beriwin esten shig`armaw kerek.
Asig`isliq penen so`ylew sabaqti o`zlestiriwge kesent beredi ha`m balalardi tez sharshatip qoyadi.
Ha`dden tisqari asiqpay a`ste so`ylew zerigiwshilik alip keledi Ha`dden tisqari keskin ha`m baqirip
so`ylew oqiwshilarg`a keri ta`sir etedi. Mug`allimnin` ha`lsiz hawazi jaman estiledi. Ko`binese bir
neshe ret ta`kirarlanatug`in bir qiyli so`z ha`m ha`reketler adamnin` ashiwina tiyedi.
4. Abiroy arttira aliw uqiplilig’i. Oqiwshilarg`a tuwridan tuwri emotsional erikli ta`sir
ko`rsetiw ha`m sol tiykarda abiroyg`a erise aliw. Abiroy tek sol tiykarda emes, ba`lki
mug`allimnin` o`z pa`nin jaqsi biliwi, mexriybanlig`i, mulayimlilig`i x.t.b tiykarinda da erisedi.
Bul qa`bilet mug`allimnin` jeke sipatlarinin` pu`tin bir jiyindisi, sonday-aq onin` erk sipatlarina
(shidamlilig`i, talap-shan`lig`i h.t.b.).Sonday-aq oqiwshilarg`a ta`lim-ta`rbiya beriw waziy-pasin
seziwge, o`zinin` haq ekenligine iseniwge, bul isenimdi oqiwshilarg`a jetkize aliw jag`daylarina
da baylanisli.
Oqiwshilarg`a qopalliq qilmaytug`in, qoriqpaytug`in, tuwri talap qoya alatug`in
mug`allimdi juda` xu`rmet etedi, mug`allimnin` bosan`lig`in, eriksizligin jaqtirmaydi.
5. Tuwri qarim-qatnas jasay aliw uqiplilig’i- balalarg`a jaqinlasa aliw, olar menen
pedagogikaliq jaqtan ju`da` na`tiyjeli o`z-ara mu`na`sibetler ornata aliw uqiplilig’i.
6. Keleshekti ko`re biliw uqiplilig’i- O`z is-ha`reketlerinin` aqibetin ko`re biliw
oqiwshinin` keleshekte qanday adam boliwin ko`z aldina keltire aliw,ta`rbiyalaniwshida qanday
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
326
qa`siyetlerdin` barlig`in aldinan ayta biliw qa`bileti pedagogikaliq optimizmge, ta`rbiyanin`
ku`shine baylanisli.
7. Diqqatti ja`mlep aliw uqiplilig’i- mug`allim ushin diqqattin` barliq qa`siyetleri- ku`shi,
ko`shiwshen`ligi, qabil ete aliwi menen ta`riyplenedi. Diqqatti bir waqitta ja`mley aliw qa`bileti
mug`allim ushin ayriqsha a`hmiyetke iye. Uqipliliqti, ta`jireybeli mug`allim sabaqti bayan etiw
mazmunin ha`m tu`rlerin, o`z pikirin(yaki oqiwshi-nin` pikirin) diqqat penen baqlaydi.
Ta`jiriybesiz mug`allim ko`binese sabaqti bayan etiwge berilip ketip, oqiwshilardi itibardan shette
qaldiradi, baqlamay qoyadi.
3. En` a`hmiyetlisi biz ushin jetekshi uqipliliqti tan`lap aliwdan ibarat bolip, olarsiz
mug`allim o`z isinin` sheberi bola almaydi. Egerde barliq jetekshi qa`biletliliklerdi birlestiriwshi
en` basli, tiykarg`i qa`biletlilik haqqinda so`z etsek- bul a`lbette shaxs sipatinda qa`liplesken, o`sip
baratirg`an adamg`a-ob`ektke bolg`an sezimtalliq bolip esaplanadi.
Jetekshi uqipliliqtan empatiya ha`m pertseptiv qa`biletlerdi atap o`tsek boladi.
Empatiya-basqa adamlardin` psixikaliq jag`daylarin tu`siniw ha`m olardin` da`rtin bo`lise
aliw qa`bileti bolip esaplanadi.
Pertseptiv uqipliliq- tu`siniw protsessinin` tiykarg`i du`zilisi,bul tu`siniw, seziw
ob`ektlerin bilip aliw ha`m oni este saqlaw obrazlari menen salistiriwdan ibarat boladi.
Sheber boliw-demek pedagogikaliq protsesstin` barisin, ha`r qiyli jag`dayda payda
bolatug`in qiyinshiliqlardi aldin ala seziw. Bunday qa`biletlerdin` qa`liplesiwi ju`da` quramali,
qiyin bolg`ani menen talapshan` mug`allimlerde jaqsi rawajlaniwi mu`mkin. Pedagog ushin en`
a`hmiyetli na`rse -bul tek g`ana bar na`rselerdi analizlew yamasa aldin ala boljaw menen
shekleniw emes, al empatiya-yag`niy mug`allim o`zin oqiwshinin` ornina tura aliw qa`bileti, onin`
pozitsiyasinda, pikirinde tura aliw, onin` qizig`iwshiliqlarin, ko`z qaraslarin, quwanish ha`m
qayg`isin bo`lise aliw mumkinshiligi. Suxomlinskiy V.A.nin` pikirinshe: «En` da`slep balalar
ju`reginin` ha`reketin tu`siniw kerek.»
4. Jetekshi uqipliliqlardi biz ja`ne bir neshe bo`leklerge bo`lemiz. Sonin` ishinde jeke
qa`biletlilik tiykarg`i orindi iyeleydi.
Jeke qa`bilet- bul balalarg`a beyimlilikten baslanadi. Beyimlilik degende-biz balag`a
bolg`an su`yispenshilikti, olar menen qarim-qatnasta boliwdi,balalarg`a jaqsi tilekler aytiwdi
tu`sinemiz. Olarg`a ju`da` diqqatli ha`m ju`da` na`zik sezimli boliwi kerek. Uqipliliq ja`ne bir
komponentten, yag`niy sabirliliq ha`m o`zin-o`zi tuta biliwshilik. Mug`allim ha`r qanday
jag`dayda da o`zin sabirli tutiwi, diqqatli boliwi, o`z temperamentin basqara aliwi, minez-qulqin
qadag`alay biliwi ha`m olardi duris qollaniwdi yadinan shig`armaw kerek.
Didaktikaliq uqipliliq- bul oqiw materialin oqiwshilarg`a tu`sinikli etip bayan ete
aliwi,oqiwshilardi erkin pikirlewge qizig`iwshiliqti oyatiw qa`bileti bolip tabiladi.
Mug`allim za`rur jag`dayda oqiw materiallarin o`zgerttire aliwi, qiyin na`rseni an`sat,
quramali na`rseni a`piwayilastirip, aniq emes na`rseni tu`sinikli qilip oqiwshilarg`a jetkere aliwi
za`rur.Bunday
Qa`biletli oqitiwshi sabaq materialin tu`sindiriw protsessinde oqiwshilardin` qalay
o`zlestirip atirg`anlilig`in bir qansha belgiler tiykarinda bayqap aladi ha`m za`rur hallarda bayan
qiliw usilin o`zgerttiredi.
Sho`lkemlestiriwshilik uqipliliq- bul birinshiden oqiwshilar kollektivin sho`lkemlestiriw,
za`rur waziypalardi sheshiwge iytermelew, olardin` sanasin rawajlandiriwg`a qaratilg`an boladi,
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
327
ekinshiden, o`z isin tuwri sho`lkemlestiriwdi na`zerde tutadi. O`z isin sho`lkemlestiriw degende
isti tuwri jobalastira aliw ha`m oni baqlaw na`zerde tutiladi. Ta`jiriybeli mug`allimlerde waqitti
o`zine ta`n seziw,jumisti waqitqa qarap tuwri bo`listiriw, belgilengen muddetke u`lgeriw qa`siyeti
payda boladi.
Konstruktivlik uqipliliq- bul oqitiwshinin` o`z jumislarin jaqsilap, aldin ala rejelestire aliw
mu`mkinshiligi.
Kommunikativlik uqipliliq- bul yag`niy adamlar menen jaqsi til tabiwshiliqta qatnas jasay
biliw qa`bileti. Balalar menen jaqsi til tabisa biliw-bul mug`allimlerde qanaatlaniw sezimin payda
etedi ha`m mug`allimnin` o`z ka`sibine degen su`yispenshiligin qorg`ap qaladi.
Biliw uqipliliq-bul oqiw materiallarin teren` iyelew ha`m oni o`zlestirip aliw bolip tabiladi
REFERENCES
1
Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда
барпо этамиз. - Т.: Ўзбекистон, 2016.
2
Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб - интизом ва шахсий жавобгарлик
– ҳар бир раҳбар фаолиятини кундалик қоидаси бўлиши керак. - Т.: Ўзбекистон,
2017.
3
Qоsimоv G’. Tаshkilоt vа tаshkiliy bоshqаrish nаzаriyasi. – T.: 2004.
4
Murаkоv I.U., Sаifnаzаrоv I.S. Mеnеjmеnt аsоslаri. – T.: 1998.
5
Аbdurахmоnоv Q. Pеrsоnаlni bоshqаrish. – T.: Shаrq, 1998
6
Tajimuratova, S. (2023). FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY. Modern Science
and Research, 2(5), 196-203.
7
Тажимуратова, Ш. С. (2023). САНЪАТШУНОСЛИК ФАНЛАРИНИ ЎҚИТИШ
ОРҚАЛИ ТАЛАБАЛАРНИНГ МУСТАҚИЛ ИШЛАШ КЎНИКМАЛАРИНИ
ШАКЛЛАНТИРИШ.
Internet saytları:
1. www. tdpu. uz
2. www. pedagog. uz
3. www. Ziyonet. uz
4. www. edu. uz
5. dpu-INTRANET. Ped
