ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
612
BASPA SÓZDE KÓRKEM AWDARMANÍŃ MAQSETI HÁM WAZÍYPALARÍ
Xojanazarova Nargiza Raxat qızı
NMPI akademiyalıq liceyi Jaslar menen islesiw bólimi jetekshisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10019451
Annotatsiya.
Awdarma túrleri hám teoriyası, olardıń qollanılıw nızamlıqları tiykarında
Qaraqalpaqstan baspasózinde járiyalanģan kórkem ádebiy shıģarmalardıń awdarma tekstleri
hám kompoziciyası, olardıń individual stili máselesi hám avtor poziciyasınıń kórinislerin ashıp
beriw bolıp esaplanadı. Qaraqalpaq til biliminde, ádebiyattanıw iliminde, qaraqalpaq
jurnalistikasında usı waqıtqa deyin awdarma máselesi – kórkem awdarma teoriyası arnawlı
úyrenilmedi. Biz múmkinshiliklerimizden kelip shıģıp, izertlew barısında qaraqalpaqstan
baspasózinde kórkem awdarma máselelerin onıń metodların ashıp beriwge umtıldıq. Awdarma
hám onıń túrleri, sonday-aq teoriyalıq tiykarı úyrenilmegen. Sonlıqtan-da, qaraqalpaq
jurnalistikasında teoriyasınıń áhmiyeti, awdarma túrleriniń qollanılıwı, ózgeshelikleri jumıstıń
máselesi (probleması) esaplansa, bul boyınsha gipotezalardı (shamalawlar) alģa súriw hám onı
dálillew talap etiledi.
Gilt sózler:
awdarma máselesi; kórkem awdarma; baspa sóz awdarması; jurnalistlik
analiz, aspektlerge dıqqat awdarıw; individual stil; kompoziciya; awdarma tariyxı;
awdarma
gipotezaları; kórkem shıǵarma; dóretiwshilik process; “awdarma” qaǵıydaları;jurnalistikalıq
awdarma; shet tili lingvistikalıq quralları; original hám awdarma; awdarma teoryası;
lingvistikalıq baǵdarlar; awdarma estetikası.
THE PURPOSE OF ART IN THE PRINTED WORD IS ALSO DUTIES
Abstract.
Types of translation, theory, application of translation, translation texts of literary
works published in Karakalpakstan, composition, individual style, author's position, author's
position. In Karakalpak language education, literary studies, and Karakalpak journalism, the
problem of translation - the theory of beautiful translation - has not been studied. And, coming
from our possibilities, we tried to overcome the methods of the problem of transportation in
Karakalpakstan. Also, its types are not studied theoretically. Finally, if the issue (problem) of the
importance of the theory, the use of media types, and their diversity in Karakalpak journalism is
discussed, then these hypotheses (shamalavs) are always a push.
Key words:
translational problem; fancy dress; print translation; journalistic analysis
focuses on aspects; individual style; composition; driving history; driving hypotheses; I don't care;
manufacturing process; the rules of "translation"; journalistic translation; tools of foreign
language linguistics; original raw material; transport theory; aesthetics of linguistic translation.
ЦЕЛЬ ИСКУССТВА В ПЕЧАТНОМ СЛОВЕ — ЭТО ТОЖЕ ОБЯЗАННОСТИ
Аннотация.
Виды перевода, теория, применение перевода, переводные тексты
литературных произведений, изданных в Каракалпакстане, композиция, индивидуальный
стиль, авторская позиция, авторская позиция. В каракалпакском языковом образовании,
литературоведении, каракалпакской журналистике проблема перевода - теория красивого
перевода - не изучалась. И исходя из своих возможностей, мы попытались методами
преодолеть проблему транспорта в Каракалпакстане. Также ее виды не изучены
теоретически. Наконец, если обсуждается проблема (проблема) теории каракалпакской
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
613
журналистики, использования разных видов коммуникации, ее многообразия, то эти
гипотезы (шамалавы) всегда являются толчком к толчку.
Ключевые слова:
проблема перевода; прикольное платье; печатный перевод;
журналистский анализ фокусируется на аспектах; индивидуальный стиль; состав;
история вождения; движущие гипотезы; Мне все равно; производственный процесс;
правила «перевода» журналистский перевод; инструментарий лингвистики иностранного
языка; оригинальное сырье; теория транспорта; эстетика лингвистического перевода.
Awdarma degende tekstti bir tilden ekinshi tilge awdarmalawdı túsinemiz. Biraq awdarma
tek usı elementten ibarat emes. Awdarma hár qıylı túrlerge bólinedi, olardıń óz aldına qaǵıydaları,
juwapkershilikli wazıypaları bar. Biziń kóz qarasımız boyınsha kórkem shıǵarmalardı tek ǵana
shayır, jazıwshılar jaratadı. Kórkem shıǵarma jaratatuǵın talant iyleri bar, olardıń bunday óner
iyesi ekenliginen derlik kópshilik biyxabar. Sebebi biz onı awdarmashı dep ataymız. Onıń
wazıypası tek ǵana bir tilden ekinshi tilge tekstti awdarmalaw emes al tayyar tekstten jańa tilde
jańa shıǵarma jaratıw.
Ol ideyanı, mazmundı saqlay alıwı awdarmanıń qatal talaplarınan esaplanadı. Awdarmashı
tekstti seziwi, ańlawı, jazıwshınıń aytajaq filosofiyasın dál sonday etip túsinip jetip óziniń tiline
durıs awdarmalay alıwı kerek. Álbette puqta alınǵan bilim hám tájriybeni talap etedi. Qunlı
kórkem shıǵarma jazıw qanshelli qıyın bolsa, sol shıǵarmanı kemshiliksiz ekinshi tilge
awdarmalaw shıǵarma jazıwdan eki ese awır miynetti talap etedi.
Kórkem awdarma insan dóretiwshilik jumısınıń quramalı forması bolıp, bir tilde jaratılǵan
kórkem shıǵarmanı onıń forma hám mazmun birligin, kórkemligin támiynlewshi barlıq
kompanentlerin saqlaǵan halda ekinshi til quralları tiykarında qayta jaratıwdan ibarat quramalı
dóretiwshilik process esaplanadı.
1
Kórkem awdarma milliy ádebiyatlar rawajlanıwına, xalıqlar arasındaǵı doslıq hám
tuwısqanlıq máplerine, mádeniy baylanıslardıń keńeyiwine xizmet qıladı. Usı process arqalı
júzege kelgen shıǵarma hám “kórkem awdarma”, “awdarma” qaǵıydalarınıń nızamları arqalı
ańlatıladı. Bunda túp tiykardıń awdarması esaplanǵan tekst názerde tutıladı.
Ulıwma awdarma haqqındaǵı birinshi teoriyalıq pikirler dáslep áyyemgi Rimde payda
bolǵan. Grek hám latın tillerin tereń ózlestirgen Aristotel, Ciceron hám Goraciy awdarma
processinde sózdiń izinen quwıw jaramaydı, olardıń mánilik kórsetkishlerin dáslep tárezige salıp
sonnan keyin awdarma qılǵan maqul degen pikirdi aytadı. Olardan keyin Italyada Bartolomeo hám
Manetti, Franciyada Dyu Belle hám Malerb, Angliyada Bekon hám Drayden, Germaniyada Gyote
hám Gumboldt, Rossiyada Lomonosov hám Sumarkovlar awdarma boyınsha bahalı pikirler
bildirgen.
2
Kórkem shıǵarmanı ańlap jetiw, túsiniw, úyreniw, analizlew hám awdarmalawda insan óz
aqıl-oy dárejesine muwapıq túrli jol, usıl hám metodlarǵa súyenedi. Awdarmanıń nátiyjeli shıǵıwı
shıǵarmanı hár tárepleme jetilistiriw arqalı ámelge asatuǵınlıǵın itibardan shette qaldırmaw lazım.
1
Мусаев Қ. Таржима назарияси асослари, Tошкент:«Фан» нашириёти, 2005, 12-бет.
2
М.Холбеков. Таржима назарияси фан сифатида, «Жаҳон адабиёти» журнали, 2013, №4, 98-бет.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
614
Qıyal, sezim, ańlaw, tuyǵı... Bular—kórkem shıǵarmanı barlıqtıń ulıwmalıq paradoksal
sáwlesi sıpatında tereń túsiniwdiń túrli variantlı basqıshları bolıp, hár qıylı formalarda
psixofiziologiyalıq processler arqalı ámelge asadı. Biz bunda kórkem óner yáki sóz óneri úlgisin
barlıq, jámiyet, insan hám onıń mentaliteti menen baylanıslı halda túsiniw aspektleri haqqında
biliwimiz zárúr. Bul sol moment yáki hádiyseni, waqıyanı bir tárepten túsiniw bolsa ekinshi
tárepten awdarma yáki interpretanciya dep te ataw múmkin.
3
Shıǵarmada individual insannıń
psixologiyalıq dúnyasına dus kelemiz.
Jazıwshı ózi qálegen mazmunda, emin-erkin, shıǵarmadaǵı waqıyalar háreketin, adamlar
xarakterin ózi qálegen kóz qaras boyınsha jazıwı múmkin. Biraq awdarmashı bunday qıla almaydı.
Ol baribir avtor menen
4
esaplasıwǵa májbúr. Shıǵarmanıń ideası, mazmunı hám maqsetinen shıǵıp
ketpey, óziniń talantı, bilim dárejesi sheńberinde óz tilinde jańa shıǵarma jaratıwı kerek. Teksttıń
5
tilin ózgertiw bul kitap oqıwshılar sanın ele de kóbeytip, keń jámiyetke tanıtıwǵa sebep bolatuǵın
áhmiyetli faktorlardıń biri desek boladı.
Awdarmashı tek ǵana tilin ózgertip qoya almaydı, oǵan qandayda bir ózgeshelik inam
etedi. Bunıń sátli shıǵıwı awdarmashınıń bilim dárejesin, talantın kórsetedi. Egerde ol sátsiz
shıǵatuǵın bolsa onday awdarmanıń bolmaǵanı maqul. Sebebi negizgi tekst jaqsı jazılǵan bolıwı
múmkin. Onıń awdarmasın isleymen dep tekst qunı joytılsa kitap oqıwshıǵa unamsız tásir
jasaytuǵınlıǵı anıq. Awdarmada kórkem shıǵarmadaǵı sózlerdiń naǵız, dál awdarmasın taba alıw
ishki sezimler menen tikkley baylanıslı. Biraq túp tiykarda qaytip jazılǵan bolsa sózbe sóz dál sol
kórinisinde awdarmaǵa túsiriwdiń ilajı joq. Sebebi tiykarǵı tekst awdarma etilip atırǵan til
nızamlıqlarına boysınıp jańa forma jaratadı. Biraq til nızamlarına boysınbay, sózler shıǵarmanıń
ideyasın, mazmunın ashıp beriw ushın xizmet qılsa, awdarmashıdan sózlerdi durıs biriktire alıw
uqıbı talap etiledi. Bul—awdarmanıń tiykarǵı elementleriniń biri esaplanadı hám ilimde
“awdarmanıń adekvatlıǵı” dep ataladı.
Hár qanday awdarmashı awdarmalaytuǵın shıǵarmanıń obyekti menen tolıq tanıs bolıwı
shárt. Ol tekstte berilgen xalıqtıń tilin, mádenyatın, tariyxın, diniy hám milliy kóz qarasların,
mámlekettiń siyasiy, sociallıq hám ekonomikalıq jaǵdayları menen tanıs bolmay turıp jetik
awdarma jaratıw múmkin emes.
Awdarmada forma hám mazmun múnásebetlerin kemshiliksiz súwretlew zárúrligi, birinshi
náwbette awdarmashınıń aldına—shıǵarmanıń kórkem sulıwlıǵın, milliy ózgesheligin júzege
shıǵarıwshı barlıq ádebiy usıl hám qurallar wazıypaların sáwlelendire alatuǵın til birliklerin durıs
tańlay alıw wazıypasın júkleydi. Awdarmada avtordıń ózine tán dóretiwshilik usılı, kórkem
estetikalıq ózgeshelikleri hám ol jaratqan dáwir nápesi, qaharmanlar xarakterin qayta jaratıw ushın
awdarmashınıń talantlı hám bay tájriybe iyesi bolıwı jetkiliksiz.
6
3
Елизабета Ковригина. Художественный перевод: Текст-мысль, текст-образ, текст-язык. «Современный
дискурс анализ», 2018, №4, 23-с.
4
Мусаев Қ. Таржима назарияси асослари. Toшкент: «Фан» нашириёти, 2005, 19-бет.
5
Александрович Н. В. Консептосфера художественного произведения и средства ее объективации в
переводе. Москва: Флинта, 2009, 184-с.
6
Мусаев Қ. Таржима назарияси асослари. Тошкент: «Фан» нашириёти, 2005, китабынан:
А.Н. Степанова, С.А. Шашкора. О синонимии на уровне текста. –«Лексическая и грамматическая семантика
романских языков». Калинин, 1980, 109-с.
Копанев П.И. «Вопросы, истории и теории художественного перевода», Минск, 1972, 196-с.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
615
Ol kórkem awdarma ámelyatınıń anıq dálilleri tiykarında payda bolǵan teoriyalıq bilimler
menen puqta qurallanǵan filolog alım sıpatında kórkem dóretiwshilik isley alıwı lazım. Teksttegi
atamalardı, hámme ushın ortaq bolǵan sóz formaların awdarmalaw biz oylaǵanday dárejede
qıyınshılıq tuwdırmawı múmkin, biraq jazıwshınıń kórkem súwretlew maqsetin, obrazlı-
metaforalıq qásiyetke iye sózlerin, frazeologiyalıq sóz dizbeklerin awdarmaǵa dál sol mániste
ańlatıp bere alıw júdá qıyın.
Awdarmanıń maqseti degende kóz aldımızǵa teksttiń bir tilden ekinshi tilge
awdarmalanıwın túsinemiz. Awdarmanıń biz bilmegen áhmiyetli tárepleri júdá kóp. Awdarma
xalıqlar arasındaǵı doslıq, tuwısqanlıq, sheriklik máplerine, olar arasındaǵı siyasiy-ekonomikalıq,
ilimiy, mádeniy hám ádebiy baylanıslardıń keńeyiwine xizmet qılatuǵın áhmiyetli qural
esaplanadı. Awdarma hár túrli xalıqlar ádebiyatınıń óz ara baylanısı hám bir-birine tásir etiw
processin kúsheytedi. Awdarmalanǵan shıǵarmalar arqalı kitap oqıwshılar jáhán ádebiyatı
dúrdanaları menen tanısıwı menen birge, olardıń sanası jańa estetikalıq tuyǵı sezimler menen
suwǵarıladı, talǵamı ósedi, olarda haqıyqıy gózzallıq haqqında túsinikler payda boladı.
Awdarma tillerdiń keleshegin támiynlewshi áhmiyetli faktor sıpatında qaraladı, sebebi
awdarma tillerdi tez pát penen rawajlandırıw, sózlik baylıǵın asırıp ele de tolıq qáliplestiriw
kúshine iye.
Awdarma insannıń mánáwiy ómirin bayıtadı, ana tiliniń imkaniyatların jarıqqa shıǵarıp,
oǵan sulıwlıq baǵıshlaydı.
Awdarma nátiyjesinde milliy ádebiyatlar arasındaǵı baylanıslardıń jemisi sıpatında
jańadan jańa idealar, baǵdarlar, formalar, áhmiyetlisi jańa syujet janrları payda boladı. Awdarma
arqalı jámiyette jańa kóz qaras, jańasha mádeniyat qáliplesedi.
Awdarmanıń maqseti—
shet tili lingvistikalıq quralları járdeminde jaratılǵan tekstti ana
til materialı tiykarında qayta jaratıwdan ibarat. Bunıń ushın awdarmashı, eń áwele túp nusqanı
tolıq túsinip jetiwi, soń onı óz tilinde hesh qanday kemshiliksiz qayta jaratıwı tiyis. Avtor jaratqan
kórkem estetikalıq tekstti awdarmashı tolıǵı menen túsinip jetiwi ushın kúshli analizlew uqıbına
iye bolıwı kerek. Kórkem shıǵarmadaǵı lingvistikalıq qurallardıń mazmunlıq hám estetikalıq
táreplerin durıs ańlawı, sonıń menen birge avtor názerde tutqan baslı ideanı, onıń niyet hám
maqsetlerin, ashıq-aydın kórinip turǵan waqıyalardan tısqarı tekst artında da mazmun bar
ekenligin ańlay alıwı lazım.
Yaǵnıy anıq qaǵıydalar emes, qaǵıydasız jazılǵan táreplerin de kore alıw uqıbı talap etiledi.
Awdarma sonday bolsın, túp nusqa óz kitap oqıwshılarına qanday kórkem estetikalıq zawıq
baǵıshlasa, onıń awdarması da shıǵarmanıń túp nusqasın oqıy almaytuǵın oqıwshı sanasında dál
sonday tásir oyata alsın. Oqıwshı awdarmadan zawıqlana almasa, tiykarǵı avtordı tómen
bahalaydı. Sonlıqtan awdarmanıń jaqsı yáki jaman shıǵıwı túp nusqanıń qunın belgilep beredi.
Awdarma nátiyjeli shıqpasa túp nusqanıń qanshelli jaqsı shıqqan bolıwına qaramastan onıń qunın,
abrayın túsirip jiberedi.
Awdarmanıń wazıypası
—original hám awdarma tilleri leksikalıq, grammatikalıq hám
stilistikalıq baylanıslar arasındaǵı parıqlardı hár tárepleme puqta ózestirip, orginaldıń forma hám
mazmun birligin ana tili quralları járdeminde qayta jaratıwdan ibarat. Bul qaǵıydaǵa ámel qılmaw
awdarmada anıqlıqtıń, yaǵnıy súwretlew normasınıń buzılıwına alıp keledi. Orginal shıǵarma
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
616
avtordan waqıyalardı durıs súwretlep beriwdi talap etse, awdarmashıdan orginaldı hesh qanday
qáte kemshiliksiz etip jaratıw talap etiledi.
7
Awdarma mashqalalarınıń sheshimin tabıw awdarmashıdan puqta filologiyalıq bilim hám
tiyisli teoryalıq tayarlıqtı, tájriybeni talap etedi. Awdarmashı ózine kerek teoryalıq bilimdi
awdarmanı tallaw mútájligine negizlengen “awdarma teoryasınan” aladı
8
.
Awdarma teoryasınıń wazıypası—túp nusqa menen awdarma arasındaǵı nızamlıqlardı
baqlaw, awdarma processinde payda bolǵan juwmaqlardı ilimiy dáliller tiykarında ulıwmalastırıw,
usı jollar arqalı awdarma ámelyatına tásir jasap, onıń sapasın jaqsılawǵa kómeklesiwden ibarat.
Awdarma ámelyatı kerekli súwretlew quralların izlep tabıw jolı menen málim bir awdarma
mashqalalarınıń sheshimin tabıwǵa zárúr bolǵan úlgi, qaǵıyda hám anıq dálillerdi awdarma
teoriyasınan aladı.
9
Kórkem awdarmanıń metodları
Shıǵarmanı awdarmalaw ushın álbette túp nusqa menen tolıq tanısıp shıǵıw kerek, biraq
bul kórkem awdarma ushın jetkiliksiz. Kórkem awdarma kewildegidey, kitap oqıwshı ushın
túsiniklı, anıq bolıwı ayrıqsha juwapkershilikti talap etedi. Kóplegen ilimiy miynetlerde
jazılıwınsha, tekstti avtor túsingendey, yaǵnıy ol oylaǵanday etip oylaw procesi ámelge assa
awdarma nátiyjeli shıǵadı. Eń birinshiden túp nusqanıń ideyalıq mazmunın shayırdıń kórkem
maqsetin túsiniw kerek onnan soń awdarmalaw jumısı baslanadı.Kórkem awdarmada túsiniw
procesi úlken áhmiyetke iye hám bul germenevtik metodtıń tiykarı esaplanadı.
10
Germenevtikalıqmetod tariyxı antik mádeniyat dáwirine barıp taqaladı. Evropada bul pán
miloddan aldıńǵı 3000-jılda payda bolǵan. Onıń baslı wazıypası basqa tildegi pikirlerdi túsindiriw,
sholıwǵa tiykarlanǵan. Germenevtika (grekshe hermeneutica—túsindiremen, tastıyqlayman
mánisinde) XX ásir ortalarında ekzegetika (grekshe—sholıw haqqındaǵı táliymat) menen orın
almasqan. Germenevtika eń dáslep (kópshilik jaǵdayda eskirgen, dáslepki mánileri túrli
ózgerislerge ushraǵan) tekstlerdiń birlestiriwshi mánilerin tiklewge tiykarlanǵan táliymat
bolǵan.
11
Áyyemgi eski tekstlerdiń mánileri dáwir ótiwi menen ózgerislerge ushraydı yáki jeterli
dárejede itibar berilmegenligi sebepli forması buzıladı hám tolıq oqıp úyreniw hám túsiniw
imkaniyatı joǵaladı.
Mine usınday tárepleri ózgergen tekstlerdi tildiń leksika-grammatikalıq imkaniyatları
arqalı izertlep, dáslepki mánisin tiklewge arnalǵan pán germenevtika delinedi. XXI ásir baslarında
bul pánge jańasha kóz qaraslar baslandı.
Solay etip eki tildi lingvistikalıq, metodologiyalıq jaqtan salıstırıw arqalı, túp nusqanıń
forma hám mazmun birligin awdarmada alternativ lingvistikalıq qurallar járdeminde qayta jaratıw
7
Мусаев Қ. Таржима назарияси асослари. Тошкент: «Фан» нашириёти,2005, 26-бет.
8
Жаксыликов Аслан. «Актуальные проблемы художественного переводе как одном из важнейших видов
литературы», Москва, 2011, 536-с.
9
Казакова Т. Imagery in Translation English-Russian (Практикум по художественному переводу): Учебное
пособие для студентов вузов (на англ.яз.), Москва, 2003, 320-с.
10
Чуковский К. «Высокое искусство. Принципы художественного перевода», Москва, «Азбука», 2014, 383-с.
11
Z.Xalimova. «Tarjima qoidalari va estetikasi», Toshkent, «Óqituvchi», 1982, 56-bet.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
617
ámelyatınıń sapası jaǵınan ózgeriwin támiynlew, teoryalıq ulıwma pikirler jaratıw awdarma
teoriyasınıń predmeti esaplanadı.
REFERENCES
1.
Muhammadiev D. «Badiy tarjima chinakam ijoddir». «Yoshlik», 2008, №1.
2.
Musaev Q.«Tarjima nazariyasi asoslari». Toshkent, «Fan». 2008.
3.
Mirtemir va Yangiboy Qwchqor tarjimasi. Berdimurod Qarǵaboy wǵli Berdaq ShE`RLAR.
Enternet materiyalı tiykarında, Ziyo.uz
4.
Pirnazarov A. Berdaq shıǵarmalarında qollanılǵan dóretiwshilik usıllar. Nókis, «Bilim»
baspası 1998-jıl. 3-bet.
5.
Ochilov E. «Badiy tarjima masalalari». Toshkent, «Fan». 2014
6.
Xolbekov M. «Tarjima nazariyasi fan sifatida». Toshkent, «Toshkent», 2013.
7.
Japaqov N. Mámbetov Q. Sultanov Q. Qarimov A. Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxı. Nókis.
Qaraqalpaqstan, 1993, 206-bet.
8.
«Jahon adabiyoti» jurnali. Bir daraxt novdalari. 2006, №3.
