203
ETNOGRAFIZMLAR ETNOLINGVISTIKANING OBYEKTI SIFATIDA
B.A. Rahmonov
Termiz agrotexnologiyalar va innovatsion rivojlanish instituti O‘zbek tili va adabiyoti
kafedrasi katta o‘qituvchisi,
S.Otaxonova
Qumqo‘rg‘on tumani 1-son kasb-hunar maktabi ona tili va adabiyot o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10048043
Annotatsiya.
ushbu maqolada etnografizmlarning tilshunoslik obekti sifatida o‘rganilishi,
Surxondaryo shevalariga xos etnografizmlarni o‘rganish muammolari haqida so‘z boradi.
Kalit so‘zlar:
umumturkiy so‘z, dialekt, etnografiya, etnografizm, lingvomadaniyat,
etnografik maqollar, etnografik leksika, marosim leksikasi, diniy motivlar.
ETHNOGRAPHY AS AN OBJECT OF ETHNOLINGUISTICS
Abstract.
this article discusses the study of ethnographers as linguistic objects, the problems
of studying ethnographies specific to Surkhandarya dialects.
Keywords:
all-Russian word, dialect, ethnography, ethnography, linguistics, ethnographic
Proverbs, ethnographic lexicon, ritual lexicon, religious motives.
ЭТНОГРАФИЗМЫ КАК ОБЪЕКТ ЭТНОЛИНГВИСТИКИ
Аннотация.
в данной статье рассматриваются проблемы изучения этнографизмов
как объектов языкознания, изучения этнографизмов, характерных для сурхандарьинских
диалектов.
Ключевые слова:
общетюркское слово, диалект, этнография, этнографизм,
лингвокультура, этнографические пословицы, этнографическая лексика, обрядовая
лексика, религиозные мотивы.
Bugungi,
dunyodagi
integratsiyalashuv
jarayoni,
barcha
sohalarga
axborot
texnologiyalarining kirib kelishi, sanoatlashish jarayonining misli ko‘rilmagan darajada taraqqiy
etishi, madaniyatlar va dinlar o‘rtasidagi o‘zaro kurash hamda zamonaviy dunyoning bugungi
tendensiyasini belgilaydigan boshqa bir qator omillar insoniyatning o‘tmishi, turmush tarzi,
madaniyati, urf-odatlari, qadriyat va an’analariga o‘zining salbiy ta’sirini ko‘rsatmay qolmayapdi.
Bu esa o‘z navbatida xalqlarning etnomadaniy merosi, jonli so‘zlashuv tili, etnik o‘ziga
xosliklarini xavf ostiga qo‘ymoqda. Har bir millatning madaniyati, mental belgilari, etnomadaniy
hayot tarzi ma’lum bir tarixiy taraqqiyot davomida shakllanishi tabiiy. Milliy qadriyatlar, millatga
xos belgi va xususiyatlar uning tilida, aniqrog‘i, etnografizmlarida saqlanadi. Etnografizmlarni
204
to‘plash va ularni ilmiy asosda chuqur o‘rganish bugungi kunning dolzarb masalalaridan biri
bo‘lib qolmoqda.
Etnografizmlarni tilshunoslik sohasi sifatida o‘rganish ishlari dastlab Yevropa va Rossiya
olimlari tomonidan amalga oshirilgan.
Chunonchi, V. fon Gumboldt, Y.L.Vaysgerber, N.I.Tolstoy, D.K.Zelenin, A.A.Potebnya,
V.Teliya, Ye.F.Karskiy, A.A.Shaxmatov, A.N.Afanasev, A.I.Sobolevskiy kabi tilshunos olimlar
tomonidan dastlabki tadqiqotlar olib borilagan. Shuningdek, Rossiya va uning hududidagi bir
qator milliy tillarda: slavyan
1
kuban
2
, boshqird
3
, tatar
4
, buryat
5
, qorachoy-bolqar
6
, chuvash
7
, mari,
udmurt va boshqa tillar etnoleksikasiga doir etnolingvistik, etnoleksikografik aspektdagi ilmiy
tadqiqotlar yaratildi.
Keyinchalik Turkolog olimlar tomonidan ham etnolingvistikaga oid bir qator ilmiy
tadqiqotlar olib borildi. Xususan, S.M.Abramzon
8
, A.Jikiev
9
, E.Janpeysov
10
, M.S.Atabaeva
11
,
kabi olimlarning etnografizmlarga doir ilmiy izlanishlari ancha e’tiborga molik ishlar sanaladi.
Qardosh tillar orasida ozarbayjon va qozoq tillarida mazkur sohada samarali tadqiqotlar
olib borilgan. Bu jarayonda ozarbayjon tilining maxsus etnografik terminlar lug‘ati yaratilishini
1
Славянские древности: этнолингвистический словарь: в 5 т.// под ред. Н.И.Толстого. – Москва,
Международные отношения, 1995–2012.; Плотникова А.А. Этнолингвистический словарь как
лингвистически, этнографический и фольклорный источник (на материале славянских языков и традции).
Дисc. на соискание учёной степени кан. фил. наук. – Москва, 1990
2
Финько О. С. Лексика свадебного обряда Кубани (на материале обрядовой практики станицы
Черноерковской Краснодарского края). Автореф. дис. кан. фил. наук. – Курск, 2011.
3
Багаутдинова М.И. Этнографическая лексика башкирского языка. – Уфа: РИО РУНМЦ, 2002. – С. 11;
Ишбердин Э.Ф. Названия животных и питц в башкирских говорах. Автореф.дисс.канд.фил.наук. – Уфа,
1970; Самситова Л.Х. Безэквивалентная лексика башкирского языка. Автореф.дисс.канд.фил.наук. – Уфа,
1999.
4
Этнография татарского народа. – Казань, Магариф, 2004. - С. 287; Татар теленең диалектологик сүзлеге. –
Казан, Тат. кит. нəшр., 1993.
5
Дондокова Д.Д. Лексика духовной культуры бурят. – Улан-Удэ, 2003; Манжигеев И.А. Бурятские
шаманистические и дошаманистические термины. – Москва, Наука, 1978.
6
Аппоев А.К. Этнографическая лексика карачаево-балкарского языка. Дисс. кан. фил. наук. – Нальчик,
2003; Семенова И.Дж. Параметрический анализ лексики карачаево-балкаркого языка на тюркском фоне.
Дисc. кан. фил. наук. – Воронеж, 2017.
7
Дегтярев Г.А. Лексика земледелия в чувашском языке. – Москва, 1987.
8
Абрамзон С.М. Киргизы и их этногенетические и историко-культурные связи. – Л.: Наука, 1971.
9
Джикиев А. Этнографический очерк населения Юго-Восточного Туркменистана (конец ХIХ– начало XX
в).
10
Жанпейсов Э. Этнокультурная лексика казахского языка. – Алма-Ата: Наука, 1989.
11
Атабаева М.С. Қозоқ тили диалектик лексикасининг этнолингвистик негизи. – Алмати: Билим, 2006
205
katta voqelik sifatida e’tirof etadigan bo‘lsak
12
, qozoq tilshunosligida ham bu borada katta
yutuqlarga erishildi
13
.
O‘zbek tilshunosligida sof etnografizmlarga doir ilk tadqiqotlar XX asrning 80-90 yillarida
olib borilgan bo‘lsada, milliy urf-odat, an’ana va marosimlar bilan bog‘liq leksika ancha oldingi
yillarda tadqiqot olib borgan turkolog va dialektolog olimlar asarlarida uchraydi. Faqat ushbu
yig‘ib olingan va tadqiq qilingan etnografik leksika dialektologik aspektda o‘rganilagan bo‘lib
uning etnolingvistik va lingvomadaniy imkoniyatlari ochilmagan. Bu davrda etnografizmlar
shevalarning bir qismi sifatida o‘rganilgan. Aslida ularning bir-biridan alohida tushuncha
ifodalashi, ma’no doirasi, ularning yondosh hodisa ekanligi e’tibordan chetda qolgan. Bu boradagi
dastlabki ishlar Ye.D.Polivanov, A.K.Borovkov, V.V.Reshetov, Sh.Shoabdurahmonov, A.Ishaev,
E.Urazov, S.Ibrohimov, F.Abdullaev, T.Qudratov, B.Jo‘raev, S.Rahimov va boshqa bir qator
olimlarning tadqiqotlarida ko‘zga tashlanadi
14
Biroq bir narsani alohida qayd etish kerakki, yuqoridagi va yana o‘nlab olimlar tomonidan
dialektologik tadqiqotlar doirasida minglab noyob so‘z va iboralar yig‘ib olingan va lug‘at holatiga
keltirilgan. Mazkur lug‘atlardan joy olgan dialektal leksemalarning bir qismini etnografizmlar
tashkil qiladi. Hozirda bu dialekt va etnografizmlarning aksariyat qismi mahalliy sheva vakillari
nutqida ishlatilmaydi.
Aslida o‘tgan asrning 70-yillaridayoq dialektolog olim Sh.Shoabdurahmonov ushbu
masalaga olimlar e’tiborini jalb qilgan va quyidagi fikrlarni bayon qilagan edi. “Agar yaqin
kelajakda o‘zbek traditsion leksikasi to‘laligi bilan qayd etib olinmasa, barcha mas’uliyatni
hisobga olgan holda aytish mumkinki, keksa avlod tugab borishi bilan, tilning ular hofizasida
saqlanib, bizgacha yetib kelgan qimmatli materiallarning bir qismi hamishalikka yo‘qolishi
mumkin”
15
. Alohida qayd etish kerakki, XX asr boshlaridan to hozirgacha o‘zbek
tilshunosligida xalq jonli so‘zlashuv tili, xususan, dialekt va shevalarni o‘rganish borasida
12
Азербаiчанча-русча етнографiа терминлэри лугэти. – Бакы, 1987.
13
Шамшатова А. Лексика злаковых культур в казахском языке. Дис. канд. фил. наук. – Алма-Ата, 1966;
Жанпейсов Е.Н. Қозоқ тилининг этник-маданий луғати. – Алма-Ата, 1983; Жилкубаева А.Ш. Термины
питания в казахском языке. Автореф. дис. канд. филол. наук. – Алма-Ата, 1991.
14
Поливанов Е.Д. Узбекская диалектология и узбекский литературный язык // К современной стадии
узбекского литературного строительства. – Ташкент, 1933; Боровков А.К. Ўзбек шева-лаҳжаларини
текширишга доир савол-жавоблар. – Тошкент, 1944; Решетов В.В. Кураминские говоры Ташкентской
области (фонетическая и морфологическая система). Авторефер. дисс. докт. фил. наук. - Ташкент, 1951;
Ишаев А. Қорақалпоғистондаги ўзбек шевалари. – Тошкент, Фан, 1975; Ўрозов Э. Жанубий
Қорақолпоғистондаги ўзбек шевалари. – Тошкент, Фан, 1978; Абдуллаев Ф. Хоразм шевалари. – Тошкент,
Фан, 1961; Шоабдураҳмонов Ш.Ш. Ўзбек адабий тили ва ўзбек халқ шевалари. – Тошкент, ЎзФА, 1962;
Жўраев Б. Юқори Қашқадарё ўзбек шевалари. – Тошкент, Фан, 1969., 80-81-б.; Рахимов С. Сурхондарё ўзбек
шевалари луғати. – Термиз, Термиз давлат университети нашриёти, 1995.
15
Шоабдураҳмонов Ш. Ўзбек адабий тили ва ўзбек шевалари. – Тошкент, 1962, 325-б.
206
yetarlicha ilmiy izlanishlar olib borildi. O‘zbek tilining uch lahjasi viloyatlar kesimida o‘rganildi.
O‘zbek xalq shevalari lug‘ati yaratildi
16
. Shu bilan xalqimiz jonli so‘zlashuv tilidagi minglab
noyob so‘z va iboralar saqlab qolindi, ularning bir qismi umumadabiy tilga qabul qilindi.
E’tiborlisi, o‘sha davrdagi dialektal tadqiqot materialarining bir qismini etnografik leksika
(etnografizmlar) tashkil etsada, ular faqat dialektal va lingvogeografik aspektda o‘rganildi xolos.
1971 yilda Qashqadaryolik olim N.Mirzaev
17
tomonidan himoya qilingan nomzodlik
dissertatsiyasini hisobga olmaganda, istiqlolgacha bo‘lgan davrda etnografizmlar tadqiqiga oid
boshqa manba deyarli uchramaydi. Eng qizig‘i tarixchi olimlar tomonidan olib borilgan
etnografiya bilan bog‘liq tadqiqotlar ham mustaqillikdan keyingi davrda jonlanganiga guvoh
bo‘lamiz. Buni ikki holat bilan izohlash mumkin. Birinchisi Sobiq ittifoq davrida xalqlarning
etnogenezi, etnomadaniyati, urf-odat va an’analari, milliy marosimlari o‘rganish o‘sha davrdagi
hukmron mafkura (kommunistik) tamoyillariga zid bo‘lganligi bo‘lsa, ikkinchisi etnografizmlarni
tadqiq etuvchi etnolingvistika hamda lingvomadaniyat sohalari ijtimoiy zarurat hamda davr talabi
bilan keyingi taraqqiyot natijasi o‘laroq o‘zbek tilshunosligiga kirib kelganligidadir.
Bugungi kunda tarixchi olimlar tomonidan mamlakatimizning turli hududlarida olib
borilayotgan etnografik tadqiqotlar va izlanishlar ushbu sohani boshqa fan vakillari, xususan
tilshunos olimlar bilan birga, kompleks tadqiq etish zaruratini yuzaga chiqarmoqda. Xususan,
tarixchi olim A.Qurbonovning fikricha mustaqillik yillarida mamlakat hayotida yuz berayotgan
ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy o‘zgarishlar tarixni keng, xolisona tarzda hamda yangicha tafakkur
asosida ilmiy tadqiq etishni taqozo etmoqda. Albatta o‘zbek xalqining etnogenezi, etnik nomlanish
tarixi masalalarini boshqa soha vakillari bilan chuqur va uyg‘un holda o‘rganish ustuvor
vazifalardan biridir
18
. Olimning fikriga qo‘shimcha sifatida shuni qayd etamizki, o‘zaro etnografik
tadqiqotlar natijasi minglab etnografik so‘z va iboralar, matal, maqol hamda aytimlarning
mazmun-mohiyatini chuqur va haqqoniy aks ettirish imkonini beradi. Masalan, Surxondaryo
hududida joy nomi sifatida uchraydigan “Yomchi” etnotoponimini izohlash uchun, ushbu
etnografizm bilan bog‘liq qishloq tarixini ham bilish kerak.
Avvalo ushbu leksemaning etimologiyasi haqida Akademik, B.Ya.Vladimirsov
19
quyidagi
fikrni bildiradi. “Yom” so‘zi mo‘g‘ul tilida yo‘l, bekat ma’nolariga ega va keyinchalik turkiy tilga
16
Ўзбек халқ шевалари луғати. – Тошкент, 1971.
17
Мирзаев
Н. Ўзбек тилининг этнографик лексикаси (Қашқадарё вилояти ўзбек шевалари
материаллари асосида) кан. Дисс.– Тошкент, 1971.
18
Қурбонов А. Сурхон воҳаси аҳолиси этник тарихи ва тарихшунослиги. Бойсун баҳори очиқ фольклор
фестивали... Халқаро илмий-амалий конфренцияси илмий мақолалар тўплами. Тошкент, 2019
19
Владимирцов Б.Я. Заметки к древнетюрским и старамонгольским тестам, ДАН, В., 1929, с. 191-192.
207
o‘zlashgan. Yana bir rus olimi A.K.Dmitrievning aytishicha, bu so‘z XII asrgacha bo‘lgan turkiy
manbalarda uchramaydi. Olim Vladimirsovning fikrini tasdiqlab, “Yom” pochta stansiyasi
ma’nosidagi mo‘g‘ulcha so‘z ekanligi, rus tilidagi “Yamchik” so‘zi ham “Yom” leksemasi bilan
bog‘liqligini ta’kidlaydi
20
. Mo‘g‘ul tilidan o‘zlashib eski turkiy tilda faol iste’molda bo‘lgan
“Yomchi” etnografizmi haqida o‘zbek tilshunos olimlarining qarashlari ham rus hamkasblari
fikrlari bilan hamohangdir. Yurtimizda qishloq yoki ma’lum bir shaxs tarixi “Yom” leksemasiga
aloqador bo‘lgan yana bir qator joy nomlarini uchratish mumkin. Masalan, Asbobi Ali yomchi
(Toshkent viloyati), Ali yomchi (kanal Buxoro viloyati), Yomchi, Josbuzqutchi, Jombuloq
(Qashqadaryo viloyati), Jom (Samarqand viloyati), Yom (Jizzax viloyati)
21
kabi.
Xullas “Yom” bilan bog‘liq joy nomlari qishloqning tarixiy voqeligi bilan aloqadordir.
Yom (Yomxona) – qadimda choparlar uyi, bekati, ular almashlab minadigan otlar saqlanadigan
joy, hududlar o‘rtasidagi xabar tashuvchi markaz bo‘lgan. Qadimda mo‘g‘ullar katta hududni
bosib olgach joylardagi vaziyatni bilib turish va o‘z vakilllari bilan doimiy alaoqada bo‘lish
maqsadida, shaharlar va katta yo‘llarning qulay joylariga aloqa vositasini bajaruvchi saroylar,
bekatlar,qarorgohlar qurdirgan. Har bir bekatda maxsus otlar saqlangan va yomchilar (xabarchi)
bir bekatdan ikkinchi bekatga kelganida holdan toygan otlarni boshqasiga almashtirib yo‘lda
davom etishgan. Boysun tumanidagi Yomchi qishlog‘ida ham qadimda, hatto yaqin o‘tmishda
ayni shunday yomxonalar bo‘lganligi o‘z tasdig‘ini topgan. Bunday joy nomlari bilan tarixiy
aloqadorlikka ega etnotoponimlar mamlakatimiz hududida juda ko‘p va ularni chuqur ilmiy asosda
o‘rganishda etnograf va tilshunos olimlar hamkorligi yaxshi samara beradi deb hisoblaymiz.
Fikrimizni tilshunoslikning etnolingvistika va lingvomadaniyat yo‘nalishda tadqiqot olib
borayotgan bir qator olimlar ham tasdiqlaydi. Namanganlik olim D. Ashurov bu borada
quyidagicha fikr bildiradi: “Etnografizmlarni o‘rganish tilshunoslik, etnografiya, folklorshunoslik,
arxeologiya va madaniyatshunoslik fanlari hamkorligida amalga oshirilgandagina kutilgan
natijalarga to‘laqonli erishiladi
22
”
O‘rganishlar shuni ko‘rsatmoqdaki, o‘zbek xalqining etnomadaniy hayot tarzi, urf-odatlari,
an’analari, marosim va ijod namunalari asosan tarixchi va folklorshunoslar tomonidan ko‘proq
o‘rganilgan. Xususan, O‘zbek marosim folklorining o‘ziga xos tabiati, janrlar tarkibi, tasnifi va
marosim qo‘shiqlarining badiiy xususiyatlari kabi masalalar M.Alaviya, B.Sarimsoqov,
20
Дмитриев А.К. Строй тюркских языков, М., 1962, стр. 554.
21
Носиров Ш.Ём шеваси. Ўзбек диалектологиясидан материаллар, т, 11, Т, 1960, 229-бет
22
Ашуров Д. “Алпомиш” достонининг лингвокультрологик хусусиятлари, Наманган, 2021.
208
N.Qurbonova, M.Jo‘raev, S.Davlatov, N.Qurbonboeva, O.Ismonova, G.Mardonovalar tomonidan
tadqiq etilgan.
Yuqoridagi fikrlarga tayangan holda, etnografiyaning tilshunoslik sifatidagi rivoji,
etnolingvistika fanining mavqeyi, etnografizmlarni keng miqyosda tadqiq etishga rag‘bat bugungi
kunda har doimgidanda zarurat ekanligii ko‘rish mumkin.
