213
FAYZULLA XO‘JAYEVNING O‘ZBEK DAVLATCHILIGI TARIXIDA
TUTGAN O‘RNI VA AHAMIYATI.
J.Aytmuratova
Tarix fanlari buyicha PhD.
Ch.Quvatboeva
Tarix bakalavr bosqichi 2-kurs talabasi
Qoraqalpoq Davlat universiteti.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10205704
Annotatsiya.
Ushbu maqolada XX asr boshlarida Buxoro siyosiy maydonida eng ko‘zga
ko‘ringan shaxslardan biri Fayzulla Xo‘jayevning faoliyati haqida to’xtalib o’tamiz. Fayzulla
Xo‘jayev Yosh buxorolik jadidlar yetakchilaridan biri,
Fayzulla Xoʻjayev davlat arbobi, tarixchi
va iqtisodchi olim, publitsist, jurnalist sifatida samarali ijod qilgani, Oʻzbek va rus tillarida
oʻzidan boy ilmiy meros qoldirgani haqida malumotlarni keltirib o’tamiz.
Kalit so’zlar:
Yosh buxoroliklar, jadidlar,
davlat arbobi,
oppozitsion siyosiy kuch.
THE ROLE AND SIGNIFICANCE OF FAYZULLA KHOJAEV IN THE
HISTORY OF UZBEK STATEHOOD.
Abstract.
In this article we will focus on the activities of Fayzulla Khojaev, one of the most
prominent figures in the political arena of Bukhara at the beginning of the 20th century. Faizulla
Khojaev, one of the leaders of young Bukhara contemporaries, Faizulla Khojaev, statesman,
historian and economist, publicist, journalist, left a rich scientific heritage in the Uzbek and
Russian languages.
Key words:
Young Bukharians, Jadids, statesman, opposition political force.
РОЛЬ И ЗНАЧЕНИЕ ФАЙЗУЛЛЫ ХОДЖАЕВА В ИСТОРИИ УЗБЕКСКОЙ
ГОСУДАРСТВЕННОСТИ.
Аннотация.
В данной статье мы остановимся на деятельности Файзуллы
Ходжаева, одной из самых видных фигур на политической арене Бухары начала XX века.
Файзулла Ходжаев, один из лидеров молодых бухарских современников, Файзулла Ходжаев,
государственный деятель, историк и экономист, публицист, журналист, оставил богатое
научное наследие на узбекском и русском языках.
Ключевые
слова:
младобухарцы,
джадиды,
государственный
деятель,
оппозиционная политическая сила.
214
Atoqli davlat va jamoat arbobi Fayzulla Xo'jaevning O'zbekiston tarixida alohida o'rin
egallagan. F. Xo'jaev tavalludining 100 yilligi 1996 yilda Vazirlar Mahkamasi qaror bilan
mamlakatimizda keng miqyosda nishonlandi. Yubiley sanasiga bag'ishlanib F. Xo'jaev haqidagi
xotiralar to'plami F. Xo'jaev hayoti va ijodi bo'yicha keng qamrovli tadqiqot ishlari olib borildi.
O'zbekiston davlat kinokompaniyasi F. Xo'jaev hayoti va ijodi haqida hujjatli film yaratildi.
Buxoro shahridagi Fayzulla Xo‘jayevning uy-muzeyi XIX asr me’morchiligining yorqin namunasi
bo‘lib,
Ushbu memorial inshoot oʻz ichida 500 dan ziyod eksponatlarni saqlagan.
Buyuk davlat arbobi, tarixchi,siyosatshunos, mohir diplomat Fayzulla Xo‘jayev 1986-
yilning iyulida Buxoro shahrida badavlat savdogar Usmonxo‘ja Qosimxo‘ja o‘gli oilasida dunyoga
keladi. U boshlang‘ich ma‘lumotni Buxoro shahrida oladi. 1907-yilda o‘n bir yoshli Fayzullani
otasi Moskvaga olib ketadi. Moskvada u 5 yil davomida uyda yollangan rus o‘qituvchilaridan
saboq oladi. Fayzullaning Moskvada uzoq yashab qolishi Buxoroning iqtisodiy, siyosiy va
madaniy jihatdan rivojlanishi kapitalistik mamlakatlardan juda ham orqada qolganligini chuqurroq
his etishga imkon berdi. 1913-yilda F.Xo‘jayev Buxoroga qaytdi va inqilobiy kurash yo‘liga kirdi.
U bu yo‘lga kirar ekan, Buxoroni asriy qoloqlikdan taraqqiyot yo‘liga olib chiqishni o‘z oldiga
asosiy maqsad qilib qo‘yadi. F. Xo‘jayev Buxoroning iqtisodiy va madaniy jihatdan qoloqligiga
sabab amirlik istibdodining mavjudligi deb bilardi. Lekin u amirlikka qarshi kurashni xalq bilan
birga emas, 1913-yilda jadidlar harakatiga qo‘shilib, ular bilan birga harakat qilgan. Uning amirlik
istibdodiga qarshi kurash olib borish uchun bu yo‘lni tanlashining sababi o‘zi o‘sgan ijtimoiy
muhitgina emas, balki o‘sha vaqtlarda Buxoroni rivojlantirish yo‘lini qidirgan yagona oppozitsion
siyosiy kuch - jadidlar harakati edi.
1
Fayzulla Xo‘jayev niyati pok, maqsadlari ulug‘vor edi. U
Buxoro xalqini amir zulmidan ozod qilgan 1920-yildagi "inqilob"ga yetakchilik qilar ekan, Buxoro
"inqilobi" xalqiga ro‘shnolik, ozodlik, qolaversa, bir butun yurt - Turonzaminga mustaqillik olib
keladi, deb o‘ylagan edi. U Buxoro davlatiga boshchilik qilar ekan, juda murakkab sharoitda ish
olib borgan hamda turli xatolar va kamchiliklarga yo‘l qo‘ysada, mustaqil siyosat yuritishga
harakat qilgan. Davr og‘ir va beshavqat edi. Fayzulla Xo‘jayevga hukumat ichida so‘ldan ham,
o‘ngdan ham xujumlar ko‘paydi. Bir tomondan Turkkomissiya mustaqil davlat - Buxoro
jumxuriyatining ichki ishlariga qo‘pol suratda aralasha boshladi. 1922-yil boshlariga kelganda
Buxoro masalasi keskinlashdi. Ana shunday og‘ir holatda ish olib borayotgan Fayzulla Xo‘jayev
shu kunlarda RFSRning Turkiston ishlari bo‘yicha komissiya raisiga yo‘llagan xatida
1
A.Nurullin, Q.X.Hasanov, Fayzulla Xo‘jayev. "Yosh gvardiya" nashriyoti Toshkent 1977
215
achchiq kinoya va g‘azab bilan Markazning Buxoro ishlariga aralashayotganini qoralaydi,
qo‘g‘irchoq rahbar bo‘lishni xoxlamay va behuda qon to‘kilishini istamay, hokimiyatni ular maqul
ko‘rgan kishi qo‘liga topshirishga tayyor ekanini bildiradi.
Tarixdan ma‘lumki, 1924-yil oxiri va 1925-yil boshlarida O‘rta Osiyoda milliy hududiy
chegaralanish o‘tkazilib, O‘zbekiston SSR tashkil topdi. Fayzulla Xo‘jayev bu murakkab davrda
O‘zbekiston SSR Inqilobiy qo‘mitasi -Muvaqqat ishchi-dehqon hukumati raisi(1924-yil noyabr -
1937-yil fevral) lavozimida ishladi. U 1925-1937-yillarda O‘zbekiston SSR Xalq komissarlari
Soveti raisi va SSSR MIQ raislaridan biri bo‘ldi.
Fayzulla Xo‘jayev o‘z faoliyati davomida o‘zbek xalqining iqtisodiy va madaniy ravnaqiga
xizmat qiluvchi tadbirlarni amalga oshirishga intildi. U VKP MK Orta Osiyo byurosi va
O‘zbekiston Kompartiyasi MK ga nisbatan muxolifat mavqeida turgan o‘n sakkizlar guruhi(1925-
yil noyabr)ning g‘oyaviy rahnamosi bo‘lgan, quloqlarni sinf sifatida tugatisha siyosatini
yoqlamagan, O‘zbekustonda yoppasiga chigit ekilishi paxta yakkahokimligiga olib keladi, deb
hisoblagan. O‘zbekistonning ishlab chiqarish kuchlarini o‘rganishga bag‘ishlab Leningradda
o‘tkazilgan maxsus ilmiy konferensiyasida (1932-yil 19-28-dekabr) Fayzulla Xo‘jayev qilgan
ma‘ruzada O‘zbekiston manfaatlari himoya qilingan. Ayni paytda Fayzulla Xo‘jayev
O‘zbekistonda zamonaviy sport inshootlari qurilishida tashabbuskor bo‘lgan
2
. Nozirlar Kengashi
raisi Fayzulla Xo‘jayev 1921-yil bahorida respublika hududidagi Rossiya harbiylari soni 15 ming
kishidan oshmasin degan talabni qo‘ydi
3
. Yana u Turkkomissiyadagi kengashda Buxorodan olib
ketilayotgan oziq -ovqat va xomashyo mollari narxiga teng keladigan mollar berish masalasini
ilgari surdi. Bu narsa Turkkomissiyaga yoqmadi. Davlat qurilishi masalasida Fayzulla Xo‘jayev
tribunallar, xavfsizlik organlari bo‘limlarining Buxoro respublikasida tashkil etilishini tanqid qilib
chiqdi
4
U shuningdek O‘rta Osiyo respublikalarining iqtisodiy birlashtirishga e‘tiroz bildirdi.
Milliy chegaralanish masalasiga ijobiy yondashgan bo‘lsada, 1924-yil fevralda e‘lon qilgan
tezislarida mintaqa turkiy xalarining ildizlari mushtarakligi g‘oyasini bayon qildi
5
. Fayzulla
Xo‘jayev mashhur davlat arbobi, kuchli siyosatchi va mohir diplomat sifatida faol tashqi siyosat
olib borgan. U BXSR respublikasi mustaqil ichki va tashqi siyosat yuritishga, mamlakatda
iqtisodiy islohotlar o‘tkazish va demokratik erkinliklarni joriy qilishga alohida e‘tibor qaratib,
sovet Rossiyasidan tashqari Eron, Turkiya, Afg‘oniston, Xitoy, Ozarbayjon, XXSR,
2
Qahramon Rajabov. “Fayzulla Xo‘jayev” (tarixiy esse). T. 2011
3
История Бухарской Народной Советской Республики. Сборник документов. Ташкент-1976. с.196
4
Buxoro axbori gazetesi 1921-yil 23-iyun
5
Fayzulla Xo‘jayev hayoti va faoliyati haqida yangi mulohazalar. Toshkent, Fan-1997.
216
shuningdek, Germaniya va Yaponiya bilan diplomatik aloqalar o‘rnatgan. U talabalarni xorijga
jo‘natib o‘qitishning tashabbuskorlaridan biri bo‘lgan. Fayzulla Xo‘jayev Fitrat, Mukammal
Burxonov tashabbusi bilan 100ga yaqin turkistonlik talaba BXSR hukumati hisobidan
Germaniyada, 10 lab talabalar Turkiya va boshqa davlatlarda o‘qishgan. Fayzulla Xo‘jayev Eron,
Turkiya, Afg‘oniston, Ozarbayjon kabi Sharq mamlakatlaridan tashqari G‘arb mamlakatlari
Angliya, Germaniya, shuningdek, Yaponiya bilan diplomatik aloqalar o‘rnatishga kuch-g‘ayrat
sarflagan. Buxoro bilan Germaniya o‘rtasida madaniy va iqtisodiy hamkorlik yo‘lga qo‘yilib,
savdo sotiqni avj oldirgan. Fayzulla Xo‘jayev 1922-yili oktyabr-noyabr oylarida Germaniyada
bo‘lib, turli bank va kompaniyalar bilan shartnomalar tuzgan. 1923-yilning boshlarida Fayzulla
Xo‘jayev bilan Mukammal Burxonov yana Germaniyada bo‘lishgan
6
. Ular Berlinda BXSR,
Buxoroda esa Germaniya vakolatxonasini Buxoroda ochish orqali yosh respublikaning siyosiy
mustaqilligini ta‘minlash barobarida iqtisodiy hamkorlik munosabatlariga ham keng yo‘l
ochilishini nazarda tutgan. Xulosa o’rnida aytishimiz mumkinki, Fayzulla Xo‘jayev hayotida
1920-1924-yillarni o‘z ichiga olgan Buxoro davri alohida ajralib turadi. Bu paytda u bir vaqtning
o‘zida Buxoro Xalq Sovet Respublikasi Nozirlar Sho‘rosining raisi (1920-1924), BXSR tashqi
ishlar noziri (1920-1922), Harbiy ishlar noziri (1921-1924), Ichki ishlar noziri(1922), BXSR
Mehnat va Mudofaa Kengashi raisi (1922-1924) kabi ma‘sul lavozimlarda faoliyat ko‘rsatgan edi.
Bugingi kunda yoshlarimizni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda Fayzulla Xo’jaev ijodiy faoliyati
misolida ko’rsatishimiz mumkin.
REFERENCES
1.
A.Nurullin, Q.X.Hasanov, Fayzulla Xo‘jayev. "Yosh gvardiya" nashriyoti Toshkent 1977
2.
Qahramon Rajabov. “Fayzulla Xo‘jayev” (tarixiy esse). T. 2011
3.
История Бухарской Народной Советской Республики. Сборник документов.
Ташкент-1976. с.196
4.
Buxoro axbori gazetesi 1921-yil 23-iyun
5.
Fayzulla Xo‘jayev hayoti va faoliyati haqida yangi mulohazalar. Toshkent, Fan-1997.
6.
O‘zbekiston MDA, 86-fond, 1-ro‘yxat, 1934-ish. 9-varoq
6
O‘zbekiston MDA, 86-fond, 1-ro‘yxat, 1934-ish. 9-varoq
