248
DÁSTAN TEKSTLERINIŃ NAMADA JAŃLANÍWÍ
Urakbaeva Juldız
ÓzMKÓMI NF “Folklor hám etnografiya” kafedrası
“Baqsıshılıq hám dástanshılıq” qaniygeligi 2-kurs student
https://doi.org/10.5281/zenodo.10245552
Annotaciya.
Bul teziste Qaraqalpaq dástan sózleriniń namada jańlanıwı, qaraqalpaq
namalarınıń atamaları haqqında sóz etilgen.
Gilt sózi:
Baqsı, dastan, atqarıwshılıq, sahnası, aktyorlıq óneri, kollektiv, tıńlawshı, tekst.
THE SOUND OF EPIC LYRICS IN MELODY
Abstract.
This thesis mentions the words of the Karakalpak epic taronada jańlaniwi, the
terms of the Karakalpak tarons.
Key word:
Bakhshi, epic, performance, stage, acting, collective, listener, text.
ЗВУЧАНИЕ ЭПИЧЕСКИХ ТЕКСТОВ В МЕЛОДИИ
Аннотация.
В данном тезисе упоминаются слова Каракалпакского эпоса taronada
jańlaniwi, термины каракалпакских таронов.
Ключевое слово:
Бахши, эпос, перформанс, сцена, актерское мастерство,
коллектив, слушатель, текст.
Dástanlarda tekstler tiykarǵı orındı iyelegen menen onıń emocional tásirliligin
kúsheytiwde, lirikalıq momentlerin nama arqalı jetkeriw tıńlawshısına tereńirek tásir etedi. Nama
arqalı dástandı jańlandırıp, tıńlawshısınıń sezimlerin qıtıqlaydı. Sonıń ushın da melodiyanıń
emocionallıq tásirliliginiń kúshliligine baylanıslı nama sózden de góre tıńlawshısına tezirek jetip
baradı. Usıǵan baylanıslı xalıq talabı jadaǵay sózden góre, nama menen sózdi biriktirip aytıp
beriwdi anaǵurlım abzal kórgen. Ol tekstke demewshi kúsh ruwh berip, janlandırıp otırǵan.
Dástanlardıń syujet liniyasınıń qatań tártibin buzıp, waqıyalardıń ornın awmastırıp qoyıwǵa
bolmaǵanınday, onıń melodiyasında ózgertiwge bolmaydı. Tekst penen melodiyası bir-birine
qarısıp, el-jurtqa áygili bolıp ketken namalardı «Sayatxan baǵdadı baǵda», «Daǵları», «Sárbinaz»,
«Dad álińnen», «Yar qırmızı kiyinipti», «Ne tiler mennen», «Tarlannıń», t.b. orın awıstırıp yaki
melodiyasın ózgertken jaǵdayda pútkil dástan mazmunınıń buzılıp ketiwine shekem alıp keledi.
Olardıń qosıq tekstleri menen melodiyası birge tuwılıp, birge kamalǵa jetkendey, júrek
dúpildisiniń birge soǵıp turǵanı seziledi. Sonday-aq dástanlarǵa tán bolǵan jáne bir jaǵday qosıq
tekstleriniń bir qanshalarınıń qaraqalpaq xalıq namalarına yaki awız eki professional muzıkasına
249
(«Muxallestiń» túrleri, «Saltıq», «Ala qayıs», «Sanalı keldi», «Jeti asırım» t.b.) aytılatuǵın
jaǵdayları da ushırasadı.
Geypara jaǵdaylarda ayırım namalardıń testlerine qaraǵanda óziniń keń diapozonına iye
bolıwına baylanıslı, ózi menen birge tuwılǵan dáslepki tekstinen ayırılıp, onnan góre kórkemirek
tekstlerine iye bolatuǵının da jasırıwǵa bolmaydı. Jaqsı atqarıwshılar onı (namanı) bir teksten
ekinshi tekske ótkerip qollanǵanda ol namanı mexanik ráwishte mánissiz, túr-tússiz, naǵıshsız
kóshirmey, onıń tekstiniń mazmunına sheber baylanıstırıp jiberedi. Bunday tvorchestvolıq miynet
xalıq dóretpeleriniń rawajlanıwına tiykar saladı.
Dástanlardaǵı sózler tekstlerdiń kórkem obrazlı kúshine súyene otırıp, waqıyalardı bayan
etedi. Muzıka bolsa óziniń til kórkemliligi menen tekstegi ideyalıq mazmundı tereńletip bayıtıp
otıradı. Eger de dástandaǵı muzıka uslayınsha xalıqtıń estetikalıq talabın qanaatlandırmasa,
baqsıshılıq óneri qashanlar-aq jasaw uqıbın toqtatqan bolar edi. Solay etip muzıka menen tekstiń
óz-ara tıǵız baylanısıp kelgen jaǵdayında ǵana dástan tolıqqanlı kórkem ómirin jasay alıw
múmkinshiligine iye boladı. Ol sonda ǵana Adam ómiriniń ruwxıy sulıwlıǵın, adamgershilik
qásiyetlerdiń ullılıǵın súwretlewshi ózgeshe bir gimnge aynaladı. Sonlıqtan shıǵıs xalıqlarında,
sonıń ishinde qaraqalpaq xalqınıń da muzıkalıq romanlar (dástanlar) dóretiwge, atqarıw, tıńlaw
ónerine qızıǵıwshılıq erte zamanlardan-aq baslanǵanlıǵı anıq kórinedi. !sirler boyınsha dawam
etip kelgen atqarıwshılıq dástúri dástan menen nama arasındaǵı baylanıstı rawajlandırıp keledi.
Olar dóreipeniń qurı mazmunın aytıp bermey, hár qaysısın ılayıq namaǵa qosıp atqaradı. Sóz
benen saz birigip, gúrriń dawamında qaharmanlardıń erligin bayanlap otıradı. Bul qosıqlar dástan
menen de, dástansızda estradalıq qosıqlarday keń auditoriyasına iye. Tıńlawshıǵa qosıqshılar
tárepinen óz aldına alıp atqarsa da kem tásir etpeydi. Sonıń ushında dástan qosıqlarınıń ayrıqsha
belgileriniń biri óz aldına jasaw múmkinshiligine iye ekenliginde. Olardıń barlıǵı da qaraqalpaq
xalıq qosıqları qatarınan orın alıp, onı muzıkalıq hám ádebiy kórkemlik jaqtanda bayıttı, dástan
qosıqların xalıq qosıqlarınan múmkin bolmaǵan jaǵdayda qarısıp ketken. Hátte dástan qosıqları
dástannan tısqarı jekke ómir súrgende keńirek jasaw múmkinshiligine kóbirek izzet-húrmetke iye
bolıwına alıp keledi. %ytkeni jekke baqsılarday onıń auditoriyası tar bolmaydı, atqarıwshısı da`
tıńlawshısıda pútkil xalıq boldı. Sonlıqlardan bulardı ayırım qosıqshılardan tısqarı jalpı xalıq
baladan-shaǵaǵa shekem degendey, qálegen jerinde, bul qosıqlardı atqarıp, qızǵınlı jaslıǵın,
ónerge degen qumarlılıǵın shıǵarıp otırǵanlıǵı sır emes.
Bul qosıqlardıń naması menen tekstleri házirgi shayır-kompozitorlar, melodislerge ada
bolmas hasıl sháshme bolıp otır. Olar usı sháshmeden nár alıp, onı muqıyatlap rawajlandırıwda
zor ǵayrat kórsetip keledi. Bunnan tısqarı baqsılar menen birge házirgi professional artistler de
250
radio, televidenie, filarmoniya, teatrlarda atqarıp, bul qosıqlarǵa jańa tús endirip keledi. Sebebi
ansambl, orkestr, solist, xorlar ushın qaytadan sazlanǵanlıqtan diapozonnıń keńligi, sozımlılıǵı,
bálentliligi jaǵınan bir qansha keń múmkinshilikke iye bolǵanlıǵın kóremiz.
REFERENCES
1.
Esemuratov B. DEVELOPMENT OF CHILDREN'S CREATIVITY ON THE BASIS OF
PEDAGOGICAL TECHNOLOGY AS AN EXAMPLE OF KARAKALPAK FOLK
SONGS //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 835-840.
2.
Esemuratov B. EDUCATION OF YOUNG PEOPLE TO PATRIOTISM, COURAGE,
AND FREEDOM THROUGH SPOONS PERFORMED BY OTHERS //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 197-202.
3.
Ospanova R. THE SITUATION OF USING THE CREATIONS OF COMPOSER
MUKHTOR ASHRAFIY AND DONI ZOKIROV IN MUSIC LESSONS //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 190-196.
4.
Ospanova R. WAYS OF DEVELOPMENT AND IMPROVEMENT OF MUSIC
EDUCATION PEDAGOGY //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. –
С. 822-828.
5.
Jiyenbaevich M. I. The evolution of music pedagogy of the karakalpak people: Historical
and theoretical aspects //Asian Journal of Research in Social Sciences and Humanities. –
2021. – Т. 11. – №. 10. – С. 27-32.
6.
Jiyenbaevich M. I. Competence-based approach in higher musical and professional
education //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. –
2022. – Т. 12. – №. 4. – С. 42-47.
7.
Moyanov I. TRAINING AND DEVELOPMENT OF ART PERSONNEL //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 65-69.
8.
Jiyenbaevich M. I. COMPETENCE-BASED APPROACH IN HIGHER MUSICAL
AND PROFESSIONAL EDUCATION //PROMINENCE OF INFORMATION
BASES& MEDIA ASSESSMENTS IN THE POST CONFLICT MARKETING
ENVIORNMENT.
9.
Moyanov I. TRAINING AND DEVELOPMENT OF ART PERSONNEL //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 65-69.
251
10.
Моянов Ы. Д. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚИ МУСИҚИЙ ПЕДАГОГИКАСИНИНГ
ТАРИХИЙ-НАЗАРИЙ ЖИҲАТЛАРИ //Образование и инновационные
исследования международный научно-методический журнал. – 2021. – №. 5.
11.
Моянов Ы. Д. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚИ МУСИҚИЙ ПЕДАГОГИКАСИНИНГ
ТАРИХИЙ-НАЗАРИЙ ЖИҲАТЛАРИ //Образование и инновационные
исследования международный научно-методический журнал. – 2021. – №. 5.
12.
Ануаровна O. Р. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚ КУЙЛАРИ ВОСИТАСИДА БОЛАЛАР
ИЖОДКОРЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ. – 2023.
13.
Anuarovna U. E. IMPROVING THE MECHANISMS OF EDUCATING STUDENTS IN
THE SPIRIT OF INTER-ETHNIC HARMONY BASED ON NATIONAL MUSIC IN
THE CONDITIONS OF ETHNO-CULTURAL RELATIONS //International Journal of
Advance Scientific Research. – 2023. – Т. 3. – №. 09. – С. 329-333.
14.
БОЛАЛАР Қ. Х. К. В., РИВОЖЛАНТИРИШ И. MODERN SCIENCE АND
RESEARCH //MODERN SCIENCE. – 2023. – Т. 2181. – С. 3906.
15.
Ospanova R. DEVELOPMENT OF CHILDREN'S CREATIVITY THROUGH BLACK
FOLK SONGS //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 70-73.
16.
Nawrizbaeva A. A. THE PERFORMANCE SKILLS OF KARAKALPAK BAKSHIS
//Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 906-910.
17.
Nawrızbaeva A. A. BAQSÍ, SÁZENDE GENJEBAY TILEWMURATOVTÍN
ACTQARÍWSHÍLÍQ METHODS //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №.
10. – С. 218-223.
18.
Muxammetdinova L. THE DEVELOPMENT OF THE ART OF GIVING IN NORTHERN
PAKISTAN AS AN EXAMPLE OF THE YEARS OF INDEPENDENCE //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 74-78.
19.
Maxamatdinovna M. L. FOLKLORE AS A SPECIAL FORM OF CREATIVITY
//International Journal of Advance Scientific Research. – 2023. – Т. 3. – №. 09. – С. 282-
284.
20.
Makhammatdinovna M. L. As a Means of Providing Aesthetic Education to the Students
of the Art of Embroidery //Vital Annex: International Journal of Novel Research in
Advanced Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 3. – С. 149-152.
21.
Askarova Z., Maxamatdinova L. Ceremonies Solemnly Held in Connection with Public
Holidays //Miasto Przyszłości. – 2022. – Т. 27. – С. 181-183.
252
22.
Махамматдинова Л. ЎЗБЕК ВА ҚОРАҚАПОҚ МУСИҚА МАДАНИЯТИНИНГ
РИВОЖЛАНИШИДА БАСТАКОРЛАРНИНГ ҚЎШГАН ҲИССАСИ //Oriental Art
and Culture. – 2022. – Т. 3. – №. 2. – С. 782-786.
23.
Есанов М. ФОРМИРОВАНИЕ НРАВСТВЕННЫХ КАЧЕСТВ ЛИЧНОСТИ
СРЕДСТВАМИ МУЗЫКИ //Oriental Art and Culture. – 2023. – Т. 4. – №. 1. – С. 719-
725.
24.
Ayapova K., Yesanov M. Organization of Music Lessons by the Teacher in Various Ways
//Miasto Przyszłości. – 2022. – Т. 27. – С. 189-191.
25.
Esanov M., Ametov A. DOIRA SAN’ATINING RIVOJLANISHI VA TARIXI //Oriental
Art and Culture. – 2022. – Т. 3. – №. 2. – С. 729-733.
26.
Eсанов М. Знание особенностей воздействия музыкального искусства на человека
//Science and Education. – 2022. – Т. 3. – №. 12. – С. 767-771.
27.
Есанов М. О. ЎЗБЕК ХАЛҚ ЧОЛҒУЛАРИДА ИЖРОЧИЛИК ТАРИХИ //Oriental Art
and Culture. – 2022. – Т. 3. – №. 1. – С. 578-584.
28.
АЛЛАМБЕРГЕНОВА
Г.
ҚАРАҚАЛПАҚ
БАҚСЫСЫ
СƏЛМЕНБАЙ
САДЫҚОВТЫӉ ДӨРЕТИЎШИЛИК ЖОЛЫ //Евразийский журнал социальных
наук, философии и культуры. – 2023. – Т. 3. – №. 10. – С. 112-117.
29.
Allambergenova G. THE LIFE AND CAREER OF COMPOSER OSERBAI
ALLANAZAROV //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 217-224.
30.
Allambergenova G. GOALS AND OBJECTIVES OF MUSIC EDUCATION IN
PRIMARY SCHOOL //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 849-
855.
31.
Tajimuratova S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 841-849.
32.
Saginbaevna T. S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Spectrum Journal
of Innovation, Reforms and Development. – 2022. – Т. 9. – С. 386-392.
33.
Sag’inbaevna T. S. Cultural Life in Uzbekistan during the Years of Independence //Spanish
Journal of Innovation and Integrity. – 2023. – Т. 18. – С. 39-41.
34.
Tajimuratova S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 841-849.
253
35.
Saginbaevna T. S. Management and study of culture and art. – 2022.
36.
Тажимуратова Ш. С. САНЪАТШУНОСЛИК ФАНЛАРИНИ ЎҚИТИШ ОРҚАЛИ
ТАЛАБАЛАРНИНГ
МУСТАҚИЛ
ИШЛАШ
КЎНИКМАЛАРИНИ
ШАКЛЛАНТИРИШ. – 2023.
37.
Tajimuraova S. S. INFORMATION AND COMMUNICATIONS IN MANAGEMENT
//Journal of Integrated Education and Research. – 2022. – Т. 1. – №. 5. – С. 509-511.
38.
Qudenov R. QORAQALPOQ XALQ QO'SHIQLARI ASOSIDA YOSHLARNI
TARBIYALASH //«ОБРАЗОВАНИЕ И НАУКА В XXI ВЕКЕ». – 2023.
39.
Kudenov R. WAYS TO TEACH FOURTH GRADERS A SINGING LESSON //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 225-232.
40.
Kudenov R. METHODS OF CONDUCTING A MUSIC CULTURE LESSON IN THE
FOURTH GRADE //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 856-861.
41.
Шыныбеков А. САМАРАЛИ НАТИЖАГА ЭРИШИШДА ЎҚУВЧИЛАР УЧУН
ПЕДАГОГИК ВОСИТАЛАР //Евразийский журнал социальных наук, философии и
культуры. – 2023. – Т. 3. – №. 11. – С. 76-79.
42.
Shinibekov A. QORAQALPOQ MUSIQA MADANIYATIDA MILLIY OGZAKI
IJODINING GAVDALANISHI //Miasto Przyszłości. – 2023. – Т. 39. – С. 204-206.
43.
Shinibekov A. Historical and Social Events in Folklore Works from the Point of View of
People's Relationships //Miasto Przyszłości. – 2022. – Т. 27. – С. 199-201.
44.
Шыныбеков А. Қорақалпоқлар санъатининг сарчашмалари Шарқий Европа ва Осиё
қадимий маданияти билан чамбарчас боғликлиги //Science and Education. – 2022. – Т.
3. – №. 12. – С. 910-915.
