ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
982
UMUMIY O‘RTA TA’LIM MAKTABI ONA TILI DARSLIKLARIDA
“ORFOEPIYA VA IMLO ME’YORLARINI” O‘QITISHDA QO‘LANILADIGAN
SAMARALI METODLAR.
O‘rinboyeva Nafisa G‘oziboy qizi
O‘rinboyeva Dilfuza Ilhom qizi
SamDU Kattaqo‘rg‘on filiali Pedagogika va tillarni o‘qitish fakulteti
Filologiya va tillarni o‘qitish: o‘zbek tili yo‘nalishi talabalari
https://doi.org/10.5281/zenodo.10250352
Annotatsiya.
Mazkur maqolada umumiy o‘rta ta’lim maktablarida ona tili darsliklarini
o‘qitishda zamonaviy texnologiyalar asosida qo‘llaniladigan metodlar va o‘quvchilarga mavzuni
qulay va oson tushunishlari uchun qo‘llaniladigan uslublar va tavsiyalar keltirilgan. Jumladan
ushbu metodlar, usullar va tavsiyalar bakalavr bosqichida o‘qiyotgan talabalarning mustaqil
ta’limlar va o‘quv amaliyot jarayonlarida shakllangan tajribalariga asoslanib “Orfoepiya va
imlo qoidalari me’yorlari” mavzusida yoritib berilgan.
Kalit so’zlar:
Darslik, orfoepiya, imlo, metod, texnologiya, til, me’yor, ta’lim,
kompetensiya, tafakkur, amalioyot, sheva.
EFFECTIVE METHODS USED IN TEACHING "STANDARDS OF
ORTHOGRAPHY AND SPELLING" IN MOTHER TONGUE TEXTBOOKS OF
GENERAL SECONDARY EDUCATION.
Abstract.
This article presents the methods used in teaching mother tongue textbooks in
general secondary schools based on modern technologies, and the methods and recommendations
used for students to understand the subject comfortably and easily. In particular, these methods,
methods and recommendations are based on the experiences of students studying at the bachelor's
level, formed during independent studies and educational practice processes. It is explained in the
topic "Standards of orthography and spelling rules".
Key words:
Textbook, orthography, spelling, method, technology, language, standard,
education, competence, thinking, practice, dialect.
ЭФФЕКТИВНЫЕ МЕТОДЫ, ИСПОЛЬЗУЕМЫЕ ПРИ ПРЕПОДАВАНИИ
«ОРФОГРАФИИ И ОРФОГРАФИИ» В УЧЕБНИКАХ РОДНОГО ЯЗЫКА ОБЩЕГО
СРЕДНЕГО ОБРАЗОВАНИЯ.
Аннотация.
В данной статье представлены методы, используемые при обучении
по учебникам родного языка в общеобразовательных школах на основе современных
технологий, а также методы и рекомендации, используемые для комфортного и легкого
понимания учащимися предмета. В частности, данные методы, методы и рекомендации
основаны на опыте студентов, обучающихся на уровне бакалавриата, сформированном в
процессе самостоятельного обучения и учебной практики. Это объяснено в теме
«Стандарты орфографии и правила правописания».
Ключевые слова:
Учебник, орфография, правописание, метод, технология, язык,
стандарт, образование, компетентность, мышление, практика, диалект.
Yangi zamonaviy texnologiyalarga asoslanib tuzilgan, ta’limning jahon andozlariga
mos keladigan dastur va darsliklar yaratish – davr talabi. Aynan shu nuqtai-nazradan olganda,
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
983
hozirgi o‘zbek adabiy tili qurilishining ilmiy talqinlari ham, lug’aviy grammatik munosabatlar
sistema ham yanglandi va rivojlantirildi. Shu sababli pedagogika institutlari hamda
universitetlarini bitirib chiqayotgan yoshlar maxsus tayyorgarliksiz ona tili mashg’ulotlarini
talab darajasida o’tkazishga qiynaladilar. Ushbu qiyinchiliklarni oldini olish maqsadida Oliy
ta’limda bo’lajak pedagoglar uchun maktab darsliklarini o’qitishga asoslangan bir qancha
fanlar qo‘shildi va o‘quv amaliyotlari, mustaqil ta’lim darsliklari, uzliksiz amaliyot ta’lim
mashg’ulotlari tashkil qilindi. Ushbu o‘zgarishlarga asoslanib, quyida tajribalar asosida
yig’ilgan ma’lumotlarni bir mavzu doirasida qisman tahlil jarayonida ochib bersak.
Oʻzbek adabiy tilining asosiy orfoepik qoidalari unli va undosh fonemalarning talaffuzi,
morfologik birliklarning aytilishi, soʻz birikmalarining talaffuz qilinishi kabilarni oʻz ichiga
oladi. Shunga koʻra umumiy orfoepik meʼyorlar belgilanadi. Orfoepik meʼyorlar, odatda
transkripsion belgilar vositasi bilan ifodalanadi. Biroq soʻzning yoki soʻz shakllarining jonli
talaffuzi hamma vaqt ham ularning yozuvdagi ifodasiga teng boʻlavermaydi. Jumladan,
yozuvda bor baʼzi tovushlar talaffuzda sezilmaydi: biroq, bilan, tuhmachchi, adabiyochchi
kabi; yozuvda berilgan tovushlar talaffuzda tushib qoladi: badbax, ayol-man, abstrak,
Samarqan kabi; yozuvda ifodalangan tovush talaffuzda bosh-qasi bilan almashtiriladi: obod-
obot, kitob-kitop, peshvoz-peshvos kabi. Talaffuzdagi ana shu murakkab to-monlarni hisobga
olgan holda yago-na orfoepik qoidalar yaratish lozim boʻladi.
Imlo (arabcha) — toʻgʻri yozish), orfografiya — soʻz va gaplarning soʻz qismlarining
grafika vositalari yordamida toʻgʻri yozilishi; muayyan tildagi toʻgʻri yozish qoidalari majmui.
Bu qoidalar soʻzlarning tovush tarkibi hamda soʻz va uning morfologik tarkibining yozilishi,
soʻzlarni qoʻshib yoki alohida yozish, bosh harflarni toʻgʻri qoʻllash, boʻgʻin koʻchirish va
boshqa bevosita yozuv bilan bogʻliq boʻladi. Shu bois Imlo qoidalari vaziyatga koʻra oʻzgarib
ham turadi. Krill yozuvidagi oʻzbek adabiy tilining Imlo qoidalari 1940-yildan shakllana
boshlagan boʻlsa, 1956-yilda Oʻzbek adabiy tilida fonetik, morfologik, tarixiy-etimologik Imlo
qoidalari amal qiladi. Fonetik yozuv Imlo qoidalariga muvofiq ayrim soʻzlarning oʻzak
va qoʻshimchalaridagi oʻzgarishlar hisobga olinib, talaffuzga muvofiq yoziladi
(koʻk+ga=koʻkka, bogʻ+ga=boqqa, buloq + ga=buloqqa va boshqalar).
Imlo va talaffuz me’yorlari. Hozirgi o
‘
zbek tilida 31 ta tovush - fonema mavjud bolib,
ularni ifodalashga xizmat qiladigan rus grafikasiga asoslangan belgilar soni 35 ta. Ana shu
tovushlar tizimi va ularning harfiy ifodasiga ega bo
‘
lgan o
‘
zbek tili bugungi kunga qadar 1956-
yil 4-aprelda tasdiqlangan va kuchga kiritilgan «O
‘
zbek orfografiyasining asosiy qoidalari»ga
binoan ish korib kelmoqda. Binobarin, o
‘
zbek tilining imloviy me’yorlari hozirgacha ana shu
qoidalarga muvofiq amal qilmoqda va bu jarayon O
‘
zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining
«O
‘
zbekiston Respublikasining «Davlat tili haqida»gi qonunining yangi tahririni amalga
kiritish tartibi tog
‘
risida» 1995 yil 21 dekabrdagi qaroriga asosan 2005-yilgacha davom etdi.
Undan keyin esa O
‘
zbekiston Respublikasining 1993-yil 2-sentyabrda qabul qilingan
«Lotin yozuviga asoslangan o
‘
zbek alifbosini hayotga joriy qilish tog
‘
risida»gi hamda 1995-
yil 6-maydagi «Lotin yozuviga asoslangan o
‘
zbek alifbosiga qo
‘
shimchalar kiritish
to
‘
g
‘
risida»gi qonunlariga asosan ish ko
‘
rilmoqda.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
984
Respublikamizda ta’limning barcha tizimlarida O
‘
zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 1995-yil 24-avgustdagi «O
‘
zbek tilining asosiy imlo qoidalarini tasdiqlash
haqida» qabul qilgan qarori asosida faoliyat yuritilmoqda.
An’anaviy imlo me’yorlarini saqlab qolgan holda, lotin grafikasi asosidagi yangi
o
‘
zbek alifbosi bilan ish koradigan imlo ham o
‘
z me’yoriy qoidalariga ega va bu me’yorlar
yuqorida tilga olingan hujjatda o
‘
z ifodasini topgan. Undagi qoidalarga amal qilish tilimizdan
foydalanuvchilar uchun bundan keyin majburiy sanaladi va shu tarzda bosqichma-bosqich
amalga oshiriladigan tadbirlar natijasida o
‘
zbek tilining orfografik me’yori yolga qo
‘
yiladi.
A.Mamatov quyidagi mulohazalarni bayon qiladi: «Yoshlarning adabiy til normalariga
amal qilgan holda sozlashishi, nafaqat ularning o
‘
qimishliligidan darak beradi, balki ayni
vaqtda aqlli va madaniyatliligini ham ko
‘
rsatadi. Shuning uchun yoshlar hamma vaqt nutq
madaniyati va nutq odobiga qat’iy rioya qilgan holda so
‘
zlashga harakat qilishlari lozim.
Talaffuz etilgan har bir tovush, so
‘
z, ibora, aniq va ravon jaranglashi kerak. Yoshlarning notiq
bo
‘
lishi shart emasdir (balki), lekin faqat fikrini, tushunchalarini to
‘
g
‘
ri, aniq iboralar bilan
ifoda qilishlari zarur, chunki ona tilimizning sofligini saqlash har bir yosh avlodning sharafli
burchidir.
Ona tilimizga davlat tili maqomining berilishi uning hayotiylik, yashash shart-
sharoitlarini belgilab berdi. Rivojlanishi va istiqboli qonun yo
‘
li bilan kafolatlandi.
Ma’lum bo
‘
ladiki, og’zaki nutqning to
‘
laligicha adabiy holatga keltirilishini ta’minlash
talaffuz jarayonini me’yorlashtirish bilan bog’liq. Og’zaki nutq ishlatiladigan qaysi soha va
yonalish bo
‘
lmasin, turli uslublardagi vazifasini belgilash bo
‘
lmasin, barcha o
‘
rinlarda ham til
birliklarini bir me’yorga keltirib qo
‘
llash masalasi birinchi o
‘
rinda turadi.
Orfoepik me’yorlarga rioya qilmaslik nutqimiz madaniyatida jiddiy nuqsonlardan biri
bo
‘
lib qolmoqda. Tilshunoslarimiz zahmatlari tufayli o
‘
zbek tilidagi birliklarining deyarlik
barchasidagi me’yoriy ko
‘
rinishlar ommaga turli qo
‘
llanmalar, lug’atlar shaklida tavsiya etildi.
Yangi imlo qoidalariga o
‘
tishimiz munosabati bilan bunday ishlar davom ettirilmoqda. Nafaqat
filolog olimlar, balki maorifimiz jonkuyarlari, o
‘
z ona tiliga chuqur hurmat bilan qaraydigan
barcha ziyoli-larimiz bu me’yorlarning buzilishiga e’tiroz, tuzatish va tavsiyalar tarzida
chiqishlar qilib turishibdi. Shunday bo
‘
lishiga qaramasdan, talaffuz me’yorlarini buzish, til
madaniyatiga e’tiborsizlik hamon davom etmoqda. Bu kamchiliklar hatto radio, ayniqsa,
televideniye eshittirishlarida ham seziladi.
Xalqimiz shevachilikdan batamom qutula olgan emas. Garchi ko
‘
pchiligimiz adabiy til
me’yori talablari asosida savodli yozsak-da, talaffuzda e’tiborsizlik, loqaydlik,
mas’uliyatsizlik davom etmoqda.
Hozirgi o
‘
zbek adabiy tilidagi til sathlari orasida leksik birliklar alohida o
‘
rin tutadi va
ularning o`ziga xos me’yoriy xususiyatlari mavjud.
Jumladan, Umumiy o
‘
rta ta’lim maktablari 5-sinf ona tili darsligida 32 dars Orfoepiya
va Imlo me’yorlariga ajratilgan. Ushbu darslarda unli va undosh harflarning talaffuzi va imlosi,
qo’sh va qator undoshlar talaffuzi va imlosi, asos va qo’shimchalar talaffuzi va imlosi, qo’shib
yozish, ajratib yozish, bosh harflar imlosi, chiziqcha bilan yozish, ko’chirish qoidalari
to’g’risida ma’lumotlar, matnlar, mashq va topshiriqlar keltirilgan. Shu o’rinda 1 soatlik, ya’ni
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
985
45 daqiqalik darsni qiziqarli va zamonaviy metodlar asosida tashkil qilishni “A va O
unlilarining talaffuzi va imlosi” mavzusi doirasida ko’rib chiqamiz.
Topshiriq.
Quyidagi so’zlardan foydalanib, “Vatanni himoya qilish eng oliy burch”
mavzusida og’zaki matn tuzing.
Qo’llash uchun so’zlar: sadoqat, zamon, bilan, tezkor, qalban, his (hissiyot), ziyo,
fidoyi, xizmat qilmoq, darkor, farzand, kamarbasta.
METOD: “
Tezkor miya
”
Ushbu metod zamonaviy texnologiyalarga (televizor, kompyuter,proektor) asoslangan
holatda amalga oshiriladi. Ya’ni ekranda o’qituvchi tomonidan yuqoridagi so’zlar aks etgan
ovozsiz video qo’yib beriladi. O’quvchilar tezlik bilan og’zaki ravishda videodagi voqealar
asosida “Vatanni himoya qilish eng oliy burch” mavzusida so’zlarni qatnashtirib matn tuzib
borishadi.
Bunda o’quvchini shakllantirishga qaratilgan to’rt kompetensiyalardan, nutq
kompetensiyasini shakllantirish va o’quvchilarni tezkor fikrlash va tafakkur qilish qobiliyati
oshiriladi.
131-mashq. Talaffuzi yozilishidan farq qiladigan a va o unlilari ishtirok etgan
so’zlardan 10 ta topib daftaringizga ko’chiring.
METOD:
“Shevamdagi so’zlarning adabiy tildagi muqobilini bilaman”
Navbatdagi metodda o’qituvchi tomonidan shevaga oid a va o unlilari qatnashgan 30 ta
so’z plakatga yozib kelinadi va doskaga ilinadi. Bundan o’quvchilar 5 daqiqa davomida
shevadagi so’zlarni adabiy tildagi muqobilini to’g’ri qilib daftarlariga yozishi kerak bo’ladi.
Namuna: Aqa – u yoqqa
Shag’da – shu yerda
Tonimoq – tanimoq
Tuy – to’y
Unam – onam
Ushbu metod orqali o’quvchilarning o’z shevalaridan tashqari adabiy tildagi so’zlarni
va ularning to’g’ri yozilish usullarini o’rganadi. Bu orqali esa o’quvchilar to’g’ri yozish
kompetensiyasini o’rganadi.
132-mashq ham aynan yuqoridagi metodga asoslangan holatda bajariladi. Mashq
mazmunidan kelib chiqqan holatda.
133-mashq. Uyga vazifa. “Vatan ostonadan boshlanadi” mavzusida 10-12 ta
gapdan iborat matn yozing. Matningizdagi “a” va “o” harflari qo’llangan so’zlarning
tagiga chizing.
Uyga vazifa tariqasida qo’shimcha o’quvchilarga “Oilamning fikri men uchun muhim”
metodi asosida topshiriq beriladi. Bunda tinglab tushunish kompetensiyasi asosiy ahamiyat
kasb etadi. O’quvchilar uyga vazifa uchun berilgan mavzuda nafaqat o’z fikrlari asosida matn
yozib keladi, balki oila a’zolarining ushbu mavzudagi fikrlarini ham tinglab, xulosasini maxsus
konvertchaga yozib keladi. Bu orqali o’quvchilarning darslarga ko’proq vaqt ajratishi va oila
davrasidagi muhokama asosida vazifalarni bajarishi va o’qishga bo’lgan qiziqishini yanada
o’sishiga erishish mumkin.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
986
Xulosa o’rnida shuni ta’kidlash joizki, 5-sinf o’quvchilari yosh jihatdan kattalar
yordamida dars tayyorlashga ko’proq muhtoj va ularda ilmiy ma’lumotlarni esda saqlab qolish
qiyinchilik tug’diradi. Aynan yuqorida keltirilgan metodlar bilan birgalikda esa bu
muammolarni qulay usulda yechish mumkin. Bundan tashqari ota-onalarning farzandlari bilan
birgalikda vazifalarni bajarishi ham o’quvchidagi ijobiy natijalarga sabab bo’ladi.
REFERENCES
1.
A.G’afurov “ Ona tilini o’qitish prinsiplari va metodlari” T.O‘qituvchi. 1992
2.
B.Mengliyev, O‘.Xolyorov “O‘zbek tilida universal qo‘llanma”. T- 2013
3.
Sh.Rahmatullayev, A.Xojiyev” O’zbek tilining imlo lug’ati” 1995-yil
4.
Edu.uz
5.
Arxiv.uz
