ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
111
БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚУВЧИЛАРИДА БОҒЛАНИШЛИ МАТН ЯРАТИШ
КЎНИКМАЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШГА ИЛМИЙ ЁНДАШИШ
Олимжон Ешимбетов
Тошкент гуманитар фанлар университети ўқитувчиси
https://doi.org/10.5281/zenodo.7902412
Аннотация
. Мақолада бошланғич синф ўқувчиларида боғланишли нутқ ҳосил
қилишнинг илмий назарий асослари таҳлил қилинган, хорижий ва маҳаллий олимларнинг
фикр мулоҳазалари қиёсий ўрганилган. Шунингдек, матн танлаш, матн яратиш, матн
яратишда грамматик, лексик воситалардан фойдаланиш бўйича йўл-йўриқлар таклиф
қилинган.
Калит сўзлар:
боғланишли нутқ, грамматика, лексик бирликлар, синонимсемантик,
прагматика, тил бирликлари, матн тилшунослиги, матн яратиш механизми.
A SCIENTIFIC APPROACH TO THE DEVELOPMENT OF CONNECTED
TEXT CREATION SKILLS IN PRIMARY CLASS STUDENTS
Abstract.
The article analyzes the scientific and theoretical foundations of the formation of
coherent speech in younger schoolchildren, comparatively studied the opinions of foreign and
domestic scientists. It also offers ways to select text, create text, use grammatical, lexical means
to create text.
Keywords:
coherent speech, grammar, lexical units, semantics of synonyms, pragmatics,
Linguistic units, Linguistics of the text, the mechanism of text creation.
НАУЧНЫЙ ПОДХОД К ФОРМИРОВАНИЮ НАВЫКОВ СОЗДАНИЯ
СВЯЗНОГО ТЕКСТА У УЧАЩИХСЯ НАЧАЛЬНЫХ КЛАССОВ
Аннотация.
В
статье
анализируются
научно-теоретические
основы
формирования связной речи у учащихся начальной школы, сопоставляются мнения
зарубежных и отечественных ученых. Также предлагаются рекомендации по выделению
текста, созданию текста и использованию грамматических и лексических средств при
создании текста.
Ключевые слова:
связная речь, грамматика, лексические единицы, синонимическая
семантика, прагматика, языковые единицы, лингвистика текста, механизм
текстообразования.
Боғланишли нутқини ривожлантириш методикасини такомиллаштириш бўйича
кўплаб тадқиқотлар амалга оширилган. Тилшуносликда матн назариясининг пайдо бўлиши
ва ривожланиши, қолаверса, методикада матнга яхлит ёндашиш зарурлигини англашга
алоҳида эътибор берила бошланди.Нутқ уйғунлиги адабиёт ўқитувчиси нуқтаи назаридан
келиб чиқиши керак бўлган муҳим талаблардан бири сифатиданамоён бўлиши керак.Чунки
у сўзларни, ибораларни боғланишли нутқда таҳлил қилишни талаб қилди,болаларни ўз она
тилида фикрларни ифода этишнинг турли усулларини тўғри, аниқ ташкил қилиш ва бир
вақтнинг ўзида сўзларнинг алоқаларини тўғри ажратиш қобилиятини ривожлантиришни
назарда тутади
1
.
1
Срезневский И.И. Об изучении родного языка вообще и особенно в детскомвозрасте // Русское слово.
Избранные труды. М., 1986. С. 4
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
112
А.В. Текучевнинг таърифига кўра, боғли нутқ, фақат ички (семантик) ва ташқи
(лингвистик), конструктив (структуравий) алоқанинг мавжудлигини назарда тутадиган ёки
камроқ муҳим қисмларга бўлинган нутқ, эканлигини таъкидлайди
2
Бугунги бошланғич синф ўқув дастурларида ўқувчиларнинг боғланишли нутқини
ривожлантиришга янги талаблар қўйилган. Нутққа бўлган эътиборнинг ортиши болаларни
ижодий ривожлантириш ва уларнинг билиш фаоллигини ошириш вазифаларига монанд
бўлиши назарда тутилмоқда. Фикрлаш кўникмаси барча инсон фаолияти билан чамбарчас
боғлиқ бўлиб, яхши ривожланган нутқ қобилиятлари унинг ақлийҳамда умумий маданий
даражасининг асосий мезонидир. Ўқувчиларнинг диққатини бир вақтнинг ўзида бир неча
фаолият турларига йўналтиришпрагматик қобилиятини ривожлантирувчи боғланишли
нутқ устидаги машғулотларга чамбарчас боғлиқдир.
Бошланғич
мактабда
болалар
воқелик
ҳодисалари
ўртасидаги
объектив
муносабатларни акс эттирувчи катта ҳажмли ва мураккаб гапларни яратишга мойилдирлар.
Бу матнларнинг асосий камчиликлари кўпинча матн тайёрлашда фикрни баён қилгандаёзма
нутқда болалар кўпинча гапларни бир-бири билан боғлай олмайдилар, шунинг учун
уларнинг мослиги фикрларни гапдан гапга кўчириш йўлини таъминлайди. Бошланғич
мактабда ўрганилган содда гап синтаксисининг элементлари ўқувчиларга мазмуний
контекст ва вазият билан боғланган ҳолда гапга реал нутқ ҳосил қилиш ва нутқни идрок
этиш бирлиги сифатида қараш имконини бермайди.
Ўқувчиларнинг боғли ёзма нутқини ўрганиш методистларни матн таҳлилининг назарий
асосларини ўрганиш билан таништириш керак деган хулосага олиб келди. Мураккаб
синтактик бутунликни қуриш матннинг узвийлик ва яхлитлик каби характерли
хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда жумлани қуриш билан бир хил тарзда ўргатилишини
тақозоэтади.Бошланғичсинфларучундарсликлардагимашқларнингаксариятиматннингмазм
ун-композиционтомониустидаишлашниўз ичига олади.
Жуда ҳам кам миқдордаги вазифалар ўқувчиларнинг матндаги гаплар устида ишлаш
қонуниятларини ўзлаштиришга қаратилган. Шунинг учун матн таркибига гапни киритиш
йўллари билан боғлиқ хатоларни бартараф этиш мураккаб жараёнга айланиб қолмоқда.
Сўзнинг яратилишини ўргатадиган энг муҳим коммуникатив кўникмалардан бири
матннинг таркибий қисмлари сифатида жумлалар ўртасида структуравий ва семантик
алоқалар тизимини яратиш қобилиятидир. Ушбу ишнинг лингвистик асослари, нутқни
ривожлантириш методикаси учун амалий фойдаланиш имконияти И. Огуровский, Л.
Величко, Л. Лосева, Е.Никитина ва бошқалар томонидан кўрсатилган.
Ҳозирги замон тилшунослигининг энг муҳим тармоқларидан бири бўлган матн
назарияси 1960-1970 йилларда ишлаб чиқилган ва тан олинган. Ушбу янги лингвистик
таълимотнинг хорижда ҳам, мамлакатимизда ҳам жадал ривожланиши лингвистик
тадқиқотлар соҳасини кенгайтириш билан боғлиқ. Узоқ вақт мобайнида тилшунослик
тилнинг икки ўзаро боғлиқ жиҳатларидан бири – тил тизимини, грамматикани ўрганишга
қаратилган, аммо 60-йилларнинг иккинчи ярмидан бошлаб тилшуносларнинг диққат
маркази иккинчи томонга силжийди ва бу бирлик – нутқ фаолияти тушунчаси ва унинг
2
Текучев, А.В. Методика русского языка в средней школе / А.В. Текучев. - М., 1980. - 462 с.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
113
маҳсули –боғланишли матн, нутқдир.“Матн, – деб ёзади Г.A.Золотова – матн энг муҳим
лингвистик категориялардан бири сифатида эътироф этилади, чунки мулоқот жараёнида
тил тизими ажратилган жумлада эмас, балки турли хил ва мақсадлардаги матнларда амалга
оширилади
3
.
Ҳозирги кунда матнга, умуман, ўрганиш объекти сифатида ёндашилиб, матн
қурилишининг умумий қолипларини аниқлашда ўрганиш вазифаси кўрилади.
Тушунчанинг мазмуни доимий равишда ойдинлашиб боради, унинг кўлами чекланган, бу
тушунчанинг бошқа шу каби ҳодисалардан фарқ қилиши билан зарур белгилар сони ортиб
боради. Матннинг артикулятивлик, семантик бутунлик ва структур боғлиқлик каби
хусусиятлари барча тадқиқотчилар томонидан эътироф этилган.
Энг муҳим муаммо тилшунослик маълумотларига асосланиб, ўқувчиларнинг нутқ
кўникма ва малакаларини, шу жумладан, тил воситаларидан коммуникатив ва мақсадга
мувофиқ тарзда фойдалана олиш кўникмасини янада муваффақиятли шакллантиришни
таъминлайдиган тушунчаларни ажратишдир.
Профессор Б. Йўлдошев матн тилшунослиги, матн яратиш тизим ҳақидаги
мулоҳазаларини баён қилар экан, маънодош сўзлар бадиий матн компонентларининг
синтактик муносабатини ифодалашда ҳам муҳим аҳамият касб этишини алоҳида
таъкидлайди. Бунда бир компонентнинг сатҳида келаётган маълум бир сўзнинг иккинчи,
учинчи ва ҳ.к. компонентларда синонимлари ёки синонимик маъноли унсурлари иштирок
этади: Қиш совуқлари ҳам Гавҳаршодбегимнинг ҳаётидан узоқлашиб кетди. Улуғбек . . .
икки қаватли кўшкда онаси шарафига катта қабул маросими ўтказди. Маросимда
Гавҳаршодбегимнинг барча келинлари шаҳарнинг аслзода аёллари ҳам иштирок этдилар.
Зиёфатдансўнгҳаммаларигасаруполарулашилди.
(П.Қодиров.Она
лочинвидоси).
Келтирилган матнда синонимик маъноли қуйидаги сўзлар мавжудлигини кўрамиз:
Гавҳаршод бегим – она (си), қабул маросими – зиёфат, келинлар (и), аслзода аёллар –
ҳаммалари(га),барча – ҳамма.
4
Айни пайтда матн компонентлари (гаплар)нинг сони
тўрттабўлиб, синонимик маъноли сўзлар уларнинг барчасида қатнашмоқда ва
компонентларнинг ўзаро синтактик алоқасини таъминлайди
5
.
Тўғри, келтирилган мисоллар бошланғич синф ўқувчиларига мос келмаслиги мумкин,
аммо матн яратиш концепцияси турли нутқ вазиятлари учун қўл келади.
Матн таркибида гапларнинг ўзаро семантик муносабатларихусусида сўз юритилганда,
тафаккуримизда ҳукмлар мажмуасиқандай боғланишини тасаввур этиб кўрмоғимиз лозим,
зотан, матнкомпонентларининг боғланишли эканлигини ўрганиш тил ватафаккур бирлиги
диалектик қонуниятидан келиб чиқади. Шунинг учун мустақил гапларнинг ўзаро
муносабати шаклланувчи гапдан катта ҳар қандай нутқ бирлиги ўзинингумумий мазмуни
3
Золотова Г. А. Очерк функционального синтаксиса русского языка. М., «Наука», 1973, с. 335.
4
Йўлдошев Б., Ражабова К. “Матн тилшунослиги” фани бўйичауслубий қўлланма. – Самарқанд:
СамДУ нашри, 2012 – 110 б.
5
Сильман Т.И. Синтактико – стилистические особенности местоимений // Вопросы
языкознания, 1970, №4 – С. 23-24.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
114
салмоғи жиҳатидан тафаккур маҳсулининг тилунсурлари воситасида ифодаланишини
тақозо этади
6
.
Мазкур илмий фарқни швейцариялик француз тилида сўзлашувчи тилшунос
томонидан амалга оширилганлигини таъкидлаш керак. Ферденанд дў Соссюр
ўрганилаётган тушунчаларни кўп қиррали ва шу билан бирга ўз таркибида зид бўлган икки
қутбли борлиқ шакллари “нутқий ҳодисалар” контекстида ажратди. Нутқ назарияси
асосчисининг сўзларига кўра, тил бир қатор белги ва ишоралар мажмуидан бошқа нарса
эмас, уларнинг нутқ занжирида амалга ошиши нутқнинг моҳиятидир”
7
. Ўз навбатида нутқ
тил воситалари ёрдамида фикр ифодалаш жараёнидир. Нутқнинг характерли хусусияти
бирикмаларнинг эркин шаклидир.
A. A. Леонтиевнинг сўзларига кўра, “Боғланишли нутқ фақат сўзлар ва жумлалар
кетма-кетлиги эмас, бу тўғри тузилган жумлаларда аниқ сўзлар билан ифодаланган бир-
бирига боғлиқ фикрлар кетма-кетлигидир”
8
.
Матн тилшунослиги бир қатор ўзаро боғлиқ йўналишларга эга. Ўқувчиларнинг
боғланишли нутқини ривожлантириш методикаси учун қуйидагилар айниқса муҳимдир:
1. Мураккаб синтактик бутунликни– матн бирлиги деб ҳисобловчи матн синтаксиси.
Ёндашувларнинг хилма-хиллигига қарамай, матн соҳасидаги барча тадқиқотлар табиий
боғланишларни топади, матн бирлиги семантик ва структуравий режаларда
бирлаштирилган бир нечта жумлаларни ўз ичига олади ва нисбий семантик мустақиллик
билан ажралиб туради.
2. Матн турларини тадқиқ этиш: тавсифлар, мулоҳазалар ва бошқалар. Бу биринчи
йўналиш билан боғлиқ ва уларнинг муносабатларини назарда тутади.
Матн назариясидаги бу йўналишлар боғланишли нутқ методологиясини қуриш учун
назарий асос вазифасини ўтайди. Ўқувчиларнинг матнни лингвистик категория сифатида
тушунишларини шакллантириш боғланишли нутқни таҳлил қилишнинг барча
жиҳатларини: мазмуний, структуравий, лингвистик жиҳатдан ҳал этишга имкон беради. Бу
ҳолда, боғланишли нутқ ўргатишишида ташкилий, асосий тушунчалар бор, ва бу
тушунчаларнинг моҳиятини акс эттирган белгиларига мурожаат қилиш, мисол учун,
семантик яхлитлиги ёки лингвистик боғлиқлик, ўқувчи тақдимотлари ёки иншолари бу
позицияда таҳлил қилинган бўлса, мактаб ўқувчилари учун муайян қийинчиликларга сабаб
бўлиши мумкин.
нутқий малакалар ўқувчи шахсининг ақлий ва умумий маданий даражаси учун
аҳамиятли, ёзма ва оғзаки боғланишли нутқ яратиш кўникмалари қуйидагиларга боғлиқ:
- бошланғич синфларда матн назарияси асосида узвийлаштирилган нутқ қурилишини
ўқитишнинг ривожланмаган методикаси;
- матн тузилиши ҳақидаги назарий билимлар асосида ўқувчиларнинг коммуникатив
кўникмаларини шакллантиришда иш тажрибасининг йўқлиги;
6
Йўлдошев Б., Ражабова К. “Матн тилшунослиги” фани бўйичауслубий қўлланма. – Самарқанд:
СамДУ нашри, 2012 – 110 б.
7
Соссюр Ф. де. Труды по языкознанию. Переводы с французского языка по ред. А.А.Холодовича. - М.:
Прогресс, 1977. - 695 с.
8
Леонтьев А.А. Язык, речь, речевая деятельность. - М.: Издательство, 1969. - 216 с.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
115
- ўқувчиларнинг нутқ тайёргарлигининг пастлиги, уларнинг ёзма нутқларида кўплаб
матнга боғлиқ хатолари мавжудлигида намоён бўлади.
Матн хатоларининг олдини олиш ва онгли равишда тузатиш зарурати бошланғич синф
ўқувчиларини ўрганиш марказида кўтариладиган боғланишли матнни яратиш, семантик
алоқани таъминлаш учун лексик ва грамматик усуллардан фойдаланиш қобилиятини
ўргатишнинг методик асосланган ва қулай тизимини ишлаб чиқиш лозим бўлади.
Боғланишли нутқнинг назарий ва амалий хусусиятлари лингвистик, психолингвистик
ва махсус методик адабиётларда келтирилган. Ўрганилган соҳалардаги етакчи
методистларнинг ишлари болаларнинг боғланишли оғзаки нутқини шакллантириш ва
ривожлантиришнинг комплекс тизимини ишлаб чиқишнинг шарт-шароитларини яратишга
оиддир.
Болаларда боғланишли оғзаки нутқни шакллантиришнинг лингводидактик жиҳатини
кўриб чиқишдан олдин, аввало, тил ва нутқ тушунчаларини фарқлаб олиш лозим бўлади.
Хуллас, бошланғич таълим ўқувчиларнинг боғланишли нутқларини ривожлантиришда
нафақат ўқитиш методикасига оид назариялар, балки тилшуносликнинг, хусусан, матн
тилшунослигининг сўнгги ютуқларидан ҳам фойдаланиш зарур. Зеро, ҳар қандай
боғланишли нутқ замирида грамматик алоқа ва семантик муносабат ётади, асосий муаммо
эса, кичик ёшдаги, бошланғич синф ўқувчиларида боғланишли оғзаки ва ёзма нутқ туза
олиш кўникмаларини ривожлантириш тизимини ишлаб чиқишдир.
REFERENCES
1.
Срезневский И.И. Об изучении родного языка вообще и особенно в детскомвозрасте
// Русское слово. Избранные труды. М., 1986. С. 45.
2.
Текучев, А.В. Методика русского языка в средней школе / А.В. Текучев. - М., 1980.
- 462 с.
3.
Золотова Г. А. Очерк функционального синтаксиса русского языка. М., «Наука»,
1973, с. 335.
4.
Йўлдошев Б., Ражабова К. “Матн тилшунослиги” фани бўйича услубий қўлланма. –
Самарқанд: СамДУ нашри, 2012 – 110 б.
5.
Сильман Т.И. Синтактико – стилистические особенности местоимений // Вопросы
языкознания, 1970, №4 – С. 23-24.
6.
Йўлдошев Б., Ражабова К. “Матн тилшунослиги” фани бўйича услубий қўлланма. –
Самарқанд: СамДУ нашри, 2012 – 110 б.
7.
Соссюр Ф. де. Труды по языкознанию. Переводы с французского языка по ред.
А.А.Холодовича. - М.: Прогресс, 1977. - 695 с.
8.
Леонтьев А.А. Язык, речь, речевая деятельность. - М.: Издательство, 1969. - 216 с.
