37
O‘QUVCHILARNING MUSTAQILLIK TAFAKKURINI RIVOJLANTIRISHDA
HUQUQIY TARBIYANING AHAMIYATI
Xusainova Dilrabo Ibragimjanovna
Fargona viloyati yuridik tehnikumi yuristlar uchun ingliz tili fani o'qituvchisi
3-darajali yurist
https://dоi.оrg/10.5281/zenodo.10290008
Annotatsiya.
Mazkuz maqolada o‘quvchilarda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni
shakllantirish bugungi kunda qanchalik dolzarb masalalardan biri bo‘lib qolayotganligi, huquqiy
tarbiya kelajak yosh avlod hayotida katta ahamiyatga ega ekanligi va bu borada mamlakatimizda
olib borilayotgan islohotlar shuningdek, o‘quvchilarni mustaqillik tafakkurini rivojlantirishda
huquqiy ta’lim-tarbiyaning ahamiyati haqida bayon etilgan.
Kalit so‘zlar:
Huquqiy ong, huquqiy madaniyat, konsepsiya, huquqiy davlat, huquqiy
ta’lim va tarbiya, yoshlar.
THE IMPORTANCE OF LEGAL EDUCATION IN DEVELOPING STUDENTS'
INDEPENDENT THINKING
Abstract.
In this article, the formation of legal consciousness and legal culture among
students is one of the most urgent issues today, legal education is of great importance in the life
of the future young generation, and the reforms carried out in this regard in our country also help
students to develop independent thinking. the importance of education is explained.
Key words:
Legal awareness, legal culture, concept, legal state, legal education and
training, youth.
ЗНАЧЕНИЕ ПРАВОВОГО ОБРАЗОВАНИЯ В РАЗВИТИИ
САМОСТОЯТЕЛЬНОГО МЫШЛЕНИЯ СТУДЕНТОВ
Аннотация.
В данной статье формирование правосознания и правовой культуры у
студентов является одним из наиболее актуальных вопросов сегодня, юридическое
образование имеет большое значение в жизни будущего молодого поколения, а реформы,
проводимые в этом направлении в Наша страна также помогает студентам развивать
независимое мышление. Объясняется важность образования.
Ключевые слова:
Правосознание, правовая культура, концепция, правовое
государство, юридическое воспитание и воспитание, молодежь.
Hozirgi kunda, chinakkam huquqiy demokratik davlat qurish hamda fuqarolik jamiyatini
shakllantirishda, eng ustuvor vazifa sifatida jamiyatimizda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni
38
yuksaltirib borish, qonun ustuvorligini ta’minlash eng muhim siyosiy masala bo‘lib qolmoqda.
Darhaqiqat, bu borada davlatimiz rahbarining 2019-yil 9-yanvardagi “Jamiyatda huquqiy
ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirish tizimini tubdan takomillashtirish to‘g‘risida”gi, PF-
5618-son Farmoni asosida tasdiqlangan “Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish”
Konsepsiyasi mazkur siyosiy faoliyat rivoji uchun amalga oshirilgan samarali islohot bo‘ldi.
Aholining barcha qatlamlari huquqiy savodxonlikka erishishi, mustahkam irodali, o‘z
huquqlarini biladigan va qonunlarni hurmat qiladigan, huquqiy bilimlarini kundalik hayotda
qo‘llay oladigan, faol fuqarolik pozitsiyasiga ega bo‘lgan va huquqbuzarlikka nisbatan murosasiz
munosabatda bo‘ladigan fuqarolarni tarbiyalashning keng qamrovli muntazam tizimini yaratish
Konsepsiyaning asosiy maqsadidir
1
.
Huquqiy madaniyat xalqimizning azaliy an’analariga, udumlariga, tiliga, diniga, ruhiyatiga
asoslangan holda insof va iymon, adolat va qonuniylik, insonga yuksak hurmat va e’tibor, sabr-
toqat kabi ma’rifat va haqiqat tuyg‘ularini ongimizga singdirishga xizmat qiladi. Shuning uchun
ham kishilarning fikrini, dunyoqarashini mustaqilligimiz yo‘lida fidokorona mehnat qilishga
yo‘naltirilgan huquqiy madaniyatni yuksaltirish hayotiy zaruriyatdir. Aholining huquqiy
savodxonligini va huquqiy ongini yuksaltirish, huquqiy ta’lim va ma’rifatni, jamiyatda huquqiy
bilimlar tartibotini tubdan yaxshilash, inson huquq va erkinlariga chuqur hurmat va ehtiromga
asoslangan munosabatni, odamlarda qonunga itoatkorlik tuyg‘usini, qonunlarni bilish va unga
qat’iy amal qilish saodatmandligini qaror toptirish bugungi kunning zaruriy talabi bo‘lib
kelmoqda. Huquqiy demokratik davlat va adolatli fuqarolik jamiyati qurish jarayonida, avvalo, har
bir fuqaroning huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini shakllantirib borish asosiy va muhim vazifa
hisoblanadi. Huquqiy davlat qurishning zaruriy sharti - bu qonunlarning so‘zsiz bajarilishidir.
Qonunlarning bir xilda va so‘zsiz bajarilishi har bir shaxsning o‘z vazifasiga munosabati va
zimmasidagi mas’uliyatni his qilishiga bog‘liqdir.
So‘nggi yillarda milliy huquq tizimini tubdan isloh qilish, jamiyatda huquqiy madaniyatni
shakllantirish hamda malakali yuridik kadrlarni tayyorlash borasida sezilarli ishlar amalga
oshirildi.Shu bilan birga, inson huquq va erkinliklariga hurmat munosabatini shakllantirishga,
aholining huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini yuksaltirishga, jamiyatda fuqarolarning huquqiy
savodxonligi darajasini oshirishga to‘sqinlik qiluvchi bir qator muammo va kamchiliklar saqlanib
qolinmoqda. Xususan, huquqiy madaniyatni yuksaltirishda, eng avvalo, huquqiy ta’lim va tarbiya
1
Qarang. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 9-yanvardagi “Jamiyatda huquqiy ong va huquqiy
madaniyatni yuksaltirish tizimini tubdan takomillashtirish to‘g‘risida”gi, PF-5618-son Farmoni. Qonunchilik
ma’lumotlari milliy bazasi, 04.07.2023-y., 06/23/107/0441-son.
39
borasidagi ishlar tizimli va uzviy olib borilmayapti. Uzoq yillar davomida bu masala huquqni
muhofaza qiluvchi organlar va ayrim davlat organlarining ishi sifatida qarab kelinib, bunda oila,
mahalla va fuqarolik jamiyati boshqa institutlarining ishtiroki yetarlicha ta’minlanmagan.
Yoshlarning huquqiy tarbiyasiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi omillarga nisbatan huquqiy
immunitetni shakllantirish, har bir shaxsda qonunlarga va odob-axloq qoidalariga hurmat, milliy
qadriyatlarga sadoqat, huquqbuzarliklarga nisbatan murosasizlik hissini uyg‘otish ishiga kompleks
tarzda yondashilmadi. Aholining huquqiy bilimlarini oshirishga doir vazifalarning umumiy tusda
belgilanganligi hamda ularni amalga oshirishning aniq ta’sirchan mexanizmi mavjud emasligi
jamiyatda
huquqiy
madaniyatni
yuksaltirish
borasidagi
ishlarning
samarasiz
olib
borilayotganligini ko‘rsatadi. Huquqiy ong va huquqiy savodxonlikni yuksaltirishda shaxsiy
manfaatlar hamda jamiyat manfaatlari o‘rtasidagi muvozanatni saqlash g‘oyalarini aholi ongiga
singdirish ishlarining yetarli olib borilmasligi ham qonun ustuvorligini ta’minlashga o‘zining
jiddiy salbiy ta’sirini ko‘rsatmoqda. Aholining huquqiy bilimlari yetarli emasligi, shuningdek,
davlat organlarining qonunga xilof qarorlari ustidan sudga shikoyat qilish imkoniyatidan deyarli
foydalanmasligi mansabdor shaxslar tomonidan fuqarolarning huquqlari va qonuniy manfaatlari
kamsitilishi holatlarining vujudga kelishiga sabab bo‘lmoqda. O‘zbekiston huquqiy davlat barpo
etish sari qadam qo‘yilib, bu yo‘lda huquqiy ta‘lim-tarbiya, huquqiy ongni takomillashtirish
masalalariga katta etibor berib kelinmoqda. Bu mas’uliyatli vazifada mehnat jamoalarida, bilim
maskanlarida va har bir shaxs bilan olib borish borasida ko‘p qirrali ishlar qilinmoqda. O‘zbekiston
Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni fikrimizning dalili bo‘ladi. Jamiyat oldida turgan
dolzarb muammolarni hal qilish uchun xalqning huquqiy madaniyatini oshirish lozim, bu esa
huquqiy savodxonlikni, huquqiy ta’lim-tarbiyani oshirishni talab qiladi
2
.
Sharq mutafakkiri, qomusiy olim Abu Nasr al-Forobiy huquqni fozil kishilarning haqiqiy
baxtga erishish vositasi deb tushungan. Huquq, uning fikricha, mamlakatda tinchlikni ta’minlash,
xavfsizlikni ta’min etish, taraqqiyotga shart- sharoit yaratish, ijodiy mehnatga imkon yaratish
vositasidir. Huquq - ehtiroslarni jilovlash vositasidir. Huquq - insonni asrash, avaylash qurolidir.
Forobiy asarlarini diqqat bilan o‘rgansak, uning qarashlari o‘z davridan ancha ilgarilab
ketganligini ko‘ramiz. Shuni aytish kerakki, alloma qadimgi mutafakkirlarning huquqiy sohadagi
asarlariga sharhlar yozish bilan ularni shunchaki takrorlamadi, balki boyitdi. Arastu va Aftolun
huquqiy qarashlariga bag‘ishlangan kitoblari uning huquqiy sohada juda chuqur bilimga egaligi
va fiqh fanlarini har tomonlama tadbiq etganligidan dalolat beradi. Shu sababli allomaning
2
Qarang. O‘zbekiston Respublikasining 2020-yil 23-sentabrdagi “Ta‘lim to‘g‘risida”gi O‘RQ-637-son Qonuni.
Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 21.04.2021-y., 03/21/683/0375-son, 12.10.2021-y., 03/21/721/0952-son.
40
huquqiy ta’limoti xalqimizning bebaho huquqiy merosini tiklash, uni avlodlarga yetkazishda katta
ahamiyatga ega.
Mutafakkirning fikricha, qonun adolatli bo‘lishi kerak va uning nomidan u (qonun) haqida
gapirilsa ham mo‘tabar ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlaydi. Qonunni mensimaydigan va shu
bilan birga qo‘l ostidagilarni ham shunga undaydiganlar o‘z xatti-harakatlari ila katta tartibsizliklar
keltirib chiqaradi
3
, deydi Forobiy. Ulug‘ alloma qonunni joriy etuvchi odamlar orasida do‘stlik
tuyg‘ulari mavjudligini kuzatgan holda, qonunning kamchilik va nuqsonlardan holi bo‘lishini
ta`minlash uchun olimlar joriy etilgan qonunlarni chuqur ishonch, bilim bilan tushuntirib berishi,
sharhlashi zarurligini aytadi. Chunki agarda davlat o‘z qonunchiligida haqiqiy muhabbat, yuksak
aqlga asoslanmasa, uning qismati haloqat va parokandalik bo‘ladi. Bu qoida davlatga ham, alohida
odamga ham barobar taalluqli ekanligini alloma alohida qayd qiladi. Huquqiy ta’lim-tarbiyali
bo‘lish uchun har bir shaxs umumhuquq bilimga, uni ongli ravishda qabul qilishga va huquqiy
madaniyatni alohida bajarishga yetarli darajada huquqiy saboq olish kerak. Lekin hozirgi
paytgacha huquqiy ta’lim-tarbiya tushunchasi, uning tushuntirish metodlari olimlarimiz
tomonidan to‘laligicha yoritilmagan.
Huquqiy ta’limning keng va tor ma’noda ko‘rish mumkin. Keng ma’noda butun
jamoaning, ko‘pchilikning ongiga ta’sir ko‘rsatishga qaratilgan ta’lim, tor ma’noda esa alohida
shaxsga, uning ongiga ta’sir etish yo‘llari tushuniladi. Huquqiy ta’lim natijasida keng omma yoki
shaxs o‘z xatti – harakatlarining qonuniy ekanligini tushunsa, huquq tartibotni buzmaslikka
harakat qilsa o‘zini ongli ravishda, huquq normalariga rioya etgan holda boshqara olsa, maqsadga
erishilgan bo‘lib hisoblanadi.
Demak, huquqiy ta’lim bu - tashkiliy ravishda muntazam olib boriladigan, aniq maqsadni
ko‘zlagan va shaxsga “guruh shaxslariga” ta’sir qila oladigan, ularda huquqiy ong, huquqiy bilim,
qonunlarga rioya qilish xislatlarini vujudga keltiradigan harakatdir. Ma’lumki, qonunga rioya
qilish uchun, eng avvalo uni bilish kerak. Huquqiy ta‘lim-tarbiya orqali har bir shaxsning ongiga
nima qilmoq mumkin, nima qilmoq mumkin emasligini, jamiyat, davlat undan nimani talab qiladi,
qonunlarga rioya etish yo‘llari nimadan iborat ekanligini yetkazmoq lozim. Tartib buzuvchilar
orasida o‘z xatti-harakatining noqonuniyligini anglamaslik, noqonuniy ekan deb ham o‘ylamaslik
va bunday harakatni jazoga loyiq emas deb tushunish ko‘p uchraydi. Shunday tushuncha hosil
bo`lmasligi uchun huquqiy ta‘lim-tarbiya jarayonida har bir jamoada o‘rnatilgan tartibni buzish,
qonun normalariga rioya etmaslik natijasida intizomiy, ma’muriy, moddiy yoki jinoiy jazo kelib
3
Abu Nasr Farobiyning “Fozil odamlar shahri”.Toshkent, Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti 1993.
41
chiqishini tushuntirish, uqtirish zarur. Huquqiy ta’lim-tarbiyani kuchaytirishga oltmishinchi
yillardan boshlab alohida ahamiyat berilla boshlandi. Shu davrga aytish kerakki, hozirda ham
huquqiy ta’lim - tarbiya bilan chambarchas bog‘liq holda olib olib borilayapti. Shaxs va jamiyat
o‘rtasida vujudga keladigan munosabatlarning rivojlanish prinsiplariga mos bo‘lishi shaxs
faoliyatini yo‘naltirib turuvchi hayotiy pozitsiyaga bog‘liq. Hayotiy pozitsiya esa ta’lim- tarbiya
jarayonida shakllanadi. Shu sababdan ibtidoiy jamoa tuzumi davridayoq shaxs tarbiyasini jamiyat
o‘z nazoratiga olgan va bu vazifani bajarishga eng dono kishilarga topshirgan. Shaxsni yashashga
o‘rgatish jamiyat faoliyatining muhim sohalaridan biri bo‘lib kelgan. Ta’lim-tarbiyaning ijtimoiy
vazifasi shaxsni biror – bir foydali ishga, faoliyatga o‘rgatish demakdir. Masalan, yoshlarni biror
hunarga, muomalaga, sanatga, yurish turishga va boshqalarga o‘rgatish.
Huquqiy ta’lim-tarbiya tizimi uch tarkibiy qismdan tashkil topadi:
- davlat belgilangan qonun qoidalarini o‘qitish;
- ularni jamiyat a’zolari o‘rtasida tashviqot qilish;
- o‘quvchi yoshlarni qonun qoidalar ijrosida bevosita ishtirok etishga o‘rgatish.
Huquqiy ta’lim-tarbiyani jamoa o‘rtasida yoki individual shaklda amalga oshirish mumkin.
Yoshlarni huquqiy bilimga va huquqiy tarbiyaga jalb etishda huquqni himoya qiluvchi davlat
organlari xodimlari bilan uchrashuv o‘tkazilishi, savol-javob kechalari tashkil etilishi yoki
huquqshunos uyushmalari tuzilishi ijobiy natija beradi. Individual yakka tarzda huquqiy bilim
berishda, huquqiy tarbiyalashda shaxsga maxsus adabiyotlarda tavsiya etilishi, unda qiziqish
uyg‘otish, tarbiyalanuvchining ruhiy holatini o‘rganib, u qabul qila oladigan, tushuna biladigan
tarzda suhbat olib borish maqsadga muvofiqdir.
Xulosa o‘rnida shuni aytish joizki, huquqiy madaniyatga ega bo‘lish uni o‘rganish har
bir fuqarolarining majburiyati sanaladi. Shu bilan bir qatorda buni farzandlarimizda o‘rgatish
har birimizning muqaddas burchimizdir. Jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni
yuksaltirib
borish
qonun
ustuvorligini ta’minlash
va
qonuniylikni mustahkamlanishida
o‘z hissamizni qo‘shishimiz darkor. Jamiyatda aholining huquqiy savodxonligini oshirib
borishni aniq ko‘rsatkichlar asosida o‘rganishimiz lozim. Aholining huquqiy xabardorligini
oshirish maqsadida “Huquqiy axborot” radio loyihalarini kuzatib borishimiz yurtimizdagi
huquqiy jarayonlardan xabardor bo‘lishimiz bizning fuqarolik burchimizdir.
REFRENCES
1.
Oʼzbekiston Respublikasining 2023 yil 30 apreldagi Konstitutsiyasi. Qonunchilik
ma’lumotlari milliy bazasi, 01.05.2023-y., 03/23/837/0241-son;
42
2.
O‘zbekiston Respublikasining 2020-yil 23-sentabrdagi “Ta‘lim to‘g‘risida”gi O‘RQ-637-
son Qonuni. Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 21.04.2021-y., 03/21/683/0375-son,
12.10.2021-y., 03/21/721/0952-son.
3.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 9-yanvardagi “Jamiyatda huquqiy ong
va huquqiy madaniyatni yuksaltirish tizimini tubdan takomillashtirish to‘g‘risida”gi, PF-
5618-son
Farmoni. Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 04.07.2023-y.,
06/23/107/0441-son.
4.
Abu Nasr Farobiyning “Fozil odamlar shahri”.Toshkent, Abdulla Qodiriy nomidagi xalq
merosi nashriyoti 1993.
Internet saytlari
5.
6.
7.
